|
Overdruk uit de Lichte voorde, periodiek van de Vereniging voor Oudheidkunde te Lichtenvoorde.
No.: 27, juli 1993.
Onderstaand artikel is ons toegezonden door de hr. Hans Kooger, te Arnhem. De hr. Kooger is voornemens zijn verzamelde notities in een boek te verwerken. Nadere reacties of aanvullingen gaarne zenden aan de redactie van De Lichte Voorde.
DE JODEN VAN LICHTENVOORDE
Selig Salomon is, voor zover dat na te trekken is, de eerste jood, die zich in Lichtenvoorde vestigde. Hij was in maart 1743 met Hester Jacobs te Ringenberg (Duitsl.) getrouwd.
Herts Levi bezat een uit 1753 daterend octrooi], dat hem was verstrekt door Frederik Otto van Dornburg, genaamd Heijden, die tussen 1738 en 1768 op het Hof in Lichtenvoorde woonde. Herts Levi was in 1749 te Kleef met Mindele Fjnanuel getrouwd. De broers Levi Meijer (een slachter, die ook een schutsbrief had van van Dornburg) en Isaac Meijer (een lompenkoopman) trouwden respectievelijkin 1769 en 1768 te Kampen en Enschede. Levi huwde Roosken Godschalk en de bruid van Isaac was Roosken Jacobs. Deze voormelde huwelijken zijn in maart 1777 bevestigd te Lichtenvoorde2 .De weduwe van Levi Meijer huwde later met Salomon Philip Vink 3.
Selig Salomon werd in de zomer van 1774 door Hertog Philips, die eveneens in Lichtenvoorde woonde, aangeklaagd. Wat was er gebeurd? De beide mannen hadden met elkaar in de buurt van het huis van Garrit Hennekes, in de "Boerschap Lievelde, op het gemene voetpad" ruzie gemaakt en gevochten. De aangeklaagde en de klager verschenen met getuigen ten huize van de "stadhouder"(Richter ) A.Tongerlo op 8 juli 1774.
De opgeroepen getuigen: Jan en Janna Klein, Garrit Jan Steger, Garrit Steger en Garrit Hennekes verklaarden, dat de joden" op malkanderen hadden gelegen en één sterk had geschreeuwd". Hertog. Philips was met een bloedende hoofdwond weggevlucht. De eis was : 6 daalder boete en de proceskosten. De uitspraak van de stadhouder op 4 nov. 1774 luidde: Selig Salomon moest 2 daalder boete betalen 4.
Van Selig Salomon, Herts Levi en Levi Meijer s is uit ca 1798 een notitie bewaard gebleven van de rentmeester van de Nassau-Domeinen. Zij betaalden op Martinii (11 november) elk het jodentribuut met twee vette ganzen (ter waarde van l gulden en 10 stuivers) en bovendien 6 gulden in contanten 5.
Hartog Philips, Benjamin Levi en Salomon (de zoon van Selig, die in 1781 te Groenlo was gehuwd met Vogeltje Moses), woonden omstreeks 1783 eveneens te Lichtenvoorde. Benjamin Levi vertrok naar Dinxperlo. In 1825 droeg Vogeltje Moses'onroerende goederen over aan de familie Frankenhuis-Salomons in Groenlo 6.
Solemnisatie (plechtig,feestelijk inzegenen) van het huwelijk van de in 1754 te Lichtenvoorde geboren Geertruid Hansels (Anschel) met Jacob Moses, geschiedde in 1774 door rebbe Aaron Gomperts.
De zoon van Isaac en Roosken, Symon Izak, geboren in 1774, trouwde met Rachel Moses, afkomstig uit Bretsenheim/Hannover. Zij was de stammoeder van de Lichtenvoordse familie, die de achternaam Ten Bosch aannam. In het dorp werden zij de "jöddenbosch" genoemd. Er woonden nog andere niet-joodse families van die naam ter plaatse.
Levy Herts had in november 1803 een geschil met de Winterswijker, Berend Grevink betreffende de leverantie van 30 stuks "rauwe vellen" 7.
Op 24 december 1812 legden twee joodse familiehoofden en één vrijgezel op het Lichtenvoordse gemeentehuis verklaringen, af omtrent het aannemen of behouden van hun familie-en voornamen 8. Koopman Symon Izak nam de achternaam ten Bosch aan en dat gold ook voor zijn 12-jarige zoon Mozes Symon. Slager Salomon Philip koos Vink als achternaam en dat gold ook voor zijn 28-jarige zoon Philip Salomon. Philip Hertz wilde als familienaam de Haas en zijn voornamen behouden. Zij verklaarden allen niet te kunnen schrijven. Op een lijst 9 van 977 gezinshoofden uit 1811-1812 komen tevens voor: koopman Manuel Levy, geb. 1785, de eerder genoemde Levy Hertz (die capitaliste werd genoemd, geb. in 1755) en kleermaker Jacques Wolf (wellicht joods). Levy Hertz ging in mei 1812_naar Groenlo, waar hij op 30 september 1812 de achternaam Kok aannam 10 .
Van de joodse familie ten Bosch, zou Mozes Symon, de zoon van de bovengenoemde Mozes in maart 1836 trouwen met de in Ruurlo geboren Rachel Samuels. Achtereenvolgens werden de volgende kinderen geboren:Izaak (1837),Catharina (Kaatje) in 1838, Salomon (1839) en Jacob (1842). Salomon zou 27 jaar later, in Wtó zijn voornamen, vanwege overgang tot het rooms-katholieke geloof 11, veranderen in Antonius Aloysius Maria en vervolgens in het huwelijk treden met de boerin Johanna Hulshof. Zij kregen tien kinderen.
De broers van Salomon: Jacob en Izak en zijn zusje Catharina bleven het joodse geloof behouden. Jacob ten Bosch was een tijdje in huis bij de in Bredevoort wonende gepensioneerde soldaat Joseph Hartog Vogelzang. Hij ging in 1866 naar Doesburg, waar hij in 1868 trouwde met Lena de Groote. Haar vader Izak Levie de Groote was bijna 40 jaar voorganger in Doesburg (1828-1868) 12.
Jacob en Lena vertrokken later naar Aalten. Hun kleindochter Sara Lena ten Bosch kwam in 1942 om in Auschwitz. Hun kleinzoon Jacob ten Bosch zou in 1944 eveneens in Auschwitz sterven, na in Halle te zijn verraden.
Een andere roomskatholieke familie ten Bosch was die van Casparus Antonius (medicinae doctor), die was gehuwd met de Aaltenese Modesta Juliana Gertruda Maria Driessen. De ten Bosch families kregen vele kinderen. Ter plaatse is de Frans ten Boschstraat,genoemd in 1964, volgens initiatief van de plaatselijke ULO, naar Frans ten Bosch, een missionaris in de Congo.
Slager Philip Salomon Vink was getrouwd met Hendrika de Vries. In de vorige eeuw hebben nooit meer dan enkele joodse families in Lichtenvoorde gewoond. Een overzicht:
•In 1809 11 joden
•In 1830 6 joden
•In 1849 7 joden
•In 1850 3 joden
•In 1860 6 joden
Omstreeks 1850 woonde behalve de familie ten Bosch ook ter plaatse: Derschen, Harmina Rebecca, Dela Hendrika en Philip Vink. Na 1860 waren er geen Vinken meer in Lichtenvoorde te bekennen.
Uit een volkstelling uit 1860 komen de volgende namen te voorschijn:
•Elisabeth Ten Bosch 51 jr. Straat/buurt Rentenierstraat
•Simon Izak Ten Bosch 69 jr. Straat/buurt Rentenierstraat
•Kaatje Ten Bosch 2 jr. Straat/buurt Bosch 13
•Mozes Simon Ten Bosch 39 jr. Straat/buurt Bosch
•Salomon Ten Bosch 10 mnd. Straat/buurt Bosch
•Philip Vink 58 jr. Straat/buurt Bosch
In 1880 woonden nog korte tijd de volgende joodse families ter plaatse: Rosendal, Zeehandelaar (afkomstig uit Joure) en Spier uit Eibergen. Een synagoge hebben de Lichtenvoordse joden nooit gehad. Wellicht zijn wel godsdienstlessen ergens bij een joodse familie thuis gegeven. Maar het ligt meer voor de hand te veronderstellen, dat de joodse kinderen les kregen in het joodse schooltje, dat in 1865 in Groenlo was gebouwd. Voor de joodse feestdagen gingen de joden naar sjoel in de Schoolstraat in Groenlo.
De begraafplaats
Een joodse begraafplaats bevindt zich tussen Lichtenvoorde en Vragender, nabij de boerderij van Wamelink op de Bulte aan de Kerkdijk. De begraafplaats is omheind met betonnen paaltjes en met prikkeldraad afgesloten. De afmetingen zijn 10 are en 30 c.are (ong.55 bij 24 meter). Er staan geen stenen (meer?) op de dodenakker, waar toch menig keer een joodse begrafenis moet hebben plaatsgevonden. In 1968 is het stukje grond verkocht aan het Nederlands Israelietisch Kerkgenootschap te Amsterdam 14 en voordien was het in het bezit van de burgerlijke gemeente.
De oorlogsjareni
In het voorjaar van 1943 hebben de toenmalige burgemeester van Lichtenvoorde, Lamers en enige politiemannen jacht op de joden in de buurtschap "De Wolboom" gemaakt. Zij hadden een tip van de Nederlandse nationaalsocialist Heuthorst gekregen. De 56-jarige Abraham Jessurun werd aangetroffen en hij had het Spaanse lef om andere joodse onderduikers te verraden. De in de illegaliteit bekende "Zwarte Kees" (marechaussee Ruizendaal) zorgde er later voor, dat de verrader Heuthorst werd neergeschoten.
Behalve Bram Jessurun werden nog acht joden opgepakt: het echtpaar Isaac en Henriette Aleng-Salomon uit Amsterdam, de Aaltense veekoopman M.Cohen en zijn zoon B-Cohen en de Apeldoornse familie Menco (Jacob, Rosetta en twee kinderen). Alle gearresteerde joden zrjiij-xnaar Westerbork overgebracht en vandaar naar de concentratiekampen15 . Helena, Maurits en Leonardus Menco, in Lichtenvoorde geboren, werden toen zij resp. 51, 47 en 50 jaar oud waren, in Amsterdam, Eibergen en Winterswijk (hun laatste woonplaatsn) gearresteerd en gedeporteerd. Helena en Leonardus kwamen in 1943 in Sobibor om. Maurits stierf in 1944 ergens in Midden-Europa.
In Auschwitz stierven, zoals al is gemeld Jacob en zijn zus Sara Lena ten Bosch, resp. op 31.3.1944 en 15.12.1942. Hun grootouders waren Jacob en Lena, die aanvankelijk in Doesburg en later naar Aalten gingen.
Moge zij allen, die door de nazi's werden omgebracht in onze herinnering blijven. Graag zou ik aanvullingen/correcties op dit verhaal willen ontvangen.Vooral over de joodse en niet-joodse families ten Bosch.
Hans Kooger, Utrechtseweg 300, 6812 AR Arnhem. Tel.: 085-511521.
Noten:
•1. RAG,ORA Heerlijkheid Lichtenvoorde, inv.nr.139 A; 23.5.1783.
•2. RAG, ORA Heerlijkheid Lichtenvoorde, inv.nr.54: folio 456-457.
•3. RAG.ORA Heerlijkheid Lichtenvoorde, inv.nr.139 A14
•2. RAG.ORA Heerlijkheid Lichtenvoorde, inv.nr. 54: folio 456-457. ; 23,5,1783.
•4. RAG.ORA Heerlijkheid Lichtenvoorde, inv.nr. 13, fisc.processen.
•5. RAG, Archieven v. d. rentmeesters van Nassau Domeinen, Lichtenvoorde, inv.nr. 204.
•6. RAG,NA, notaris A.H.Hummelinck, inv.nr. 990; nr.9; 19.4.1824.
•7. RAG,RA Heerlijkheid Bredevoort, inv.nr. 383, folio 220 en verso.
•8. RAG, Frans-Bataafs Archief, nv.nr. 4696; 1181-1184.
•9. NALI, inv.nr. 79c, registre civique
•10. Laansma, S.,1978: blz. 54
•11. GALi.BS, acte nr. 36, 4.5.1866.Opgegeven aan en geregistreerd door burgemeester A.W.Zweers, na ontvangst van een vonnis van de Arrondissementsrechtbank te Zutphen, 12.4.1866. Op de geboorteacte van Salomon werden zijn nieuwe namen genoteerd.
•12. Kooger, H., 1981; blz. 48 en 82.
•13. Buiten de kom van het dorp.
•14. GALi, kadastrale legger, sectie D 1604.art.995,volgnr. 49.
•15. Er op of er onder, 1977 ;blz.260-262.
Voetnoot Henk Hanselman: Voor meer informatie zie ook:
1. Het oude volk, Kroniek van joods leven in de Achterhoek, Liemers en het grensgebied., door Hans Kooger. Uitg. Staring Instituut, Doetinchem, 2001.
2. Pinkaas, geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland, door Jozeph Michman, Hartog Beem en Dan Michman. Uig: Contact Amsterdam, 1999.
|
