Davids Hooglied

Christel, mijn mede-exposant in Siddartha, heeft een broer, een volwassen man met het syndroom van Down. Samen met de ouders is hij naar onze tentoonstelling komen kijken.  Hij heeft rondgewandeld en bekeek wat er aan de muur hing. Daarna dronken ze iets aan een van de tafeltjes in de expositieruimte. Hij genoot ervan. De sfeer was levendig: alle tafeltjes waren volzet en er werd druk bijgepraat. ‘s Anderendaags bracht Christel tekeningen mee van haar broer. Ontroerend in hun eenvoud.  Hij schreef daar ook gedichtjes bij.  Prachtige liefdesgedichten. We namen de tijd om ze een voor een te bekijken of te lezen … en opperden de mening dat die tekeningen – gedichten toch een expositie waard waren.

En van het ene woord kwam het andere plan. Niet alleen David is een kunstenaar met beperking, er moeten er nog zijn.  Gaan aankloppen bij het Danscentrum Aike Raes. Daar dansen twee Damba-groepen: Dansers met bijzondere aandacht, een groep dansers met beperkingen. Wellicht zitten daar ook kinderen of jongvolwassenen bij die via tekeningen of schilderwerken of teksten in communicatie treden met hun omgeving. Het project werd positief onthaald.

Dus een zaal gezocht, gevonden en een datum vastgelegd: eind maart volgend jaar organiseren we een tentoonstelling onder  de titel: Davids Hooglied in de Jack-Op in Werchter.

Hierbij een oproep: zijn er kunstenaars met een of andere beperking, die zich artistiek uiten via tekeningen, schilderijen, taal …en graag willen naar buiten komen, ze mogen contact met ons opnemen.  De bedoeling is dat het een project wordt dat tweejaarlijks georganiseerd wordt onder de naam KumBe, Kunstenaars met beperkingen.  In elk geval heeft het Danscentrum zich geëngageerd om met de Dambagroepen een optreden te verzorgen.

Als m-bassadeur betaal je eenmaal per jaar dertig euro. In ruil krijg je een toegangskaart waardoor je het museum zonder beperking kan bezoeken en een boek ter waarde van 20 euro. Wie meer dan één keer per jaar naar het museum wil, kan zich best een dergelijke kaart aanschaffen.

De stadsschouwburg ligt op nog geen 5 minuten wandelafstand van het museum. Dus ben ik tussen twee opvoeringen van het Danscentrum Aike Raes er heen gewandeld. Het is mooi verbouwd. Er is een vaste collectie waar ik gewoon doorwandel en alles herken. Dan weer kijk ik naar het licht in een werk en hoe de kunstenaar van toen dat technisch realiseerde, een andere keer probeer ik me te concentreren op de compositie. Alles rustig aan hoor, ik wil vooral genieten van wat ik zie. De vroegere kunstenaars hadden kerk en staat tot broodheren. Dat zie je natuurlijk aan de onderwerpen.

Eens nam ik mijn kleinzoon mee, 8 jaar, een kind met een levendige fantasie. Niet meer opgevoed met Bijbelse teksten of de vreselijke lijdensverhalen van Jezus. Vol huiver stond hij te kijken naar “de meneer die vol pijlen stak” (Sint-Sebastiaan), dan weer gaf hij commentaar over de beulen die met bijl op een martelaar inhakten. Wie was de man met al dat bloed uit zijn buik? Hoe kon ik dat jongetje in één twee drie uitleggen dat Jezus gevangen was genomen, ‘gegeseld, met doornen gekroond en gekruisigd’? Feitelijk realiseerde ik me met hoeveel gruwel we opgevoed werden als kind. Die schilderijen hingen in de kerken om als een soort beeldverslag de kerkbezoekers te overtuigen van een bepaalde godsbeleving.

Toch kunnen doeken en beelden van Maria en haar zoon Jezus me vaak ontroeren. Het is zo menselijk: een vrouw die rouwt om haar geëxecuteerde zoon. Dat thema is nog altijd zo actueel: van het uitvoeren van een ter doodveroordeling tot kinderen die zich tot martelaar opofferen in een zelfmoordaanslag.

Op dit moment loopt er een tentoonstelling van Pedro Cabrita Reis. Ik probeer zijn werken te proeven, maar het lukt me niet. Emotioneel raakt het me wel: ik heb soms de indruk dat ik op een bouwwerf rondloop met koude TL-lampen, draden, afval … en feitelijk heb ik daar een afkeer van als dat niet functioneel is. Rommel kan, als er na de verbouwing opgeruimd wordt. Ik wil echter niet leven in chaos. Als die reactie zijn bedoeling is, dan is hij geslaagd. Er is meer dan TL-lampen, maar het blijft een bevreemdende wereld voor mij. Vaak gebruikt hij metaal en daar reageer ik nogal weerspannig op: mijn huid krimpt samen en mijn ziel bereid zich voor op verdediging. Zijn werk vind ik ook zo hopeloos: deuren die nergens toegang tot geven. Een deur gooi je open op de wereld, op toekomst, prikkelt je nieuwsgierigheid om wat ze verbergt, grendel je af om grenzen te stellen. Maar hier zijn de deuren niet alleen overbodig, ze zijn tevens lelijk. Geen lelijkheid die soms ontroert omdat er een ziel in zit van vroeger, verwijst naar gebruikende handen, krassen op de ziel die daarin weerspiegeld worden.

Wat een tegenstelling tot het prachtig gerenoveerde huis Vanderkelen dat bij het museum hoort. De deuren zijn een kunstwerk op zich. Daar bevindt zich een deel van de vaste collectie. Wie hoognodig toe is aan rust kan daar terecht. Het gebouw stelt zijn grootsheid in alle glorie aanwezig. Het huis is maar gedeeltelijk toegankelijk. Hoe verwarmden ze vroeger een dergelijk huis: een open haard zal niet veel bijgebracht hebben in ruimten met metershoge plafonds … en de Vanderkelens zullen zelf wel niet hout en steenkool aangedragen hebben of gekookt en gepoetst. De trap van de meiden en knechten zal wellicht meer uitgesleten zijn dan de trap met prachtig uitgesneden leuning. In elk geval was er ruimte genoeg om schitterende feesten te geven, kunstenaars opdracht te geven voor het maken van portretten die tegen de muur kwamen.

Naast Pedro Cabrita Reis exposeert Freek Wambacq, een jonge Belgische kunstenaar (°1978). Ik kom een zaal binnen en ontdek twee tafels: op de ene ligt een selder compost-rijp te worden naast een papier met zoutkorrels blijkt uit de tekst, op een andere tafel liggen halve kokosnoten, werkhandschoenen ... Gelukkig is er een begeleidend schrijven dat me het waarom uitlegt. Ik vraag me af wat het echte kunstwerk is: de werkhandschoenen die zo uit de rekken komen of uitleg die gegeven wordt. De uitleg zet me wel aan het dromen ‘… uit de geluiden die de voorwerpen kunnen voortbrengen: de hoeven van een galopperend paard (de halve kokosnoten), het slaan van de vleugels van een vogel die voorbijvliegt (de handschoenen) of regen (de zoutkorrels op papier)- allen klanknabootsingen die als geluidsregistraties vaak meer herkenbaar zijn dan het werkelijke geluid.’

Het is niet omdat ik dat moderne werk niet kan waarderen, er een moe gevoel aan overhoud, dat het geen waarde heeft. Bij de uitleg die gegeven wordt voel ik me alleen cerebraal aangesproken. Ik probeer te volgen wat er geschreven staat, maar ontdek dat die wereld voor mij vreemd blijft. Ik bots op mijn beperking. Toch blijf ik musea binnen gaan. Misschien, als ik genoeg oefen, me probeer vertrouwd te maken met die moderne vormgeving, dat ik er na verloop van tijd toch nog van zal kunnen genieten.

En naast het Vanderkelenhuis is er een soort bijgebouw, ook gerenoveerd. Wat het vroeger was? Ik verbeeld me dat daar stallingen waren voor de koetsen en paarden. Op dit moment zijn daar jongeren aan de slag: laatstejaars van verschillende Leuvense scholen. Leuk om zien hoeveel fantasie ze in hun werk steken. Twee leerlingen zaten te suppoosten. Het is geen grote tentoonstelling. Toen ik rond was vroeg een van leerlingen of ik nog vragen had. We vertrokken meteen voor een korte babbel. De jongen die me aansprak ging verder in de kunstrichting maar wist nog niet wat juist. Het meisje wist al zeker wat ze ging doen: tatoeage. Maar dan mooi tatoeages, met zuivere lijnen en onderwerpen die ze zelf zou ontwerpen.

Er zit toekomst in de jeugd.

Willem Elsschot moet ik hier niet meer voorstellen. En “Het huwelijk” is wellicht ook gekend. Het is een wreed gedicht, maar op het einde komt een vreemde berusting. De eerste verzen beschrijven brutaal ongenadig een fantasme dat best binnenhuids blijft. De laatste verzen laten een realiteit toe die zich zachter formuleert en wordt het ongenoegen teruggetrokken van de partner en opgeborgen in de man die “een godvergeten en vervaarlijk aanblik bood”

Ik heb, met in mijn achterhoofd dit gedicht, een tekening uitgewerkt met bister. De vogel staat voor het starten van het huwelijk: torteltjes op de huwelijkskaart, de vredesduif die iedereen gerust stelt dat dit huwelijk zal slagen. De tekst is rond het beeld vredesbeeld geschreven.  Met water werd de tekst, die nog leesbaar bij is, uit de bister opgelicht. Wat aandoet als een rustig beeld, houdt een verborgen boodschap in. Vechtscheiding behoort altijd tot de mogelijkheid van een huwelijk.

Het huwelijk

Toen hij bespeurde hoe de nevel van de tijd
in d'ogen van zijn vrouw de vonken uit kwam doven,
haar wangen had verweerd, haar voorhoofd had doorkloven
toen wendde hij zich af en vrat zich op van spijt.

Hij vloekte en ging te keer en trok zich bij de baard
en mat haar met de blik, maar kon niet meer begeren,
hij zag de grootse zonde in duivelsplicht verkeren
en hoe zij tot hem opkeek als een stervend paard.

Maar sterven deed zij niet, al zoog zijn helse mond
het merg uit haar gebeente, dat haar toch bleef dragen.
Zij dorst niet spreken meer, niet vragen of niet klagen,
en rilde waar zij stond, maar leefde en bleef gezond.

Hij dacht: ik sla haar dood en steek het huis in brand.
Ik moet de schimmel van mijn stramme voeten wassen
en rennen door het vuur en door het water plassen
tot bij een ander lief in enig ander land.

Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad
staan wetten in de weg en praktische bezwaren,
en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren,
en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.

Zo gingen jaren heen. De kindren werden groot
en zagen dat de man die zij hun vader heetten,
bewegingloos en zwijgend bij het vuur gezeten,
een godvergeten en vervaarlijke aanblik bood.

Jacques Prévert is één van de grootste Franse dichters van de XXste eeuw ( 04.02.1900 tot 11.04.1977) en maakte beide wereldoorlogen bewust mee.  Barbara verscheen in 1946 in de bundel “Paroles”.  Het gedicht roept de 165 bombardementen op waarmee Brest geteisterd werd tussen juni 1940 en september 1944. Alles wat hoopvol was, is verdwenen, zelfs de honden lopen weg om te creperen ver van Brest, dat volledig is verwoest.

Wellicht ben ik niet de enige die dit gedicht op de middelbare school  aangeboden kreeg en het sindsdien meedraagt als een relikwie om het onzegbare toch tot taal brengen. Welke ervaringen liggen er in opgeborgen: hoop, liefde, jeugd, toekomst … maar ook verwoesting, rouw en absolute desolaatheid.

Ik schreef het gedicht met blauwe écoline op wit papier. De letters zijn nauwelijks nog te ontcijferen. Ze werden bewust in mekaar geschreven. De letters verbinden zich niet meer tot woorden om inhoudelijk benaderd worden. De letters zijn gehanteerd als tekenkundig element. Als beeld: drie witte pluimen van straalvliegtuigen die de ravage komen opnemen tekenen zich af in een heldere blauwe hemel. Daaronder ligt een verwoeste stad.

Barbara

Rappelle-toi Barbara
Il pleuvait sans cesse sur Brest ce jour-là
Et tu marchais souriante
É panouie ravie ruisselante
Sous la pluie
Rappelle-toi Barbara
Il pleuvait sans cesse sur Brest
Et je t'ai croisée rue de Siam
Tu souriais
Et moi je souriais de même
Rappelle-toi Barbara
Toi que je ne connaissais pas
Toi qui ne me connaissais pas
Rappelle-toi
Rappelle-toi quand même ce jour-là
N'oublie pas
Un homme sous un porche s'abritait
Et il a crié ton nom
Barbara
Et tu as couru vers lui sous la pluie
Ruisselante ravie épanouie
Et tu t'es jetée dans ses bras
Rappelle-toi cela Barbara
Et ne m'en veux pas si je te tutoie
Je dis tu à tous ceux que j'aime
Même si je ne les ai vus qu'une seule fois
Je dis tu à tous ceux qui s'aiment
Même si je ne les connais pas
Rappelle-toi Barbara
N'oublie pas
Cette pluie sage et heureuse
Sur ton visage heureux
Sur cette ville heureuse
Cette pluie sur la mer
Sur l'arsenal
Sur le bateau d'Ouessant
Oh Barbara
Quelle connerie la guerre
Qu'es-tu devenue maintenant
Sous cette pluie de fer
De feu d'acier de sang
Et celui qui te serrait dans ses bras
Amoureusement
Est-il mort disparu ou bien encore vivant
Oh Barbara
Il pleut sans cesse sur Brest
Comme il pleuvait avant
Mais ce n'est plus pareil et tout est abimé
C'est une pluie de deuil terrible et désolée
Ce n'est même plus l'orage
De fer d'acier de sang
Tout simplement des nuages
Qui crèvent comme des chiens
Des chiens qui disparaissent
Au fil de l'eau sur Brest
Et vont pourrir au loin
Au loin très loin de Brest
Dont il ne reste rien.

De volgende dag wakker worden en terug het bewustzijn in moeten: mijn zoon is dood. Net of mijn lichaam vergeten was in de slaap dat mijn zoon uit het leven was gevallen. In de morgen opnieuw geconfronteerd word met die onmogelijke realiteit en vallen in de afgrond van pijn. Stilaan installeerde zich het bewustzijn in mijn lichaam dat mijn zoon dood was, alles deed pijn, ik was een dodelijk gewond dier. Het besef drong door dat er afscheid, definitief afscheid diende genomen. Binnenin leek ik één open wonde bijeengehouden door huid. Functioneren deed ik wel, de begrafenis voorbereiden, mensen spreken, in de zon lopen (het waren prachtige voorjaarsdagen). Heel mijn wezen was echter gericht op mijn zoon. Ik gunde hem de rust die hij nu gevonden had, vertelde hem dat hij écht weg mocht gaan, dat degenen die achterbleven elkaar wel zouden helpen om te overleven.

Tevens kwam onmacht opzetten: het leven zelf had me machteloos gemaakt. Een ‘waarom’ stelde zich niet: ik had zeven jaren van voorbereiding gehad, had het voorvoeld, zien aankomen. Ik kon niet anders dan aanvaarden waarheen zijn weg geleid had.

Toch bleef er een kracht aanwezig om woorden te geven aan het afscheid nemen, de pijn van het ondraaglijke te gaan. Met schurend ademhalen sprak ik de woorden terwijl mijn wezen brandde in een genadeloos vuur.

Soms kwam een enorme rust over mij. Mijn zoon leefde in zijn verte. Ik bleef hier en leerde mij opnieuw tot het leven wenden. Het was net of er twee werelden bestonden: die van de evidentie, waarin een sociaal functioneren gewenst was en dat vaak bevredigde, en die van de ervaring van de zelfdoding van mijn zoon. Net of er zich een surplus in mijn bewustzijn installeerde. Een surplus dat naast de “evidente” realiteit ook een realiteit aanwezig stelde waar het niet evident was dat men ademde, geboortes vierde, oordelen vormde over mensen.

In die andere wereld neemt mijn zoon een centrale plaats in. Stilaan verdwijnen de beelden en herinneringen aan zijn schizofrene periode en wordt hij een aanwezigheid die steeds met me meegaat. Ik kreeg kans te ontdekken hoezeer ik van hem hield en hou. Hij is een gouden zoon geworden, niet meer geschonden door zijn psychiatrische aandoening. Hij is een “voltooide” zoon, intens gelukkig, stralend in zijn bestaanswijze.

Vaak mis ik hem, komt hij mijn dromen binnen, zou ik hem nog eens willen aanraken, maar ik aanvaard dat onze relatie een ziels-relatie geworden is. Hij doorgloeit mij met leven.

Na tien jaren van afscheid nemen en een nieuw ‘houden van’ ingaan, sta ik opnieuw geworteld in het leven. Er zijn dagen dat het moeilijk gaat, vooral bij regenweer, omdat ik gewoon niet van regen hou en dagen dat alles vanzelf gaat, dat ik me intens verbonden voel met mens en wereld. Mijn ervaringen brengen een soort sluier aan, waardoor ik wat op mij afkom filter. Grapjes over zelfdoding vind ik niet leuk, maar ook racistische sneren liggen me niet. Als er op het nieuws zich weer eens een feit voordoet van een ontremde schutter, denk ik aan mijn zoon. Dat lag ook binnen zijn mogelijkheden. Dan treur ik met de ouders van de slachtoffers maar ook met de ouders van de dader, zij voelen zich wellicht mede-schuldig, verliezen ook een kind, is het niet door zelfdoding dan aan het gevangenissysteem.

Zoals bij iedereen is ook mijn leven getekend door de jaren van leven. Dat bepaald mede mijn manier van denken, voelen, mijn omgang met de anderen. Ik weet niet of ik altijd zo zal blijven denken en voelen. Een mens is een kwetsbaar en te kwetsen wezen. Hoelang kan een mens zijn veerkracht mobiliseren tot ook daar de grens bereikt wordt? Even wat tekort aan een of andere stof in de hersenen en je wordt een ander mens.

Maar nu voel ik me dankbaar om de weg die ik mocht gaan. Ik zou nooit voor een dergelijke weg gekozen hebben. Maar vandaag is er zon, belde mijn jongste dochter met een leuk verhaal en komt mijn geliefde naar mij toe met een kop heerlijke koffie. Ik voel me verwend.