Gebruik baard, pruik en snor nooit om uw gezicht te verbergen!
Hoofdpunten blog wandelen
sinterklaas
29-04-2007
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak (4)
De baard en de pruik. Deze attributen zijn ook terug te voeren op de Wodanfiguur. Bij de Germanen werden de mannelijke goden voorgesteld met een enorme witte haardos, waarmee kracht en rechtschapenheid werden gesymboliseerd en ouderdom gesuggereerd.
De mijter. Het Latijnse woord 'mitra' betekend 'hoed'. De vorm van de mijter geeft het effect dat het voorhoofd verhoogd of verlengd wordt. Egyptische farao's droegen ook zulke hoge hoeden. De mijter wordt rechtstreeks in verband gebracht met de gemijterde priesters van de Mytras-godsdienst, een paar duizend jaar voor het begin van onze jaartelling. Mytras was de zonnegod van de Perzen. Hij verspreidde het licht, ook het licht van de geest, het licht van de denkkracht. Aldus opgevat werd de mijter het symbool van de wijsheid.
uit: Sinterklaas op school, Jos Beke, Peter van Hasselt
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak (3)
Het kruis. Iedere bisschop draagt een kruis, dus ook de Sint. Het kruis is het christelijke symbool van de gekruisigde Christus. De bisschop vertegenwoordigt deze Christus als dienaar van de kerk.
De tabberd. Dit is de mantel zoals de Romeinen die vroeger droegen als ze in kou of regenweer naar buiten gingen. Sinterklaas draagt meestal een rode mantel. Rood is eigenlijk de kleur die toebehoort aan martelaren (omdat zij hun bloed gegeven hebben voor hun geloof). Sint-Nicolaas is geen martelaar. De kleur van zijn mantel zou eigenlijk volgens de kerkelijke regels wit moeten zijn. In de rode kleur van de mantel zien we de vermenging met de Germaanse voorstellingen. Wodan als god van de Natuur, van de vruchtbaarheid, werd gesymboliseerd met rood.
uit: Sinterklaas op school, Jos Beke, Peter van Hasselt
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak (2)
De singel. Het woord is afkomstig van het latijnse woord 'cingula'. Letterlijk betekent het 'omgording'. De singel is een koord of touwtje, waarmee de wijde albe wordt samengepakt ('omgord') rond het middel. Hij is dus van praktisch nut. Sinterklaas-gelovigen willen er echter ook wel het symbool van 'ingetogenheid' in zien
De stola. Dit is eveneens een oud Romeins kledingstuk. De stola is te vergelijken met een soort das. De kerkelijke hiërarchie laat zich aflezen uit de wijze waarop de stola wordt gedragen. De diaken, de laagste in rang, draagt de stola geknoopt opzij. De priester, de middelste in rang, draagt hem gekruist. De hoogste in rang, de bisschop, laat de twee stroken van de stola verticaal van zijn schouders afhangen. Soms is de stola aan de uiteinden versierd met een teken. Het geeft aan in wiens dienst iemand staat. De stola van de bisschop (van Myra) is voorzien van een kruis.
uit: Sinterklaas op school, Jos Beke, Peter van Hasselt
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak
De historie en de symboliek van het sinterklaaspak. (1)
In de kleding van Sinterklaas kunnen we de invloed van twee culturen terug vinden, enerzijds van de Romeins-kerkelijke en anderzijds van de Germaanse cultuur. Sinterklaas is gekleed als bisschop van de rooms-katholieke Kerk, een machthebber met de kromstaf in zijn hand. Zijn lange witte baard en zijn schimmel zijn alleen maar te verklaren als we de Germaanse mythologie te hulp roepen. We moeten derhalve twee boeken raadplegen om de historie en de symboliek van het sinterklaaspak te verklaren. In onze uitleg zullen we de kledingstukken en de attributen noemen in de volgorde waarin Sinterklaas zich aankleedt.
De toog. De toga is een oud, Romeins kledingstuk, veelal gebruikt als een soort onderkleed. de toog van een bisschop is paars, van rechters en priesters zwart, van kardinalen rood, van de paus wit.
De albe. Over de toog wordt een witte albe gedragen, reikend tot op de voeten. Ook is het mogelijk dat Sinterklaas een superplie draagt. Deze is korter dan de albe en reikt tot aan de knieën. Beide kledingstukken waren in gebruik bij de Romeinen van het begin van onze jaartelling.
uit: Sinterklaas op school: Jos Beke, Peter van Hasselt
Russische legenden Nicolaas is patroon van Rusland. Rondom zijn figuur zijn tal van specifiek Russische verhalen ontstaan.
Nicolaas en Kassiaan
In de nacht van 5 op 6 december was Nicolaas gestorven en hij steeg ten hemel. Nu ben ik op weg naar mijn eeuwige beloning, dacht Nicolaas, waar heb ik het aan verdiend? Onderweg werd hij ingehaald door de heilige Kassiaan, die gekleed was in een prachtige rode mantel, ten teken dat hij de marteldood was gestorven. Met ontzag keek Nicolaas naar Kassiaan. Hijzelf was maar in eenvoudig wit gekleed: hij was niet gemarteld. 'Is het moeilijk om als martelaar te sterven?' vroeg hij bedeesd. 'Nou, het is niet gemakkelijk,' zei de heilige Kassiaan, 'in vergelijking met mijn leraarschap is het moeilijker te verdragen. Maar kom, de pijn is geleden en de beloning is hoog.' 'En u, heilige...hoe bent u aan uw eind gekomen?' 'O, niets bijzonders, ik ben ziek geworden en toen overleden, gewoon in mijn bed,' zei Nicolaas. Hij merkte dat zijn verhaal geen enkele indruk maakte op zijn medereiziger, die vol trots zijn mantel herschikte, de glorie van de martelaren. Opeens klonk er een stem van heel diep beneden hen : 'Help me! Help me!' Nicolaas greep Kassiaan bij zijn mantel. Meteen hingen ze stil, daar hoog boven de aarde. 'Broeder, hoort u daar die kreet om hulp? Die komt van een mens in nood, luister maar.' 'Help me! Help me!' Nicolaas keerde zich direct om en liet zich met grote snelheid terugvallen naar moedertje aarde, Kassiaan in zijn vlucht meeslepend. Daar zagen ze een arme boer die in z'n eentje bezig was zijn tweewielige kar uit de Russische modder te trekken. 'Is er nou niemand die me komt helpen?!' schreeuwde de boer en hij sloeg zijn paard hard met de zweep. 'Ik kom,' zei Nicolaas, 'maar hou op met dat paard van je zo te slaan'. Hij landde in de modder en begon met twee handen de kar te duwen. 'Je besmeurt je witte kleed, waarin je voor de Opperrechter moet verschijnen,' waarschuwde Kassiaan. Hij schudde zijn hoofd. Ik heb trouwens eigenlijk wel genoeg gedaan in mijn aardsejaren, dacht Kassiaan. Met een ruk trok hij zijn mantel recht en steeg opnieuw op. In de hemel werd Kassiaan ingehaald met bazuingeschal en omhangen met de lauwerkrans van de overwinning. Alle heiligen bogen diep voor de nieuwe heilige in zijn prachtige rode mantel. Trots liep Kassiaan rond. Hij vergat de pijn van zijn martelingen. Enige tijd later verscheen Nicolaas aan de hemelpoort, vuil en besmeurd. Onder het besmuikte gegniffel van de heiligen en Kassiaan knielde hij voor de troon van God. 'Je ziet er vuil uit, Nicolaas. Je witte kleed zit vol modderspatten. Had je niet wat anders moeten aantrekken?' Nicolaas schaamde zich. Verlegen keek hij rond en zag al de gezichten meewarig en met lichte spot naar hem kijken. 'Er was een Russische boer...modder...' Meer durfde hij niet te zeggen. Hij boog nederig zijn hoofd en prevelde: 'Vergeef me, Heer...' Toen sprak God zijn oordeel uit. 'Nicolaas, je hebt je schone, witte kleren vuilgemaakt om een naamloze arme te helpen. Daarom zal jouw feest op aarde tweemaal per jaar gevierd worden, in december en in mei.1) En jouw feest, Kassiaan, zal slechts éénmaal in de vier jaar gehouden worden, op de schrikkeldag van het schrikkeljaar.' En aldus geschiedde. 1) 6 december en 9 mei (feestdag ter herinnering aan de overbrenging van het gebeente naar Bari).
Uit: Sinterklaas op school, Jos Beke, Peter van Hasselt
Lieve kinderen, Sinterklaas heeft een heel mooie, rode staf. 'Maar die staf is toch van goud!' hoor ik jullie nu allemaal zeggen. 'Dat hebben we zelf gezien toen Sinterklaas bij ons op bezoek was.' Dat is ook zo, kinderen, dat hebben jullie goed onthouden. Maar Sinterklaas heeft ook een rode staf. Er zijn kinderen die hem wel eens gezien hebben. Ik heb er zelfs een brief over gekregen. 'Van wie heeft u die rode staf toch gekregen?' schreef een meisje mij. Dat ga ik jullie nu vertellen. Op een dag maakten we een tochtje op een boot, de Pieten en ik. Ik liep op en neer over het dek met mijn wandelstaf in de hand. Maar de boot onder mij ging ook op en neer. En de zee ook al. En ja, toen kwam er een golf met een witte kuif en die wilde onder de boot door. 'Hik, ' zei de boot en ik liet mijn staf vallen. Hoepla! Overboord! Dag staf, weg staf. Eerst vond ik het niet zo erg. Ik heb thuis nog de koperen staf en de staf met de twee krullen, en op zolder heb ik nog die hele oude. Dat is toch wel genoeg, dacht ik. Maar toen het avond werd, kinderen, en ik eens ging tellen hoeveel het er eigenlijk waren, toen miste ik die ene toch wel heel erg. Het is er een te weinig, dacht ik. En omdat ik nog een stukje avond over had, ging ik naar de staffensmid. Die woont daar bij de zee. Hij zat naast zijn huis in een rieten stoel en hij keek naar de zon. Een prachtige rode zon die wegzonk in de zee. Zo mooi, kinderen, water en vuur tegelijk. Ik liep op de staffensmid af. Hij stond op en wees naar het water. 'Sinterklaas,' zei hij, 'de zon is mooier dan goud.' Toe ging hij weer zitten. Ik dacht, hij heeft gelijk. En we hebben heel lang gekeken die avond, kinderen. Net zo lang tot de zee grijs was en koud. Toen pas zijn wij zijn huis ingegaan en toen pas heb ik hem verteld van de staf die kwijt was. 'Sinterklaas,' zei hij, 'ik maak een nieuwe voor u.' En twee dagen later hoorde ik een paard over mijn oprijlaan galopperen. Ik keek door het raam. Het paard van de staffensmid! Het trok een heel lang, mooi karretje. Ik liep vlug naar beneden, de Pieten kwamen ook van alle kanten aan lopen. 'Wat een mooi karretje,' riepen ze, 'wat zou daarin zitten, Sinterklaas?' Aan de achterkant zat een deurtje. We maakten het voorzichtig open. Er lag een prachtige rode staf in. Aan de krul hing een kaartje: 'DE ZON IS MOOIER DAN GOUD,' stond er op. Uit: Sinterklaas' verhalen Jan van Gelder en Carli Biessels tekening: Alex de Wolf
Speculaas wordt ook wel 'offerbrood' genoemd. Die benaming is principeel onjuist, want in het woord 'brood' zit dezelfde stam als in 'brouwen'. Dat duidt dus op gisting, en zowel speculaas als taaitaai worden nu eenmaal zonder gisting gebakken. Dat duidt op een hoge ouderdom van dit soort koeken, want men neemt aan dat de toepassing van gist ongeveer vierduizend jaar geleden werd uitgevonden door de Egyptenaren, en al in de vroegste eeuwen van onze jaartelling zijn weg door Europa vond. De naam 'speculaas' gaat waarschijnlijk terug op het Latijnse speculatio (weerspiegeling), en gaat terug op het aloude gebruik om met het deeg van deze koeksoort figuren af te beelden. Speculaas wordt al eeuwenlang in tal van variaties gebakken. De speciale smaak ervan is te danken aan de speculaaskruiden, die bestaan uit een mengvorm van onder meer gember,kaneel, cardemom, kruidnagel, foelie en koriander. Anders dan de met amandelspijs gevulde speculaas, is de oorspronkelijke vorm hard, en dus niet bedoeld voor kinderen die hun volledige gebit nog niet hadden of ouderen (in de middeleeuwen dus: dertigers) die hun gebit niet meer hadden. De speculaaspoppen waren namelijk voor de rijpere jeugd. Het deeg voor met name de speculaasvrijers werd daarom niet met boter, maar met vet gemaakt. Dat de koek daardoor soms 'zo droog als het achterste van Sinterklaas' werd, zoals de spottende uitdrukking luidde, nam men graag voor lief. Aan de vele verschillende soorten koekplanken valt de geschiedenis van niet alleen de ontwikkeling van speculaas af te lezen. De voorstellingen op de 'klaasjes' zoals de handzaamste speculaasvormen wel worden genoemd, geven een aardig beeld van de pronkerige weelde die in de zeventiende eeuw werd uitgedrukt in kleding en voorwerpen. uit: Wie de koek krijgt, en wie de gard Ed Van Eeden
Behalve de marsepeinen of suikeren hart stonden aan jongelingen die rond 6 december hun genegenheid wilden tonen aan hun stille beminden, ook andere hulpmiddelen ten dienste. Niet zelden werd het hart samen met een zogenaamde 'vrijer', een pop van koek, ten geschenke gegeven: een dergelijk cadeau gold als een onmiskenbare liefdesverklaring. Alleen daarom waren koekkramen op de kermissen en jaarmarkten geliefde verzamelpunten voor de opgeschoten jeugd. Ook hier zijn de atributen van de beschermheilige van liefde en huwelijk nauw verbonden met de symboliek van vruchtbaarheid en seksualiteit. De herkomst van de naam 'vrijer', en de in het dagelijks taalgebruik daarvan afgeleide vormen, ligt bij de Germaanse vruchtbaarheidsgod Freir. De vrijers van koek, of ze nu een pink lang zijn dan wel manshoog, hebben drie grondvormen: een mansfiguur, een vrouwenfiguur, en de beiden samen.Vooral omdat het de gewoonte was, en is, om de mannetjesvrijer aan een meisje ter geven en andersom, is hun verschijning terug te voeren op een vorm van traditioneel huwelijksonderricht. De klassieke vrijers zijn van speculaas
Ook fondanten of marsepeinen harten, al dan niet voorzien van linten of andere opsmuk, behoren nog tot het vaste snoepaanbod in de Sinterklaastijd. In de zeventiende eeuw werden dergelijke harten doorgaans bedekt met een witte suikerlaag waarop figuurtjes waren aangebracht: een cupido, twee door een pijl verenigde harten, een paar trekkebekkende duifjes, of andere liefdessymbolen. De betekenis hiervan laat niets aan duidelijkheid over, en verwijst naar de belangrijke functie die Sint Nicolaas had als 'hijlikmaker', ofwel huwelijksmakelaar. Daarvan getuigt nog de bekende liedregel 'Sinterklaas, goedheiligman, trek je beste tabberd an'. Onmiskenbaar is ook de strekking van een versje uit het achttiende-eeuwse liedboekje Het nieuwe vermakelijke Thirsis Minnewit:
Sinter-Niclaas, waarde vriendt, Geef mij toch wat mij dient, Mijn blommetje staat nu in zijn fleur, Achttien jaartjes ben ik deur, Het valt mij te lang, Het valt mij te lang, Wilt mij verhoren, Of ik moet smooren Al mijn leven lang. Uit: Wie de koek krijgt, wie de gard Ed van Eeden
Volgens sommige kenners van zoetigheid is het hedendaagse marsepein hetzelfde als het al in de vijftiende eeuw voorkomende amandelbrood. Zij kunnen echter niet uitleggen waarom beide termen in de zeventiende-eeuwse opsommingen voorkomen, en daar kennelijk verschillende zaken benoemen. Hoe dan ook: het woord 'marsepein' schijnt van Arabische herkomst te zijn, en in ook nu nog voorkomende marsepeinen figuren zijn duidelijk Germaanse invloeden te traceren. De term 'amandelbrood' is inmiddels nauwelijks meer bekend. Zeer oud moet in ieder geval de uitvoering van een heel varken of een varkenskop in een amandelbrood zijn. De Duitse uitdrukking 'Schwein haben' herinnert nog aan het volksgeloof dat het offeren van een dergelijk varken aan de god Freir geluk bracht. De gewoonte om geld te werpen in de zogenaamde 'spaarvarkens' zal eenzelfde herkomst hebben. Marsepeinen varkens, soms van een ontstellende grootte, komen nog elk jaar voor in vrijwel iedere banketbakkersetalage. Natuurlijk worden al eeuwenlang ook andere dieren in marsepein, dan wel amandelbrood, uitgevoerd, en sinds de vorige eeuw eveneens in chocola. Koeien en schapen zijn bovendien de gebruikelijke vormen waarin gekleurd suikerwerk wordt geleverd in de dagen voor het Sinterklaasfeest. In onze tijd lijkt iets van de oude symbolische waarde van de oorspronkelijke offergift terug te komen, wanneer men de in november opduikende marsepeinen rijbewijzen en televisietoestellen in ogenschouw neemt.
uit: Wie de koek krijgt, wie de gard. Ed van Eeden
Te oordelen naar Bredero's al eerder genoemde Moortje bestonden de Sinterklaaslekkernijen in de zeventiende eeuw uit zoete rijstebrij en 'boekende flensjes' (boekweitpannekoekjes met krenten en schijfjes appel), uit huisjes van peperkoek met suikererwten, kabeljouwogen en 'kapittelstokjes' (besuikerde pijpjes kaneel), en ook uit vijgen. Vanouds zijn ook al de verschillende zoete 'St. Claescoecken' en broodsoorten bekend, zoals daar zijn, amandelbrood, banketletters, honingtaart, marsepein, taaitaai, speculaas en pepernoten. Nog tot in de vorige eeuw werden veel van de koeksoorten kunstzinnig beplakt met goudpapier. Omdat de koeken daar echter niet bepaald smakelijker van werden, en het plakspul bovendien nog ongezond was ook, zijn deze praktijken echter in onbruik geraakt. uit: Wie de koek krijgt, wie de gard Ed van Eeden
Meer nog dan de uiterlijke verschijning van de hoog boven de mensen rijdende Sinterklaas, geven de talrijke bij zijn feest horende lekkernijen bewijzen van zijn deels Germaanse herkomst. De 'snoeperie ende slickerdemick', zoals Sint Nicolaashater Walich Sieuwert dat noemde hoort in ons land bij Sinterklaas, zoals de met ongewone spijzen overladen tafels en enorme slempartijen in andere westerse landen horen bij een kerstfeest of bij de viering van Sint Maartens naamdag. Waar in de buitenlandse keuken bij feestelijke gelegenheden tropische specerijen als nootmuskaat, kruidnagels en kaneel vooral worden gebruikt voor scherpe en hartige sauzen bij vlees- of visgerechten, maakt de Nederlanse Sinterklaaskeuken van die zelfde ingrediënten gebruik om zoetigheid te fabriceren. Merkwaardig is dat zich bij deze beslist buitengewone Sinterklaasgerechten geen apart soort drank heeft ontwikkeld. Natuurlijk: men noemt in dit verband met Sinterklaas wel anijsmelk, chocolademelk, saliemelk, slemp, kandeel, bandewijn met suiker, of zelfs de warme, met kaneel gezoete bischopswijn (N.B.: met één s), maar elk van deze dranken wordt ook wel bij andere gerechten geschonken, en de heilige Nicolaas heeft op dit gebied niets voor zichzelf.
Wie de moeite neemt om Jan Steens "Sinterklaasavond" grondig te bestuderen, treft op dat schilderij allerlei zaken aan die veelzeggend zijn, omdat ze nog steeds of juist niet meer bij het feest van Sint Nicolaas horen. Op dit en andere schilderijen worden noten en appels afgebeeld: voedzame geschenken die van oudsher worden geassocieerd met het midwinterfeest. Niet voor niets behoren bijde vruchten tot de traditionele kerstboomversiering. Ook de "duivekater", de knobbelig uitziende koek die rechts op Steens doek te zien is, heeft een Germaanse oorsprong. Een duivekater is een zoet offerbrood, dat een wat plezanter koekvorm is van het heelwat bloederiger beenderoffer: vergelijk het in Oostenrijk en Zwitserland nog altijd bestaande "scheenbeengebak". De in onze streken wel bekende "opzettertjes", figuurtjes van koek die met een uitsteeksel aan de onderkant in een daarvoor bestemd rondje konden worden opgezet, zijn sinds jaar en dag goeddeels vervangen door de aanzienlijk smakelijker, fraaiere en minder droge chocoladebeestjes. In de voor-christelijke periode moet het in Noordwest-Europa gebruikelijk zijn geweest de goden te vermurven met offers. Wie een vruchtbare veestapel, een succesvolle jacht, een goede oogst, een geschikte huwelijkspartner, of een grote schare kinderen wenste,liet dat zien door het karakter van zijn offers aan met name de vruchtbaarheidsgod Freier en de Schimmenruiter Wodan. Men zette deze goden op hun altaar dan een in zoet deeg uitgevoerde voorstelling van de betreffende wens voor. Hoelang deze wijdverbreide gewoonte heeft voortgeduurd, blijkt wel uit een overgeleverde preek van de heilige Eligius (588-659), die in onze streken met heilig vuur tekeer ging tegen de door hem als "heidens" bestempelde koeken. Ed van Eeden uit: Wie de koek krijgt, wie de gard
Als heilige is Sint Nicolaas vanzelfsprekend tegenwoordig op tal van iconen en schilderingen. Hoewel hij uit Klein-Azië afkomstig heet te zijn, wordt hij doorgaans afgebeeld als een westerse bisschop, met alle kerkelijke eretekenen die daarbij horen. Soms heeft hij zelfs het model van een kruiskerk in zijn hand. Als patroon van de zeelieden is hij wel te zien met een anker of zelfs met een schip. Vaker ziet men Sint Nicolaas echter met een pekelkuip waarin drie uit de dood verrezen jongelieden staan, of met de drie geldzakken die hij aan de verarmde meisjes ten bruidsschat gaf. Het officiële embleem van de heilige bestaat dan ook uit drie beurzen, appels of ballen. Van alle voorstellingen die het Sint-Nicolaasfeest uitbeelden, is het schilderij 'Sinterklaasavond' door Jan Steen ongetwijfeld, en terecht, het meest bekend. Steen laat een familie zien die bekijkt wat Sint heeft 'gereden'. Het kleine meisje in het stralende midden van het gezin is blij met het overvloedige lekkers, maar haar oudere broer krabt zich teleurgesteld achter de oren: hij heeft zijn roe gekregen. Zoals vaker bij schilderijen van Steen levert de gedetailleerde, met licht moralistische inslag neergezette weergave een schat aan materiaal voor de onderzoekers die een speciale belangstelling hebben voor de" alledaagse dingen in de zeventiende eeuw.
Ed Van Eeden uit: Wie de koek krijgt, wie de gard
Schilderij van Bartholomäus Zeitblom, Sint Nicolaas met de drie gouden ballen. Collections of the Governing Prince of Lichtenstein, Vaduz.
