Gisteren brachten Lieve en Hugo de bestelde grafsteen van Arne. Met zorg had Lieve de letters gekapt. Zowel Karel en ik vonden het resultaat bijzonder mooi. Een van volgende dagen zullen we de steen naar het graf van Arne brengen.

Feitelijk ben ik nu blij dat vooral de kinderen voor een graf gekozen hebben. Voor mij was het zowat om het even: zelf als hij gecremeerd zou worden en zijn assen verstrooid in de wind, ik zou altijd aan hem denken. Maar het werd een graf. Nu komen we jaarlijks, op 1 november, samen rond het graf. De bloemen die we kochten zetten we neer en we blijven, ieder in zichzelf verzonken, stil staan met Arne tussen ons in. Dit ritueel heeft voor ons als gezin veel betekenis. We weten van elkaars gemis, verdriet. Door dit samen aanwezig te stellen geven we elkaar toelating en ruimte om dit elk op een eigen manier te dragen.

Dit samenkomen is uitgegroeid tot een familiebijeenkomst waar ieder naar uitkijkt. Na het samenkomen bij Arne gaan we bowlen. Het is net of we Arne de rest van de dag meenemen en zo duidelijk maken dat hij nog altijd bij ons hoort. We spelen in twee ploegen, drinken iets, jutten elkaar op, juichen bij winst, sakkeren bij een slecht spel. Het is net of daardoor de overgang naar het leven van alle dag gemakkelijker kan gemaakt worden. En na het spelen wacht ons een restaurant dat de tafel gereserveerd houdt.

Op 13 februari verjaart Arne. Het is toch altijd een moeilijke dag: degene die gevierd zou worden is er niet meer. Toen ik dit jaar ter sprake bracht hoe triest ik me voelde op die dag, bleek bij iedereen dit gemis op die dag toch extra door te wegen. Het is zo gek: ieder zit met zijn verdriet opgesloten in zichzelf, alsof er een zwart gat opduikt dat niet tot woorden kan gebracht worden. Daarom hebben we besloten voortaan die dag samen te gaan eten, zodat we een vorm kunnen geven aan die dag van gemis. Veel woorden dienen niet gezegd te worden: we weten waarom we samen zijn en willen elkaar daarbij tot steun zijn, blij om elkaars aanwezigheid waarin Arne zijn plaats blijft behouden.

Op 19 april 1947 vertrok het twintigste treinkonvooi vanuit de Dossin-kazerne in Mechelen met 1631 Joodse mannen, vrouwen en kinderen. 28 treinen verlieten de stad, meestal richting Auschwitz met in totaal 25.257 Joden en 351 Roma.

Het twintigste konvooi werd tot staan gebracht tussen Haacht en Boortmeerbeek. Daardoor konden 231 gedeporteerden ontsnappen: 90 werden weer opgepakt, 26 werden gedood en 115 slaagden in hun vlucht.

Jaarlijks herdenkt de gemeente Boortmeerbeek deze gebeurtenis. Dit jaar was het thema: Genummerd voor het leven. Er was een intense voorbereiding aan vooraf gegaan. Verschillende scholen en instellingen voor jongeren hadden hun medewerking verleend. Jongeren interviewden overlevenden en maakten daar verslag van onder redactie van Patricia De Landtsheer, Marc Van Roosbroeck en Etienne Van den Bulcke. 37 getuigen uit de concentratie- en vernietigingskampen, ondergedoken joodse kinderen en hun redders, partizanen en verzetsstrijders werkten eraan mee.     

In de bibliotheek van Boortmeerbeek werd daarrond een tentoonstelling opgebouwd.

En zo kreeg ik een telefoon van een vroegere collega van de academie die in die bibliotheek werkte. Hij wist zich nog te herinneren dat ik enkele werken gemaakt had rond de Holocaust en of ik die niet wilde exposeren.

Natuurlijk wou ik dat graag doen. Niet alleen de Holocaust, maar de ganse problematiek die daarmee samenhangt, laat me niet los. Hoe kunnen mensen zo vernietigend met elkaar omgaan. Niet alleen tijdens WOII toonde de mensheid een vreselijk aanblik. Ook nu nog worden mensen verdreven, afgemaakt, doodgehongerd. De miljoenen vluchtelingen, de genociden. Als individu blijf je achter met een gevoel van machteloosheid. Toch wil ik een poging ondernemen tot verzet. Tot een “neen” aan die vernietiging.

Vaak wordt er gezegd: we hebben het niet geweten … een mens moet nog kunnen slapen. Toch hoor ik rond mij verhalen die mijn vrees doen toenemen. Nu kan je echt geen antisemiet meer zijn, maar andere groepen worden op een dergelijke wijze benaderd. Telkens kwamen dezelfde vooroordelen naar boven. In mijn herinnering kan ik bepaalde groepen duidelijk situeren. Eerst waren het de Italianen. Je had ook de Turken. De Belgische ‘doppers’ werden met hetzelfde jargon bekogeld. Zo was er een vriend die als zelfstandige enorm kon uithalen naar die ‘doppers’, die luieriken die alleen maar konden profiteren terwijl hij zo hard moest werken. Tot zijn zoon plots zonder werk kwam te zitten en het een hele tijd duurde voor die weer aan het werk kon. Maar na de ‘doppers’ kwamen de Afrikanen in het vizier. Eerst die van Midden-Afrika (o.a. van onze eigenste Belgische ex-kolonie) daarna de Noord-Afrikanen met o.a. de Marokkanen als mikpunt. Steeds dezelfde verwijt: ze zijn lui, vuil en komen alleen maar profiteren van onze welvaart. Een vriendin van Italiaanse herkomst vertelde dat ze in haar kinderjaren vaak huilend van school kwam omdat ze gepest werd als ‘vuile Italiaan’. Nochtans wist ze dat haar vader hard werkte in de mijn, terwijl haar moeder het grote gezin recht hield en er thuis eerder een poetswoede heerste. Maar diezelfde vriendin vertelt nu over de Marokkanen dat ze niet willen werken, alleen maar profiteren van onze sociale voorzieningen. Als ik haar vraag of ze het niet gek vindt dat ze de verwijten waarvoor zij toen huilend naar huis liep nu gebruikt om een andere bevolkingsgroep te aan te vallen, is haar reactie: ho, maar dat is een groot verschil, toen was het een leugen, nu is het de waarheid. Moedeloos zou je er van worden.

Voor mijn deelname aan dat project diepte ik vier doeken op die over de Holocaust handelden. Daarnaast maakte ik er twee nieuwe. Er zijn drie boeken uitgegeven met de namen en foto’s van de mensen die vanuit Dossin vetrokken zijn. Een indrukwekkend monument. Naam na naam, geboortedatum na sterfdatum lees je hoe hele families uitgeroeid werden.

Voor mijn deelname aan dat project diepte ik vier doeken op die over de Holocaust handelden. Daarnaast maakte ik er twee nieuwe. Er zijn drie boeken uitgegeven met de namen en foto’s van de mensen die vanuit de Dossin-kazerne in Mechelen op transport werden gezet. Een indrukwekkend monument. Naam na naam, geboortedatum na sterfdatum lees je hoe hele families uitgeroeid werden.

In een eerste werk schreef ik met blauwe ecoline namen van mensen die op transport werden gezet en daartussen in geel namen van diegenen die het gelukt was te ontkomen tijdens het twintigste transport. Ergens onderaan heb ik in blauw mijn naam bijgevoegd. Alsof ik tot die groep behoor, alsof ik samen met mijn geliefden op transport was gezet naar de dood en alleen een naam zou achterblijven. Het is niet voorstelbaar en toch … nog niet zo heel lang geleden zijn miljoenen mensen zo uitgeroeid. En de waanzin blijft voortduren omdat er mensen, gemeenschappen zijn die andere mensen, andere gemeenschappen tot vijand verklaren en hen het recht ontnemen om te leven. Zolang men oorlogen ‘verbaal’ uitvecht kan men dit interpreteren als vrije meningsuiting en kan dit tot meer inzicht leiden in de spanningen die een samenleving tot samenleving maakt. Als fanatici zich niet meer beperken tot verbaal geweld wordt het gevaarlijk. Dan herneemt het verhaal zich dat het nazisme ons presenteerde: stap na stap tot de uiteindelijke vernietiging.

In het Derde Rijk werd er geteld. Het was obsessioneel. Waarom diende er steeds geteld te worden? Om het inzicht in hun misdaden te herleiden tot een getal, zodat men met een gerust geweten verder kon leven? Elke stap in het vernietigingsproces is gemakkelijker te verteren met de formule: 6 eenheden op transport dan te zeggen: familie X op transport bestaande uit vader, moeder, drie kinderen en een baby.

De achtergrond bestaat uit het gekende telsysteem: vier streepjes en het vijfde er schuin doorheen. In het midden is de omtrek van een hoofd wit gelaten: het kan iedereen voorstellen die in een streepje gevat is. In het witte vlak is een Jodenster afgebeeld en een bruine driehoek waarmee de zigeuners werden gemerkt. Beide groepen waren in de Dossin-kazerne aanwezig.

Hoeveel miljoenen vluchtelingen waren er toen, zijn er nu? Alles achterlaten omdat de dood dreigt, omdat men door geweld verplicht wordt. Niemand die een hand reikt: voor vluchtelingen heeft men angst, ze verstoren het leven.

Sommige foto’s blijven gegrift in geheugen van de mensheid, o.a. dit jongetje dat opgepakt wordt bij de liquidatie van het getto in Warschau. Deze jongen zal de oorlog overleven en zich in Amerika vestigen. Zoveel andere kinderen zullen de Holocaust niet overleven.

Samen met het meisje dat vlucht voor de napalm in Vietnam staat dit jongetje voor mij symbool voor het onrecht dat men kinderen aandoet in naam van wat? Een god, een politieke droom, een ideaal, een wat? Tegen wie schreeuw je deze onmenselijkheid uit? En waar blijven de namen van de verzwegen kinderen die een soortgelijk lot kregen toebedeeld?

In de concentratiekampen liet men de gevangenen vaak sterven door uitputting. Soms dienden ze totaal zinloze arbeid te verrichten: putten graven en weer vullen, stenen versjouwen van de ene plaats naar de andere en weer terug. Dan weer werden de gevangenen behandeld als slaven: urenlange, soms loodzware arbeid. De voeding was meer dan onvoldoende. Het systeem kende maar één einddoel: vernietiging.

Na getekend te zijn door het doorstane lijden komt uiteindelijk de dood. Was de dood welkom in deze hel of heeft deze vrouw tot haar laatste snik willen leven? Zelfs een eerbare begrafenis wordt haar niet gegund. Later zal ze op een kar gegooid worden bij de anderen en verdwijnen in de crematiefabriek of in een massagraf. Een nummer minder op het appel.

woord voor woord

baan ik me een weg in tijd en feiten

probeer de zwaarte van mens-zijn

niet te ontvluchten in een mooi concept

aangeboden door kerk school gezin

onwrikbare waarheden

peilers van onze samenleving

ontdek de beperking van mensen

hoop en wanhoop

levenskracht en vernietigingsdrift

en aanvaard mijn plaats daarin

weer heb ik mezelf verloren in tegenstrijdigheid

van verplichtingen gevoelens verwachtingen dromen

holistisch denken

jezelf als eenheid

tot de realiteit zich aanbiedt

dromen in een nachtmerrie veranderen

verwachtingen verplet onder onmacht

angst als metgezel

en toch verder gaan, stap na stap

langzaam ontvouw ik mijn verlangen

de wereld buiten mij als doel

tastend zoek ik naar het andere

de ander

en keer terug tot mezelf

even sterk als

eb en vloed

ben ik opgenomen

in de oneindige deining van leven

Ik was nog erg klein. Het was een zomerse dag met helblauwe hemel. Ik stond buiten, naast mijn vader. Zijn jongste broer was er ook bij. We keken naar de lucht. Daarin drie stippen met een witte streep achter hen aan. Mijn vader vond het prachtig. Het zijn Engelsen zei hij. Er klonk blijheid in zijn stem.

Later kon ik die herinnering beter duiden. De oorlog zal nog niet zolang voorbij geweest zijn. Geen angst meer voor overvliegende V2’s. Terug een nacht gewoon door kunnen slapen. Het gewone leven hernam zich. Dat klonk door in zijn stem.

Telkens als ik nu de witte condensstrepen van een vliegtuig zie die zich aftekenen in de lucht moet ik aan dat moment terugdenken en ervaar ik het gevoel van vrijheid.

Als kind speelden we soms met vriendjes die thuis een boerderij hadden. Wat had er meer aantrekkingskracht dan een oude schuur, met een ladder die het elk moment dreigde te begeven, een hooizolder waartussen soms kippen scharrelden. Toen deed men nog niet zo aan veiligheid.

Nu nog word ik overspoeld door een vorm van nostalgie als ik oude werktuigen zie zoals een verroeste pik en pikhaak. Dan zie ik de beelden terug van de boeren die, ruggen gebogen, het koren pikken onder een verzengende zon. De boerin bracht brood, koffie en bier. Niet dat het zo vroeger zoveel beter was. De mensen moesten hard werken om te overleven. Het comfort dat we nu kennen was toen nog iets ondenkbaars.

Wij, opgroeiende kinderen, mochten soms helpen om de botten stro op de schelf te tasten. Terug thuis ontdekten we dat onze armen en benen vol schrammen stonden. Ook aardappelen mochten we mee helpen rapen: de grote in de ene mand, de kleine in een andere, die waren voor de varkens. Tijdens een dergelijke oogstperiode heb ik voor de eerste keer tafelbier gedronken: heerlijk koel onder een brandende zon.

Een academie is een erg schools systeem, ondanks het feit dat de leerlingen les volgen omdat ze het graag willen en ze op het einde van de rit geen diploma krijgen, maar een attest dat nergens anders toe leidt dan eventueel in een kader op de schouw. Zo dienen de docenten met Nieuwjaar en voor de schoolvakantie rapporten op te stellen. Gelukkig worden er geen punten gegeven en is er geen competitie voor de eerste van de klas. Maar wat wel leuk is: op het einde van het schooljaar is er een tentoonstelling waarin de leerlingen met een paar van hun werken naar buiten komen. Degenen die in hun laatste jaar zitten krijgen meer ruimte om hun eindwerk te tonen: ze hebben dan één of twee jaar rond een bepaald thema gewerkt.

In Werchter is die eindejaarstentoonstelling rond half juni: zo kan ze afgebroken worden voor Rock Werchter de academie onbereikbaar maakt. De tekenklassen zitten op de eerste en tweede verdieping, de schildersklassen nestelen zich op de gelijkvloerse verdieping. Het is een tijd van opruimen, muren schilderen en de werken verzamelen. Alle ezels verdwijnen achter afdekplaten die elk jaar opgebouwd en daarna weer afgebroken worden. De tafels verhuizen naar buiten en worden beschermd voor de regen door een groot plastieken zeil. Stoelen, krukken en palettafeltjes verdwijnen in een opslagruimte achter het gebouw. Dit jaar was het schitterend weer. We genoten van de zon en toen alles klaar was maakten we een fles cava open.

Nu was het wachten op de gemeente die voor de panelen zou zorgen, dan konden we onze werken binnen brengen en kon de tentoonstelling opgebouwd worden.

Woensdag was het dan proclamatie: degenen die een cyclus afgewerkt hebben krijgen dan een attest. Wie kan verzamelt zich dan op het kleine grasveld achter de academie om familie, vrienden of collega’s toe te juichen. Daarna trakteert de gemeente op een drankje.

Schilderijen staan te wachten om opgehangen te worden.

Ook ik heb schilderijen binnengebracht.

Geert, de leraar, zal zorgen dat elk schilderij een plaats krijgt waar het tot zijn recht zal komen.

Even beraadslagen over het verder verloop van de activiteiten.

Familie en vrienden zijn gekomen om mee te vieren. Zo dadelijk gaat de proclamatie beginnen, even wachten op het afroepen van de namen.