Ik kreeg een uitnodiging om deel te nemen aan de groepstentoonstelling van Rotselaarse kunstenaars, die doorgaat van 3 september tot 3 oktober 2011 in Bad Gandersheim, de zusterstad van Rotselaar. Die tentoonstelling gaat door in het cultureel Centrum Kloster Brunshausen. De geschiedenis van dit klooster sprak me wel aan. Tijdens WOII was het eerst een opvangkamp voor kinderen van Oost-Europese dwangarbeidsters, later een buitenkamp van Buchenwald. Ik dacht onmiddellijk aan het gedicht van Paul Celan: Todesfuge. Ik heb lange tijd aan de uitbeelding van dit gedicht gewerkt op klein formaat, meer dan vijftig tekeningen op 27 x 35. Enkele tekeningen heb ik dan groot uitgewerkt op 50 x 60.

Eén ervan wou ik meegeven: Zwarte melk der vroegte …

Jammer dat ik zelf niet tot in Bad Gandersheim geraak. Ik denk dat de tekening nergens beter tot zijn waarde kan komen dan in de stilte van een vroegere cel van een moniale, waar later kinderen van slavenarbeidsters en dan de slavenarbeidsters zelf gevangen werden gehouden. Muren als dragers van aanklacht en wanhoop, toen en nu.

Rotselaar, waarvan Werchter een deelgemeente is, verzusterde In 1987 met Bad Gandersheim. Dit jaar werd Rotselaar door het verzusteringscomitee van Bad Gandersheim uitgenodigd om een tentoonstelling te organiseren in Kloster Brunshausen. Op de vraag tot deelname hebben uiteindelijk 20 kunstenaars positief gereageerd. Zij stellen een schilderij, beeldhouwwerk, keramiekstuk … beschikbaar.

Kloster Brunshausen

Dit oorspronkelijke Benedictinessenklooster, in de negende eeuw ontstaan, kende een turbulente geschiedenis van sterke vrouwen, oorlogen, godsdiensttwisten. In 1793 (tijdens de Franse revolutie) werd het klooster ontwijd. Tijdens de zomer van 1944 werd een vleugel gebruikt als onderkomen voor kinderen van Oost-Europese dwangarbeidsters. Tijdens de winter van 1944/45 was het een buitenkamp van Buchenwald. De stad kreeg in 1987 het klooster in bezit en bouwde het in 1989 om tot een cultuurcentrum.

Rotselaar im Herbst

Van 3 september tot 3 oktober 2011 wordt een verzameling kunstwerken van Rotselaarse kunstenaars tentoongesteld in Kloster Brunshausen. De titel van de tentoonstelling verwijst naar de tijd van het jaar, niet naar de inhoud van de werken.

De verzameling kunstwerken wordt tentoongesteld in kleine lokalen (vroegere cellen van de monialen) zodat elk werk de nodige ademruimte krijgt en daardoor bijzondere aandacht. De sfeer die nog verwijst naar het vroegere gesloten kloosterleven nodigt te toeschouwer uit om tot de essentie van het schilderij, beeldhouwwerk te komen.

Medewerking

De cultuurraad en de gemeente Rotselaar bekostigen het vervoer van de werken en een aantal vrijwilligers onder de deelnemende kunstenaars zorgen voor vervoer en het ophangen/afbreken van de tentoonstelling ter plaatse.

Zwarte melk der vroegte we drinken haar ’s avonds

we drinken haar ’s middags en ’s morgens we drinken haar ’s nachts

we drinken en drinken

we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap

Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft

die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haar Margarete

hij schrijft het en treedt voor het huis dan flitsen de sterren hij fluit om zijn honden

hij fluit zijn joden te voorschijn laat graven een graf in de aarde

gelast ons kom speel nu ten dans

Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts

we drinken je ‘s morgens en ’s middags we drinken je ’s avonds

we drinken en drinken

Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft

die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haar Margarete

Je asgrauwe haar Sullamith we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap

Hij roept steek dieper de grond in hé jij daar en jij kom zing nu en speel

hij grijpt aan zijn riem naar het ijzer hij zwaait het zijn ogen zijn blauw

steek dieper de spade hé jij daar en jij speel door nu ten dans

Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts

we drinken je ’s middags en ’s morgens we drinken je ’s avonds

we drinken en drinken

een man heeft een huis je goudgele haar Margarete

je asgrauwe haar Sullamith hij speelt met de slangen

Hij roept speel zoeter de dood de dood is een meester uit Duitsland

hij roept strijk zwaarder de snaren dan stijg je als rook in de lucht

dan heb je een graf in de wolken daar lig je niet krap

Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts

we drinken je ’s middags de dood is een meester uit Duitsland

we drinken je ’s avonds en ’s morgens we drinken en drinken

de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw

hij raakt je met loodzware kogel hij raakt je nu rauw

een man heeft een huis je goudgele haar Margarete

hij hitst al zijn honden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht

hij speelt met de slangen al dromend de dood is een meester uit Duitsland

je goudgele haar Margarete

je asgrauwe haar Sullamith

Bijlagen:
celan1[1].jpg (13.7 KB)   

Zwarte melk der vroegte we drinken haar ’s avonds

we drinken haar ’s middags en ’s morgens

we drinken haar ’s nachts

we drinken en drinken

Het gedicht begint met een tegenstelling. Er zullen er nog volgen. Het is een middel om de vernietiging die de schrijver wil oproepen aanwezig te stellen. Levengevende witte melk verwordt tot haar tegendeel: zwarte melk, vergif, vernietiging, wanhoop. Zwarte melk der vroegte: die vroegte kan verwijzen naar het dagbegin of de lente, maar ook naar het begin van het menselijk leven als individu, als mensheid. Het is alsof het hooprijke begin in hun geheugen omgezet, aangevreten is door vernietiging, niet te ontkomen. Die zwarte melk, die vernietiging drinken ze elk moment van de dag. Expleciet stelt de dichter  de dagindeling aanwezig, alsof hij bang is dat men één moment zou vergeten. Hij noemt de dagmomenten niet mooi op volgorde. Door te verspringen van ’s avonds naar ’s middags naar ’s morgens naar ’s nachts roept hij een chaos op in de tijd. Dit lijden is onttrokken  aan de opeenvolging van dagen. Die zijn er nog wel, maar in een andere wereld. Dit lijden is gevat in een allesomvattend ‘nu’ dat niet te ontkomen is.

Dit thema zal vier maal herhaald worden. Het wordt in “wij-vorm geschreven. Het is alsof een klacht opklinkt van niet te ontkomen  lijden, honger, wanhoop. De gevangenen, nog minder dan slaven, ‘drinken en drinken’. Alsof dit lijden als stroop aan hun lijf kleeft, hen overspoelt en ze niet anders kunnen dan drinken om de verstikking door het lijden te voorkomen.

we graven een gat in de luchten daar lig je niet krap

Ook dit is een tegenstelling. Je kunt een gat in de grond graven, maar in de lucht?

Dit roept het beeld op van het Jiddische ‘luftmensj’: iemand die, zelfs als de realiteit het tegenovergestelde bewijst, blijft hopen dat het goed komt.

Waar bestaat de hoop nu uit? ‘Daar lig je niet krap’. De gevangenen wisten dat ze voorbestemd waren tot de dood. Soms werden de lijken gedumpt in massagraven, dan weer werden ze massaal verbrand in crematoria.

Het is een bittere hoop. Het is een manier om te ontsnappen aan de ontmenselijking die ze in de kampen ondergaan: in hun denken zijn ze vrij, daarmee trekken ze de lucht in en zorgen daar voor hun graf als mens.

een man heeft een huis die speelt met de slangen

Tegenover de overbevolking van het kamp komt een man, een individu te voorschijn. Hij is geen gevangene maar een bewaker. Hij beschikt over een huis, waar hij zich terugtrekt als zijn taak er op zit. In dat huis kan hij baden, zich scheren, slapen, vrienden ontvangen. Maar niets daarvan wordt vernoemd. Hij komt tot zichzelf na het harde werk en laat het onbewuste aan bod komen. Gedachten, beelden, herinneringen, toekomstplannen komen in hem op. Als slangen kronkelen de verwachtingen, angsten, gewetensvragen zich een weg naar het bewustzijn. De man laat het gebeuren, activeert dit proces. Wellicht drinkt hij daarbij om in de roes van de alcohol zijn grenzen te verleggen.

De schrijver is hier een soort verslaggever. Deze positie zal zich herhalen. Hij geeft dan de feiten weer zonder enige persoonlijke of emotionele respons. Daardoor laat hij ruimte aan de lezer om zelf een innerlijk antwoord te vormen op wat er aangeboden wordt. Daardoor dringen de opgeroepen beelden dieper door in het bewustzijn en krijgen ze een universele waarde.

die schrijft

die schrijft als het donkert naar Duitsland

je goudgele haar Margarete

hij schrijft het

Uit het spel met de slangen verschijnt zijn verlangen naar menselijke warmte, intimiteit naar de geliefde om de onrust en het gemis dat de man in zijn confrontatie met zijn onbewuste aantrof ongedaan te maken. Hij schrijft naar zijn geliefde die in Duitsland op hem wacht.

Als een buitenstaander brengt de schrijver verslag van de activiteit van de man.. Die afstandelijkheid maakt zijn woorden tot een indringende getuigenis. Net of hij voor een rechtbank getuigt: feiten. De emotionele reactie laat hij aan de lezer over.

Margarete is de vrouw naast Faust, het archetype van de Duitse vrouw. Het goudgele haar roept het Arisch zijn, ideaalbeeld, zomer, vruchtbaarheid op. Margarete de vrouw van overvloed waarin de man zich vol overgave kan verliezen.

en treedt voor het huis dan flitsen de sterren

De brief is geschreven maar de onrust is nog niet bedaard. De man gaat naar buiten, voor het huis. Gaat hij nog een luchtje scheppen, de benen nog eens strekken voor het slapengaan?

Maar het ‘dan flitsen de sterren’ voorspelt niet veel goeds. De sterren, als getuigen aan de nachtelijke hemel, weten wat er gaat gebeuren. Daarom dat ze ‘flitsen’, net of ze wakker schrikken uit hun stille nachtwake. Het werkwoord ‘flitsen’ heeft te maken met gevaar, het onverwachte. Uit ervaring weten de sterren dat het drama nu zal beginnen en houden als het ware hun adem in.

hij fluit om zijn honden

Een doordeweekse bedoening: een man komt naar buiten en fluit om zijn honden, wellicht om een ommetje te maken. Alleen het vorige ‘flitsen’ van de sterren brengt onbehagen. Dat klopt niet met het dagelijks uitlaten van de honden. Een gespannen afwachten onstaat.

hij fluit zijn joden te voorschijn

Hier breekt het drama los. Zoals de man zijn honden fluit, fluit hij om zijn joden. Let op het bezittelijke ‘zijn’ joden. Daarin reeds zit de vernedering van de mens: de joden zijn tot objecten gedegradeerd, ze hebben niet meer waarde dan een stuk speelgoed. Hij fluit zijn joden ‘te voorschijn’. Net of ze zich verborgen hadden en nu uit die verborgenheid, vanuit hun veilige schuilplaats, naar voren moeten treden. Waarom verbergen de joden zich? Er is angst voor de man en zijn honden. Zoals de sterren hebben ze weet van wat hen te wachten staat. Daarom willen ze zich verbergen voor de ogen van de man. Maar op zijn fluiten kunnen ze niet anders dan zich melden en afwachten, bang afwachten  van wat er komen gaat.

laat graven een gat in de aarde

In tegenstelling tot het ontvluchtende ‘gat in de luchten’ dat ze vanuit zichzelf graven, krijgen ze nu de opdracht een gat in de grond te graven. De joden weten het: elk gat wordt een graf. Het kan een individueel graf worden: eerst het gat graven en dan de graver doodschieten, het kan een massagraf worden, waar de lijken naamloos worden gestapeld.

gelast ons kom speel nu ten dans

Terwijl de voorbereiding op vernietiging wordt voltooid eist de man dat men muziek maakt. In verschillende concentratiekampen werd gebruik gemaakt van een orkestje om de mannen en vrouwen te begeleiden naar de werkcommando’s die zo zwaar waren dat velen er aan bezweken. Het was een doelbewuste optie van de nazi’s: vernietiging door arbeid. Was het puur uit sadisme dat de kampbewakers een orkestje opstelden bij het vertrek naar en de terugkomst van het werk? Of wilden de kampbewakers daardoor zichzelf oppeppen? Blijkbaar kon de rol van beul en muziekliefhebber zonder problemen samengaan.

zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts

we drinken je ’s morgens en ’s middags

we drinken je ‘s avonds

we drinken en drinken

Voor de tweede maal wordt het thema van de wanhoop herhaald. Met het eerste deel van de fuga in het achterhoofd krijgen de woorden een meer prangende draagkracht. De wanhoop krijgt meer inhoud.

een man heeft een huis die speelt met de slangen

Alsof de tijd eindeloos zichzelf herhaalt: na het werk naar huis en daar de slangen. Maar het is niet zozeer de tijd die zich herhaalt maar wat er in die tijd gebeurt. Alsof de schrijver met meer overtuiging zijn verhaal wil brengen. Hij heeft nood om met meer nadruk te verwijzen naar de man, het huis en de slangen omdat de inhoud ervan verandert naarmate we meer inzicht krijgen in wat er zich afspeelt: van een doodgewone man verwordt hij tot beul.

die schrijft als het donkert naar Duitsland

je goudgele haar Margarete

je asgrauwe haar Sullamith

In de confrontatie met zichzelf (hij speelt met de slangen) ervaart de man weer zijn verlangen naar zijn geliefde. Maar tegenover die geliefde wordt een andere figuur geplaatst:Sullamith. Sullamith is een archetypische figuur uit het Bijbelse Hooglied:

De Bijbelse tekst verwijst naar haar schoonheid. Hier echter voert de schrijver haar op in haar vernedering. Het asgrauwe haar verwijst naar de crematoria, waar de lijken verbrand worden en als as de lucht in gaan. Dat asgrauwe haar kent meerdere lagen. Bij rampen scheurden de Bijbelse Joden hun kleding en bedekten hun hoofd met as. In tegenstelling tot het goudblonde haar van Margarete roept het asgrauwe haar het drama op van de rassenwaanzin van de nazi’s. Dit leidde tot afslachting van miljoenen mensen.

we graven een gat in de luchten daar lig je niet krap

Nog laat het verlangen naar bevrijding de gevangenen niet los. Ze willen weg uit de benauwenis van dit lijden. Het doet levensvreemd aan om midden de kampellende nog een vorm van hoop te ontdekken. Is het de strohalm waardoor ze hun levenswil kunnen motiveren?

hij roept steek dieper de grond in hé jij daar

Moeten ze in het eerste deel een gat in de grond graven dat wellicht hun graf wordt, nu wordt er nog meer inspanning geëist. Het uitputtende werk kent geen grenzen, is nooit genoeg. Uit de menigte wordt één persoon gepikt, hij zal de agressie van de beul moeten ondergaan, het lijden persoonlijk dragen. Hierbij komt de angst om gezien te worden aan bod: wie gezien wordt riskeert dit te moeten bekopen met de dood.

en jij kom zing nu en speel

Weer wordt een individu aangesproken. Dat maakt de opdracht zo onmenselijk: hoe kan je muziek maken terwijl je lotgenoten ten onder gaan? De ruimte om deze onmogelijkheid aan te voelen kregen de muzikanten niet: het was spelen of sterven. Het toont de almacht van het systeem aan met daarin de plaats van de individuele beul.

hij grijpt aan zijn riem naar het ijzer

hij zwaait het

zijn ogen zijn blauw

Het verhaal krijgt een nieuw element toegevoegd. Welk ijzer de beul vastgrijpt weten we niet. Wel dat: hij het zwaait, als voorbereiding tot? De afstandelijkheid waarmee de schrijver de bedreiging oproept doet naar adem snakken. Daarbij geeft de schrijver een detail van de beul, dat de bedreiging nog accentueert: zijn ogen zijn blauw. De beul is van het Arische ras, waardoor het fanatieke, het extremistische zich aanwezig stelt.

steek dieper die spade hé jij daar

Met het bewijs van overmacht voor ogen krijgt het bevel van ‘steek dieper die spade’  een bijkomende spanning: graven zullen ze tot ze er bij neervallen. Willekeurig haalt de beul iemand te voorschijn uit de anonieme massa. Met zijn zwaaiend ijzer bedreigt hij de man. Alleen angst blijft over en te graven tot het lijf leeg is.