Omstreeks 1600 vestigden zich joodse kooplieden uit het West-Münsterland in Aalten en Bredevoort. Tussen 1737 en 1776 richtten de Aaltense joden een gebedsruimte in.

Al in 1775 beschikten de joden in Bredevoort over een dergelijke ruimte. In 1863 werd hier aan de Vismarkt 9 een synagoge ingewijd. Deze werd omstreeks 1914 tot woonhuis verbouwd. 

In een overzicht van 1808 wordt een joodse begraafplaats in Aalten genoemd. In 1852 ging dit grondstuk aan de Haartsestraat, waar ook nu nog de begraafplaats is, over in het bezit van de Joodse Gemeente. De oudste grafsteen stamt uit het jaar 1827.

Omstreeks 1830 werd  in Bredevoort een joodse begraafplaats aan de tegenwoordige Prins Mauritsstraat ingericht. De begraafplaats in Bredevoort is samen met de voormalige synagoge aan de Vismarkt 9 de enige herinnering aan de vroegere joodse gemeenschap.

De joodse bevolking was bij de overgang naar de 20e eeuw een vast geïntegreerd deel van de Aaltense dorpsbevolking.

Verschillende winkels, vooral slagerijen en Krämerläden, hadden joodse eigenaren.

Marcus Gans leidde een pijpenfabriek en was daarmee een van de weinige werkgevers in het destijds landelijk gestructureerde Aalten.

Na de benoeming van Hitler tot rijkskanselier op 30 januari 1933 vluchtten veel Duitse joden naar Nederland.

Na de zogeheten Reichspogromnacht in November 1938 vluchtten alleen al 43 joden uit het West-Münsterland voornamelijk naar de Achterhoek. Nederland liet dit ongraag toe.

Met de bezetting van Nederland door Duitse troepen op 10 mei 1940 werd het land aan anti-joodse wetgeving onderworpen.

In oktober 1941 werd de eerste razzia op joden in de Achterhoek uitgevoerd. Daarbij werd voor het eerst een Aaltense jood, Arnold van Gelder, gedeporteerd. Hij werd op 13 november 1941 in het concentratiekamp Mauthausen vermoord. 

In oktober 1942 werden 12 joden uit Aalten weggehaald en via het doorgangskamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. In april 1943 deporteerde men in totaal 13 joden naar Sobibor. Alle 25 werden vermoord. Bij elkaar zijn 52 joden uit Aalten slachtoffer van de sjoah geworden.

Van de 52 mensen die zijn ondergedoken, overleefden er 26. Het bekendst zijn hier wel de lotgevallen van Aron Jedwab. Na de bevrijding van de Duitse bezetting keerden 46 joden naar Aalten terug. Door emigratie naar Israel en de USA daalde het aantal joden in Aalten sterk.

Vermoord

Arn. van Gelder (19)

J. Backs (23)

R. Fuldauer (59)

R. Fuldauer-van Gelder (50)

L.S. Fuldauer (15)

S. Fuldauer (11)

M.D. Fuldauer (7)

S. Fuldauer (61)

R. Fuldauer-de Jong (59)

E.H. Schaap (22)

A. Lewy (48)

K.S. Japhet-Eppstein (90)

Ph. van Gelder (77)

E. van Gelder-Cohen (67)

S. Goedhart (82)

P.L. Goedhart-Rosenburg (80)

L.S. Schaap (55)

E. Schaap-Philips (57)

L. van Gelder (69)

J. van Gelder-Landau (60)

F. Lewy-ten Bosch (44)

B.M. Lewy (13)

M.I. Cohen (53)

B.M. Cohen (27)

J. ten Bosch-Bouwman (36)

E. van Gelder (34)

Jac. ten Bosch (40)

Abr. van Gelder (65)

R. van Gelder-de Jong (63)

S. Schaap (27)

J. van Gelder (* 1912)

R.S. Löwenstein (* 1923)

F. Landau (* 1905)

A.S. Landau-Lorch (* 1902)

H. Bouwman-Sanders (* 1870)

W. Andriesse (26)

J. Juchenheim (85)

C. Konijn (49)

Sinds 2000 herinnert een gedenkplaat aan de vermoorde leden van de Joodse Gemeente.

In de nacht van 20 op 21 september 1943 legde de arts Joop der Weduwen voor het huis Patrimoniumstraat 12 in Aalten een pakket neer. Het echtpaar Wikkerink dat daar woonde,  vond daarin een pasgeboren kind. Het was de zoon van de cantor (voorganger) van de joodse gemeente van Aalten, John Jedwab en Lena Jedwab-Kropveld. Deze moesten medio 1942 onderduiken en hadden op een boerderij in Lintelo een schuilplaats gevonden. 

Het kind werd onder de naam "Willem Herfstink" in het geboorteregister van de gemeente Aalten ingeschreven. De naam was symbolisch gekozen. De gemeentearts, die "Willem Herfstink" onderzocht, verklaarde hem voor arisch. Na afloop van de oorlog keerde Aron Jedwab terug bij zijn ouders. 

Jan Wikkerink (verzetsnaam "Ome Jan") was de leider van de verzetsorganisatie tegen de Duitse bezetting in Aalten. Hij kende de ware identiteit van "Willem Herfstink", die hij op 21 september 1943 in het geboorteregister in Aalten liet inschrijven.

Op 15 oktober 1944 werd Jan Wikkerink door de SS gearresteerd en meegevoerd van de Patrimoniumstraat naar de Bredevoortsestraat. Ter hoogte van de Slicher van Bathstraat bad en hoopte Jan Wikkerink naar de marechausseekazerne te worden gebracht in plaats van naar het politiebureau. Dat gaf hem een kans te kunnen ontsnappen. Alsof zijn gebed verhoord werd gingen ze de Slicher van Bathstraat in naar het Noorden. Daar wist hij, zaten 'goede' Nederlanders. Hij is bevrijd door de Aaltense KP en gevlucht naar een boerderij in Vragender tegen het Korenburgerveen.

Zijn huis werd daarop in brand gestoken en brandde gedeeltelijk uit. Jan Wikkerink moest tot de bevrijding eind maart 1945 onderduiken.

(J G ter Horst  “Aalten in oorlogstijd ISBN 909008802”)

JOOP DER WEDUWEN, een Aaltense arts, was actief in het verzet. Door onderhandelingen met de Duitse bezettingsmacht lukte het hem vele Nederlandse mannen voor dwangarbeid en enkele joden voor deportatie te behoeden. Hij bedacht het verhaal van "Willem Herfstink" en legde de joodse zuigeling John Jedwab in de nacht van 20 op 21 september 1943 in een doos voor het huis van Jan Wikkerink. Joop der Weduwen kwam om bij een vliegtuigbeschieting op 23 januari 1945 op weg naar Den Haag. Hier wilde hij over een betere verzorging van de Aaltense bevolking met levensmiddelen onderhandelen.

MUSEUM 'Markt 12': Onderduiken, verzet, vrijheid Het nieuwe museum 'Markt 12' in Aalten geeft weer hoe mensen in Nederland en Duitsland de oorlogsjaren meemaakten en hoe zij in hun persoonlijke leven op de bezetting reageerden

DE JOODSE  BEGRAAFPLAATS In 1972 liet de Joodse Gemeente Aalten op de begraafplaats aan de Haartsestraat een gedenkplaat aanbrengen. De tekst luidt: "Over deze allen ween ik bitt're tranen. Ter herinnering en tot getuigenis. Wij gedenken de vele gedurende de jaren 5701 - 5705 gewelddadig uit ons midden wegrukte en nimmer teruggekeerde kinderen dezer gemeente. Mogen zij rusten onder de vleugelen van Gods Majesteit!"

In 1855 werd begonnen met de bouw van een synagoge in de Koelmanstegge (nu Stationsstraat), die in 1857 werd ingewijd. De synagoge in Aalten ist een van de weinige synagoges in de Achterhoek, die de jaren van de Duitse bezetting weliswaar als munitiedepot ontwijd, maar onbeschadigd doorstond. De Thorarollen, lampen en zilver  werden verborgen en overleefden zo de oorlog. Het gebouw is sinds 1945 weer als synagoge ingericht.

Na de bevrijding van de Duitse bezetting keerden 46 joden naar Aalten terug. Door emigratie naar Israel en naar de USA zakte het aantal joden in Aalten sterk. Er komt nog maar op enkele dagen per jaar het voor een dienst noodzakelijke aantal van tien joodse mannen ('minjan' of 'minje' ) bij elkaar.

In 1983 is de stichting "Vrienden van de Aaltense synagoge" opgericht. De Joodse Gemeente droeg de synagoge aan de stichting over. De synagoge werd met giften van de bevolking en middelen van de gemeente en de provincie gerestaureerd. Op 29 december 1986 vond de herinwijding van de synagoge plaats.    

Een belangrijke rol bij het levend houden van de herinnering aan de joodse kille van Aalten na de oorlog speelde Sallo van Gelder uit Aalten. Hij had een groot aandeel in de restauratie van de synagoge en in het weer op orde brengen van de joodse begraafplaats in Aalten. Sallo van Gelder verzorgde onder meer de jaarlijkse chanoekadienst ter plaatse. Hij is nog steeds actief voor het zo goed mogelijk bewaren van de joodse traditie in Aalten. 

Bezichtiging van de synagoge

De synagoge, waarin elk jaar ten minste één dienst en sinds enkele jaren weer godsdienstonderwijs plaatsheeft, is een goede plaats om meer over het jodendom te leren. Zij is tijdens de zomermaanden te bezichtigen.

De synagoge staat aan de Stationsstraat 7, 7121 Aalten. 

Velen hebben de synagoge al bezocht.

Ook u bent welkom!

De Aaltense synagoge (1857) is een van de weinige in Oost-Nederland, die nog geheel zijn ingericht voor de joodse eredienst. De synagoge aan de Stationsstraat 7 is te bezichtigen.

AK Synagogenlandschaften zie linken