Het erwtenlezen te Middelburg.

Te Middelburg geschiedt het erwtenlezen door ongeveer 350 gezinnen ten behoeve van eenige graanhandelaars. De toestand der erwtenlezers is zeer slecht; door het groote aanbod van arbeidskrachten is het loon nog lager dan vroeger geworden, terwijl bij een paar firma's het verlezen van erwten reeds met een machine geschiedt.

Soms zijn het de gezinnen van vakarbeiders, voor wie het erwtenlezen een kleine bijverdienste is, maar voor een groot deel betreft het de gezinnen van losse arbeiders, sjouwerlieden en bouwvakarbeiders, die dikwijls Werkloos zijn. Ook is het erwtenlezen de eenige uitkomst voor de allerarmsten, straatventers en weduwen met veel kinderen, die ook als werkvrouw of met wasschen iets verdienen; men treft dan ook onder erwt:nhzers vele bedeelden aan.

Het lage loon maakt een groote kinderexploitatie onvermijdelijk; het meewerken van ongeveer 240 kinderen beneden 14 jaar werd uitdrukkdijk geconstateerd. Dit cijfer is echter veel te laag; de kinderarbeid toch wordt meestal verzwegen, omdat een bezoek van den arbeidsinspecteur, eenige jaren geleden, dees menschen bang heeft gemaakt.

Arbeidsduur: Het zijn vooral vrouwen, die erwten verlezen. Haar arbeidstijden zijn zeer verschillend, sommigen werken slechts 4 of 5 uur per dag, anderen 10 uur, maar ongeveer 50% werkt 12 uur of langer. Een arbeidstijd van 15 of 16 uur per dag komt niet zelden voor, terwijl soms het erwtenlezen tot laat in den nacht wordt voortgezet.

De kinderen werken na schooltijd, vaak tot 10 uur en soms ook des morgens voor schooltijd.

Loon: Het stukloon bedraagt 60 a 85 cent per mud. Hiervan gaat echter 10 cent per mud af voor bezorgloon. De arbeidstijd per mud is moeilijk op te geven; een enkele maal werd geantwoord, dat een persoon over één mud 18 a 20 uur werkt. Het uurloon is ongeveer 2 ½  a 3 cent. Per week wordt vaak f 1.50 a f 3 verdiend.

Woning: Meestal bevat de woning 2 kamers, maar in ongeveer 25% der gevallen slechts één vertrek, waarin dus het soms groote gezin woont, slaapt, kookt en erwten verleest. In verscheidene gevallen waren het krotten met slechts enkele stukken haveloos huisraad.

Gedwongen winkelnering: Sedert enkele jaren worden de erwten thuis bezorgd en afgehaald. Deze bezorgers, die ook het loon afdragen, hebben veel macht, hetgeen tot allerlei misbruiken, soms een soort van gedwongen winkelnering aanleiding geeft.

Omvang: Behalve in Middelburg vindt men in Zeeland talrijke erwtenlezers in Vlissingen (± 60), Goes (260), Arnemuiden (140), en Zierikzee (150).

Het koffieverlezen te Venlo.

Aantal: Een twintigtal vrouwen, die zich met koffieverlezen en soms ook met het naaien van zakken voor de koffie bezig houden, werden bezocht. Zij worden soms geholpen door kinderen, die na schooltijd een paar uur meewerken. Het werk wordt vooral des winters veel gedaan, in de maanden Januari, Februari en Maart. Het zijn dikwijls de vrouwen van bouwvakarbeiders, die in den winter werkloos zijn.

Arbeidsduur: Het werk geschiedt zeer ongeregeld; de vrouwen werken tusschen de huishoudelijke bezigheden door of na afloop daarvan tot 9, 10 of 11 uur des avonds.

Loon: Wanneer van een baal (van 75 kilo) 1 kilo uitschot of minder komt, wordt 35 cent betaald. Bij meerder uitschot wordt i cent per ons betaald. Het uurloon bedraagt 3 a 5 cent. Per week bedraagt het loon f 1.20 a f 3.

Woning: De woning bevat soms 2, maar meestal 3 of 4 kamers. Het werk geschiedt gewoonlijk in de woonkamer, die tevens keuken is.

Gedwongen winkelneering: In een paar gevallen wordt melding gemaakt van dwang tot het koopen van kruidenierswaren in den winkel van den werkgever.

Het blauwselinpakken te Westzaan.

Omvang: Het inpakken van blauwsel en potlood was vroeger meer algemeen dan nu. Het aantal gezinnen, waar blauwsel wordt verpakt, bedraagt thans niet meer dan 25. Enkele gezinnen hebben speciaal potlood te verwerken.

Omschrijving: De thuiswerkers (sters) krijgen het blauwsel in platte ronde stukjes van bepaalde dikte in kistjes van de fabriek. Hierbij zijn bedrukte witte stukjes linnen gevoegd. De werkers (sters ) hebben een plank, met holten erin geboord, voor zich liggen. De witte bedrukte linnen lapjes komen over de plankholte te liggen, het ronde stukje blauw wordt tegelijk met het lapje in de holte gedrukt, dan wordt er met een wit koordje omheengeslagen en dichtgeknoopt. Het stukje blauw wordt daarna uit de plankholte getrokken, de koordeindjes dichtgeknoopt en ten slotte een étiquet.

Loon en Arbeidsduur: Vroeger werd 10 cent voor het inpakken van 100 stuks betaald, deze prijs is nu gereduceerd tot 7 cent per 100. De arbeidstijd, daarvoor benoodigd voor twee personen gezamelijk 8 a 9 uur per 1000. Het maximum aantal stukjes ter verpakking uitgegeven, bedraagt wekelijks niet meer dan 2000. Dit geeft een weekloon van f 1.50. Meestal wordt er minder ter bewerking uitgegeven. Het werk wordt veelal des avonds verricht. Onkosten zijn niet te maken daar de fabriek alles levert.

Bijzonderheden: Het inpakken geschiedt in de huiskamer. Bij goede behandeling is het zindelijk werk, in tegenstelling met het potlood inpakken, waarvoor hetzelfde loon betaald wordt en dat zeer vuil werk is. Door de kleine hoeveelheid in huisarbeid gegeven komt kinderarbeid weinig voor.

Loondaling komt soms voor door het maken van platte ronde stukjes op de halve dikte, die voor reclame worden uitgegeven. Om deze pakjes behoeft geen étiquet geplakt te worden. Doch voor de 1000 wordt slechts dan f 0.50 betaald.

Gloeikousjesindustrie te Enschedé.

Omvang: De toepassing der gloeikousjes bij gasverlichting heeft te Enschedé een nieuwe huisindustrie in het leven geroepen. Nog voor een jaar was dit uitsluitend fabriekswerk. Eerst in het najaar van den vorigen winter waren er een vijftig huisarbeidsters in dit nieuwe bedrijf werkzaam. Bij minder groote bestellingen daalde hun aantal snel, en zijn er zelfs zekere rustpoozen waar te nemen. De uitgifte geschiedt door een enkele firma. Het is speciaal vrouwenarbeid, waarbij ook hulp van kinderen kan geconstateerd worden. Doch niet overwegend.

Techniek: Men heeft staande en hangende kousjes. De laatste vooral worden in huisarbeid gegeven. De arbeidsters krijgen de kousjes gebreid van de fabriek met de steenen voetjes en de asbestdraad. Het boveneinde der kousjes wordt ontrafeld, daarna saamgetrokken tot zich een kapje vormt en met de afhangende draad kruiselings vastgehecht. Daarna worden de kousjes gekeerd. Met de asbestdraad wordt het steenen voetje aan het benedeneind bevestigd, doch zoo, dat de afknooping naar binnen komt. In dezen staat gaan de kousjes naar de fabrieken om machinaal gegloeid te worden. Slecht aangehechte kousjes moeten overgemaakt worden.

Loonen: De prijs voor de 100 kousjes is 75 cent; de tijd tot afwerking, hiervoor benoodigd, 8 uur. Geroutineerde werksters maken er 500 en soms meer af in een week van 50 uren.

Het loon bedraagt dan f 4. De meesten echter kunnen dit aantal niet halen en leveren gemiddeld 300 in 25 a 30 uur en bij mindere routine in langer tijdsbestek. Het gemiddelde uurloon is 7 a 10 cent.

De staande kousjes, die zorgvuldiger bewerking vereischen, worden met f 1 per 100 betaald.

Opmerkingen: Algemeen is de klacht over het zenuwachtige van dezen arbeid. Verschillende vrouwen wilden het niet meer aanvaarden, daar hun zenuwgestel er door leed.

De keuring der kousjes is zeer streng. Dikwijls maakt het groote aantal afgekeurde kousjes de werksters afkeerig om denzelfden arbeid weer aan te nemen.

Daar het zindelijk werk is, geschiedt het in de huiskamer; hulp van schoolgaande kinderen had slechts in enkele gevallen plaats.

De kleedingindustrie te Arnhem.

Aantal: Ruim 300 thuiswerkers en -werksters werden in dit vak te Arnhem bezocht. Onder de kleermakers waren zoowel maat- als confectiewerkers.

Maatwerk: Evenals elders zijn ook hier de eersten er het best aan toe, hoewel zij, tengevolge van de wisselende seizoendrukte, maanden lang van 's morgens 5 tot 's avonds 9 of later werken, om daarna weken lang vergeefs op werk te wachten. De hoogste loonen voor een gekleede jas (30 a 40 uur werk) zijn f 8 a f 10 per stuk, voor een broek (14 uur) f 2.25 a f 2.50.

Confectiewerk: De algemeene toestand van deze werkers is minder dan die der eerstgenoemden, wat zoowel uit de huisvesting blijkt als uit het feit, dat hier veel meer hulp van vrouw en kinderen wordt aangetroffen.

Hier komen loonen voor van f 6.50 per week in een gezin, waar de vrouw meewerkt (de man 75, de vrouw 60 uur per week). Voor een gekleede jas werd hier betaald f 2.15 a f 2.95 (7 uur werk met hulp der vrouw), voor een broek f 0.20.

Knechts: Een volwassen inwonende knecht verdiende f 3 per week boven de kost en werkte hiervoor 120 a 130 uur per week.

Zondagsarbeid: Nagenoeg alle kleermakers deelden mede nu en dan Zondags te moeten werken, doch bij verscheidene kwam dit drukker voor, zelfs 26 Zondagen per jaar.

Naaisters: Ook hier evenals elders de bekende lage loonen. Hoewel het aantal werkuren (dikwijls 80 in de week, soms ook meer) er op wijst, dat niet aan bijverdienste gedacht moet worden, wordt veelal een loon gemaakt, waarvan niet geleefd kan worden. Een weduwe met 2 dochters, die 's winters van 's morgens 9 tot 's avonds 12, 's zomers van 's morgens 4 tot 's avonds 7 werken, kunnen zoodoende voor f 10 afkrijgen, waar nog f 1 onkosten afgaat. Uurloonen van 6 cent zijn volstrekt geen uitzondering; er komen er voor van 4 cent, van 3 cent en bij beginsters zelfs van 2 cent.

Kleedingindustrie (confectie) In de  omstreken van Eindhoven.

Aantal: In Eindhoven en in de dorpen in den omtrek (Horst, Stratum, Woensel enz.) werden ± 90 thuiswerkende kleermakers bezocht. Hiervan wonen 14 in Eindhoven. Het zijn allen confectiewerkers; slechts enkelen maken ook nog eenig maatwerk.

De werkgevers wonen te Eindhoven, Venlo, Helmond enz , zoodat met de inlevering van het werk heel wat tijd, soms zelfs 10 of 12 uur per week, gemoeid is. Deze arbeiders worden dikwijls door de vrouw en zoon of een dochter geholpen, terwijl ruim 20 met een knecht of leerjongen werken, een dertigtal werkt zonder hulp.

Arbeidsduur: De kleedingindustrie schijnt hier niet zoo sterk het seizoenkarakter te hebben, dat dit vak elders meestal kenmerkt. Er wordt althans slechts zelden van verschil in arbeidsduur in de verschillende jaargetijden melding gemaakt.

In de meeste gevallen wordt 12 uur of langer gewerkt, heel dikwijls 13 of I3 ½  uur per dag en in 26 gevallen zelfs van 14 tot 16 uur per dag. In enkele gevallen wordt medegedeeld, dat de drukste tijd tusschen Paschen en Pinksteren is.

Gewoonlijk wordt des morgens om 6 of 7 uur (des zomers ook wel om 5 uur) begonnen en dan tot den avond doorgewerkt met 1 a 2 uur schafttijd. Soms wordt tot laat in den avond gewerkt, nachtarbeid schijnt echter niet voor te komen. Evenmin Zondagsarbeid.

Loon: Het stukloon bedraagt per colbert dikwijls slechts 75 cents a f 1., echter ook wel f 1. a f 2. Per pantalon is een loon van 20 a 30 cent zeer gewoon, soms echter 40 of 50 cent; per vest wordt gewoonlijk 15 a 25 cent betaald. Voor een colbert of vest wordt dikwijls 95 cent a f 1.20 betaald. Het stukloon voor een demi bedraagt vaak 90 cent of f 1., ook wel f 1. a f 2.

Het uurloon is gemiddeld 10 cent, soms iets meer maar ook wel 8 of 9 cent. Eigenlijk is het nog lager, daar de kleermakers meestal f 1. a f 2. onkosten per week hebben.

Natuurlijk is ook het weekloon laag. Van de ruim 30 kleermakers, die alleen werken, varieert het weekloon van f 5  tot f 10., en dat ondanks de bovengenoemde zeer lange arbeidsdagen. Wordt met vrouw, zoon of knecht gewerkt, dan bedraagt het weekloon meestal f 12 a f 10., hoewel ook dan in sommige gevallen slechts f 9 a f ?. verdiend wordt.

Indien met meerdere familieleden of knechts gewerkt wordt, maakt men soms f 16. a f 20., in enkele gevallen wel f 25. of f 30. per week. In de 20 gevallen, dat met een leerjongen of knecht gearbeid wordt, moet natuurlijk ook diens loon van het weekloon af; een leerjongen krijgt gewoonlijk niet veel meer dan de kost, een knecht f 3. a f 5. en de kost. Als men hierbij aan de f 1. a f 2. onkosten per week denkt, blijkt, hoe laag het loon van een confectiewerker in Brabant is. Ook moeten zij zelf voor een naaimachine zorgen, die dikwijls minimum f 100. kost. Meestal beschikken deze gezinnen over een stukje land.

Woning: Eénkamerwoningen komen niet voor; de woning bevat dikwijls 2, maar ook vaak 3 en soms 4 vertrekken. Slechts in ongeveer 20 gevallen werd een afzonderlijke werkkamer gevonden, meestal wordt in de woonkamer gewerkt, die bovendien dikwijls tevens keuken en soms de slaapkamer is.

De huisweverij in Eindhoven en omstreken.

Aantal: Huiswevers in Eindhoven en omstreken werden gevonden in Boxtel ± 15, Heeze 10, Geldrop 60, Zeelst ± 50, Meerveldhoven 20, Nunen 30, Zesgehuchten ± 25, Veldhoven 30, Waalre 20, Gerwen 15, Someren 5, Strijp ± 20, Aalst 30, Woensel ± 20, Gemert ruim 100 en in Mierlo ± 60, in het geheel dus tusschen de 500 en 600 wevers.

Loon: De  loonen  wisselen uiteraard eenigszins naar de verschillende plaatsen en naar de soort van weefsels, die vervaardigd worden. In het algemeen kan gezegd worden, dat te Mierlo en te Gemert de toestand der wevers het slechtst is. Dit blijkt uit de zeer lage loonen die hier verdiend worden. Voor Gemert verkreeg men b.v. de volgende gegevens betreffende de uurloonen: 13 % verdienen gemiddeld tot 4 cent per uur, 37 % van 4 tot 6 ct. per uur, 27% van 6 tot 8 cent per uur, 23  % meer dan 8. In de overige  plaatsen zijn de uurloonen wat hooger.

Vrouwenarbeid: De wevers worden, voor zoover zij hun garen moeten spoelen, daarin door hun vrouw bijgestaan.

Kinderarbeid: Deze komt in de textielbranche zeer weinig meer voor

De Schoenmakerij in de omtrek van Eindhoven.

Aantal: In de dorpen rondom Eindhoven werden ± 250 schoenmakers bezocht. Bijna altijd beschikken zij over een stukje land.

Zeer waarschijnlijk wordt dikwijls door de vrouwen door de kinderen (na schooltijd) meegewerkt, maar bij de enquête bleek hiervan weinig. Als de vrouw meewerkt, maakt zij de knoopsgaten en stikt zij het bovenwerk met de machine. Slechts in enkele gevallen wordt met een knecht of leerling gewerkt.

Arbeidsduur: Op enkele uitzonderingen na wordt steeds langer dan 10 uur per dag gewerkt; ± 150 schoenmakers werken 12 uur of langer. Door velen wordt geregeld 13 of 14 uur per dag gewerkt, door ± 20 personen zelfs I4, 15 en 19 uur.

Loon: Het stukloon bedraagt per paar bottines 60 a 65 cent (chroomleer 75 a 80 c.), mansschoenen 45 a 60 ct., jongensschoenen 45 ct, kinderlaarsjes 30 a 45 ct., rijgschoenen 50 a 70 ct., lage schoenen 50 ct., sneeuwschoenen 60 ct., sokschoenen 45 a 55 ct., vetleeren jachtschoenen 60 a 75 ct., laarzen 90 ct. a f 1.25, soms ook f 1.50 a f 2, pantoffels 40 a 50 c. Hierbij moet in 't oog gehouden worden, dat de huisarbeider ongeveer 2 cent onkosten per paar schoenen heeft.

Het weekloon varieert gewoonlijk tusschen f 5.50 en f 7.50, soms echter is het slechts f4 a f 5 en in enkele gevallen f 8 a f 10, maar hooger dan f 10 is het zeer zelden. Het uurloon varieert gewoonlijk tusschen 7 en 10 cent.

Woning: Eénkamerwoningen komen zelden voor.

De grootste helft der woningen bevat 2 kamers, de overige gewoonlijk 3 kamers. Een afzonderlijk werkvertrek vindt men bij de schoenmakers in den omtrek van Eindhoven slechts zelden; meestal is dit tevens woonkamer en keuken en in 33% bovendien nog slaapkamer.

De huisweverij te Goirle (N.B.)

Aantal: In het in de nabijheid van Tilburg gelegen Goirle wordt naast de fabriekmatige weverij nog door een I50-tal wevers thuis gewerkt. Zij vervaardigen in hoofdzaak behangsellinnen, katoen en jute voor ondernemers daar ter plaatse.

Het behangsellinnen (het z.g. schilder) bestaat uit een ketting van linnen en een inslag van linnen of jute. Het katoen wordt voor spandoek, de jute voor zakken gebruikt. De huiswevers ontvangen meestal het garen gespoeld van de fabriek, waarvoor zij werken, doch bij het behangsellinnen moeten zij doorgaans den inslag zelf spoelen of laten spoelen.

Slechts enkele ondernemers laten alleen in huisindustrie hun goederen vervaardigen.

Vreemde arbeidskrachten worden door de huiswevers zeer weinig gebruikt.

Arbeidsduur: De arbeidstijden zijn zeer afwisselend en zijn bij den eenen wever veel langer dan bij den anderen. Dit is een gevolg hiervan, dat in vele gevallen de verdiensten, die de overige gezinsleden op de textielfabrieken hebben, den wever niet zoo noodzaken tot het maken van lange arbeidstijden als elders.

Er werkten: 6 uur of minder: ± 40 wevers, 7 of 8 uur: ± 35, 8 uur tot 10 uur: ± 35, meer dan 10 uur: ruim 40 wevers.

Loon: In één geval werd als uitzondering een gemiddeld weekloon van f 9.50 bereikt, in alle andere gevallen was dit beduidend minder. Een gemiddeld weekloon van f 7.50 is het gewone maximum.

De drukke tijd is van Nieuwjaar tot Augustus, soms tot September. Herhaaldelijk komt het voor, dat de wevers op taak worden gesteld, d. i., dat zij niet meer dan een bepaald aantal stukken per week mogen weven.

Vrouwen en kinderarbeid: Onder de wevers bevinden zich ook een dertigtal vrouwen, die dezen zwaren arbeid verrichten. In de gevallen, waarin door den wever de inslag thuis gespoeld moet worden, geschiedt dit meestentijds door de vrouw; een twintigtal verrichten aldus spoelarbeid. Kinderarbeid komt ook hierbij enkele malen voor.

Woningtoestanden: Veertien wevers bewoonden een éénkamerwoning.. Hiervan werden 14 éénkamerwoningen tezamen bewoond door 53 personen.

Het meest voorkomende type is de tweekamerwoning, waarvan het gevolg is, dat een afzonderlijk werkvertrek weinig voorkomt. Bij meer dan een derde der wevers werd in het werkvertrek tevens geslapen, hetgeen door de stofdeeltjes, die bij het weven loskomen, wat vooral bij de jute geschiedt, zeer onhygiënisch is.

Het zakkennaaien te Goirle (N.B.)

Aantal: Tusschen de 30 en 40 vrouwen houden zich te Goirle met het naaien van zakken bezig, waarin sommige huisarbeidsters bijgestaan worden door leden van haar huisgezin: man, volwassen dochters of kinderen. De leeftijd der door ons bezochte arbeidsters liep van 24 tot 67 jaar.

Product: Zij naaien uien-, bloem-, suiker-, bonen en kolenzakken.

Kinderarbeid: Bij het onderzoek werden ? kinderen, waarvan 7 jongens en 4 meisjes, beneden de 14 jaar, aangetroffen, die, hetzij tusschen of na schooltijd, hun moeder eenige uren per dag in het werk hielpen.

Arbeidstijd: Daar het werk slechts bijverdienste voor de vrouwen is als aanvulling van het loon, dat haar man of kinderen op de fabriek ontvangen, is de arbeidsduur in het algemeen niet lang; de zorg voor de huishouding neemt veel tijd in beslag. Zeven arbeidsters werken gemiddeld minder dan 3 uur, veertien van 3 tot 5 uur, vier van 5 tot 10 uur en één 10 uur per dag. In de helft der gevallen wordt nog 13 uur per dag door een lid van het huisgezin meegewerkt.

Zij ontvangen niet geregeld arbeid; bij de meesten worden daardoor de verdiensten beperkt, vooral daar velen slechts 3 tot 6 maanden werk hebben.

Loon: Het gemiddelde weekloon varieert van 65 cent tot f 2.50. In overeenstemming hiermede is het uurloon laag en varieert van 2 tot 6 cent.

Woning: Geen dezer arbeidsters heeft een afzonderlijk werkvertrek. De woning bevat steeds 2 kamers; in 13 gevallen werd in het werkvertrek zoowel gekookt, gehuisd als geslapen.

Het kantwerken te 's Gravemoer (N.B.)

Aantal: Door een dertigtal, meest oudere vrouwen, wordt nog deze uitstervende industrie te 's Gravemoer uitgeoefend. Een derde deel hiervan is gehuwd, een derde weduwe en een derde ongehuwd. Slechts een enkele werkster is beneden de 50 jaar; de oudsten zijn bij de tachtig.

Product: De kant, die meestal gemaakt wordt, is 12 en 15 cm. breed. Als grondstof wordt katoenen garen gebruikt.

Arbeidsverhoudingen: Het loon per el bedraagt 35 en 40 cent. Voor onkosten aan materiaal gaan hiervan ± 5 ct. per el af, zoodat een zuivere verdienste van 30 en 35 ct. per el overblijft. Gemiddeld wordt over een el kant 14 a 16 uur gewerkt, zoodat de gemiddelde verdienste per uur 2 a 2 ½ . cent bedraagt.

De kant wordt als regel aan een winkelier verkocht, die niet in geld uitbetaalt, maar in winkelwaren, die in qualiteit en prijs gelijk zijn aan die in andere winkels. Ook het garen wordt bij hem gekocht.

Werkplaats is de huiskamer; 's zomers wordt buiten gewerkt.

Afzet: De winkelier verkoopt de kant met een prijsverhooging van 1 a 2 cent per el aan winkeliers te Rotterdam, Utrecht, den Haag enz., welke de kant op hun beurt aan de Zuid-Hollandsche en Utrechtsche boerinnen verkoopen tegen 50 a 60 cent de el.

De kantindustrie sterft snel  uit.

Heerenkleedingindustrie (confectie) te 's Gravenhage.

Omvang: De kleedingindustrie te 's Gravenhage is grootendeels maatwerk. Slechts een twintigtal thuiswerkende confectiewerkers werden gevonden. Deze arbeiders worden dikwijls door hun vrouw geholpen; soms werkt deze even lang, soms slechts enkele uren per dag.

Arbeidsduur: Bij deze arbeiders schijnt niet zoo'n groot verschil in werktijd tusschen den drukke en den slapppen tijd te bestaan als bij de maatwerkers. Vrij geregeld, het heele jaar door, werken sommigen 12 of 13 uur, maar de meesten 14 uur of langer, soms 16 of 17 uur en in één geval zelfs 19 uur per dag. Nachtarbeid en Zondagsarbeid werden slechts in enkele gevallen uitdrukkelijk vermeld.

Loon: Het stukloon is nogal verschillend, het varieert per colbert van f 1.10 tot f 3, per pantalon van 55 cent tot f 1, per demi van f 1.30 tot 1.75. Het uurloon bedraagt meestal 10 a 15 cent. Het weekloon varieert meestal tusschen f 10 en f 13, soms echter is het meer en soms minder. De kleermakers hebben f 1 a f 2 onkosten per week. Het loon is dus in het algemeen lager dan dat der maatwerkers.

Woning: De woningtoestanden zijn vrij gunstig, meestal is er een afzonderlijk werkvertrek.

Heerenkleedingindustrie (maatwerk) te ’s Gravenhage.

In den Haag is de kleedingindustrie voor verreweg het grootste deel maatwerk. Het confectiewerk, dat er verkocht wordt, komt op enkele uitzonderingen na, uit Amsterdam en Rotterdam.

Confectie en maatwerk zijn in den laatsten tijd geheel verschillende bedrijven geworden. Voor het maatwerk wordt grooter vakbekwaamheid vereischt; een maatwerker bezit ook niet de eigenaardige handigheid van den confectiewerker. In 't algemeen verkeeren de maatwerkers in gunstiger positie dan de confectiewerkers.

Aantal: Het aantal kleermakers (werklieden) is naar schatting ± 800 waarvan een groot aantal (ongeveer 200) op ateliers werken, vooral in het damesvak. Er werden ± 530 thuiswerkende kleermakers bezocht; het aantal is echter iets grooter, waarschijnlijk ± 600. Van deze 530 waren ruim 400 alleen maatwerkers, ruim 100 maat én confectiewerkers, 20 alleen confectiewerkers. Onder dit aantal zijn 10 dameskleermakers begrepen, die in een afzonderlijk overzicht behandeld worden. Het volgende ( evenals de overige confectiewerkers ) heeft dus alleen betrekking op het maatwerk in de heerenkleedingindustrie.

Hoofdbedrijf: Terwijl in vele andere industrieën het thuiswerk dikwijls slechts des avonds na den fabrieksarbeid geschiedt of door vrouwen en kinderen bedreven wordt tot aanvulling van de verdiensten van den man, is hier de huisindustrie de eenige werkzaamheid van den man. Deze wordt echter in zeer vele gevallen gedurende 1, 2 of 3 uur per dag door de vrouw geholpen. In enkele gevallen heeft hij een knecht of jongen in dienst, maar meestal niet. Soms werken in den drukken tijd ook de kinderen mee, waarvan echter bij de enquête weinig bleek.

Verhouding tot den werkgever: De huisarbeiders ontvangen het goed, op maat gesneden, van den werkgever, die daartoe coupeurs in dienst heeft. Voor een naaimachine moeten de arbeiders zelf zorgen, terwijl zij bovendien nog ongeveer f 1,50 onkosten per week hebben.

Seizoenarbeid: In het leven van den kleermaker wisselen, tegenwoordig nog meer dan vroeger, perioden van overwerken, van koortsachtige inspanning en perioden van groote slapte en werkeloosheid elkander geregeld af. De drukke tijd duurt 7 maanden, nl. Maart-Juni en September-December; het voorjaar is nog drukker dan het najaar. In den slappen tijd (gedurende 5 maanden) heeft de kleermaker een tamelijk korten werkdag en komt het wel voor, dat hij een paar weken achter elkander in 't geheel geen werk heeft.

Arbeidsduur: Gedurende de 4 drukste maanden (Maart-Juni) werken de kleermakers enorm lang. Sommigen werken dan 14 uur, maar de meesten 15 of 16 uur per dag en in niet minder dan 192 gevallen werd een arbeidstijd van 17 en 18 uur per opgegeven. Enkelen werken dan zelfs geregeld 19 uur per dag. Van schafttijd is dan geen sprake. Ook nachtarbeid komt zeer dikwijls voor; sommigen werken geregeld 1 of 2 nachten per week, anderen werken vaak tot 2 uur 's nachts door of beginnen al om 4 uur. In ruim 130 gevallen werd uitdrukkelijk opgegeven, dat ook des Zondags (gewoonlijk alleen 's morgens) gewerkt wordt, maar het aantal is, volgens den enquêteur, waarschijnlijk veel grooter, omdat velen dit (ook andere dingen als b. v. het meewerken van de vrouw ) uit valsche schaamte verzwijgen. Een arbeidstijd per week van 95 tot 100 uur is zeer gewoon, terwijl deze dikwijls nog 120 uur beloopt,

Ook de maanden September-December zijn zeer druk. Soms wordt dan even lang gewerkt als in het voorjaar, maar meestal toch een paar uur per dag korter. Een arbeidstijd van 15 of 16 uur per dag, komt echter ook dan zeer dikwijls voor. Eveneens wordt in deze periode des nachts en des Zondags gewerkt.

In den slappen tijd is de gemiddelde werktijd dikwijls 8 uur of minder, ook vaak 10 uur en in sommige gevallen 11 of 12 uur per dag. Ook in die maanden is de werktijd zeer ongeregeld; soms heeft de kleermaker dagen of weken lang geen werk en dan weer wordt hem plotseling spoed werk opgedragen, zoodat hij dag en nacht moet doorwerken.

Loon: Het stukloon voor het maatwerk bedraagt meestal per colbert f 4 a f 6, per demi f ? a f 7,50, per gekleede jas f 8 a f 12. Het stukloon voor confectiewerk is veel lager. Het uurloon is ongeveer 15 cent; er zijn ook wel kleermakers, die 20 a 30 cent per uur verdienen, maar nog grooter is het aantal van hen, wier uurloon 10 cent of minder bedraagt. Voor het dure werk, dat in Den Haag veel gemaakt wordt, is het stukloon wel iets hooger dan hierboven is meegedeeld, maar het kost zooveel meer arbeid, dat het uurloon niet veel hooger is. Het meeste verdienen nog de kleermakers die én maat- én confectiewerk maken.

Het is natuurlijk zeer moeilijk voor dit vak een gemiddeld weekloon te berekenen; de opgaven varieeren meestal van f 13 tot f 17, zijn soms echter hooger en soms lager.

Voor het uniformwerk, dat in Den Haag veel wordt gemaakt, bestaan tenminste wat posterij-en politieuniformen betreft, bestek-loonen; het is echter zeer twijfelachtig of deze wel steeds betaald worden. Er zijn vele kleermakers, die uitsluitend pantalons of vesten maken; in Den Haag werden 85 pantalonmakers en ± 50 vestenmakers bezocht. Per pantalon wordt ongeveer f 1,50 a f 2,50 betaald, per vest f 1,25 a f 2,25.

Woning: De woningtoestanden zijn vrij gunstig. De huishuur is minder hoog dan te Amsterdam en Rotterdam. Over 't algemeen hebben de Haagsche kleermakers een afzonderlijk werkvertrek; in sommige gevallen echter is 't werkvertrek tevens woonkamer.

Eigen werk: Nog moet worden opgemerkt, dat deze kleermakers dikwijls ook nog eenig eigen werk hebben. Dat eigen werk is soms vrij  aanzienlijk, in enkele gevallen zelfs de hoofdzaak.

Dameskleedingindustrie te 's Gravenhage.

De dameskleermakerij geschiedt voor een groot deel op ateliers. Toch werden een tiental thuiswerkers gevonden, maar verscheidene dezer personen werken overdag op atelier en alleen des avonds thuis. Het betreft 7 mannen en 3 vrouwen; de mannen vervaardigen mantels en de vrouwen japonnen.

Arbeidsduur: Ook bij de dameskleermakers komen in den drukken tijd (Maart-Juni en September-December) lange arbeidsdagen van 16 en 18 uur voor. In den slappen tijd zijn de werktijden zeer ongeregeld, nu eens lang en dan weer heel kort.

Loon: Per mantel wordt gewoonlijk van f 8 tot f 15 betaald. Het uurloon der dameskleermakers is gewoonlijk hooger dan dat der heerenkleermakers, nl. 20 a 25 cent. Het weekloon is f 15 a f 20.

Per katoenen of wollen japon wordt 70 cent a f 1. betaald. Een vrouw, die dit werk voor een magazijn deed, gaf op slechts f ? per week te verdienen bij een arbeidstijd van ? uur per dag (gedurende 5 dagen per week).

Woning: Meestal is er een afzonderlijk werkvertrek, in 3 gevallen is dit echter tevens woonkamer.

Lingerie te 's Gravenhage.

Een tiental lingerienaaisters werden bezocht.

Er zijn in den Haag natuurlijk veel meer lingerienaaisters, die voor magazijnen werken, maar het is zeer moeilijk haar te vinden.

Onze gegevens zijn dus zeer onvolledig.

Deze naaisters arbeiden soms alleen, maar er zijn ook verscheidene, die met eenige naaimeisjes werken. Een der bezochte naaisters had 6, een ander 8 naaimeisjes van 13 jaar en ouder.

Arbeidsduur: Sommige naaisters, wier man geregeld werk heeft en voor wie het naaiwerk dus een bijverdienste is, werken niet buitengewoon lang. Maar andere vrouwen beginnen zoodra het huishouden verzorgd is en werken dan vaak tot des avonds 10 a 12 uur, in zeer drukke tijden ook wel eens den heelen nacht; andere werken weer nooit den heelen nacht, maar beginnen in den drukken tijd soms al om 5 uur 's morgens en werken dan tot 12 uur 's avonds door.

Loon: Voor vrouwenhemden wordt 10-15 cent betaald, heerenhemden 12 cent, kinderhemden 6-10 cent, kinderjurken 10-12 cent, beddezakken 4 c., lakens 2 c., kinderschorten 10 c., boezeroenen I2 c., blauwe kielen 15 c., vrouwenpantalons 7 ½ c., onderrokken zonder strook 10 c., met strook tot 35 c. toe (dit laatste voor rokken met 3 entredeux en 9 plooitjes in de strook ), blouses 25-40 c., soms 50 c., ondertailles 60-75 c-

Wij hebben te weinig gegevens om een uur- of weekloon te kunnen berekenen.

Over een blouse van 40 cent wordt een heelen dag gewerkt.

De Kleedingindustrie (Engros-confectie) te Groningen.

Aard van hetbedrijf: In de stad Groningen wordt bijna uitsluitend zoogenaamde engros-confectie vervaardigd.

Hieronder verstaat men heeren-, dames- en kinderkleeding, die door tusschenkomst van grossiers, die tevens de werkgevers zijn, aan winkeliers wordt geleverd.

Hier wordt voornamelijk heerenkleeding vervaardigd, echter ook een weinig dames- en kinderconfectie. Het werk wordt uitsluitend door mannen, soms met behulp van eigen vrouw of zonen en dochters, of ook met behulp van vreemde werkkrachten, in huisindustrie vervaardigd.

Zij ontvangen het goed geknipt en moeten garen, zijde, houtskool enz. alsook naaimachines zelf betalen; terwijl het werk gehaald en gebracht moet worden.

Aantal: Ondervraagd zijn van de wellicht 200 thuiswerkende confectiewerkers ± 170 personen, waaronder ruim 140, die heerenkleeding, 5 die damesconfectie ( mantels ) en ± 20, die jongens-confectie maakten. Onder de 140, welke heerenwerk maakten komen echter nog 5 kleermakers voor, die z. g. werkmanskleeding, als blauwe kielen, slagersjassen of drillen werkbroeken vervaardigen.

Er waren 120 kleermakers gehuwd en bijna 60 ongehuwd of weduwnaars.

Kinderarbeid: Deze komt weinig meer voor; slechts 20 jongens en meisjes beneden 16 jaar werden aangetroffen

Arbeidsduur: Hoewel in de engros-confectie niet groote stille seizoenen worden aangetroffen, is het toch den eene tijd van het jaar stiller dan den anderen. Dit komt wel hoofdzakelijk door het overgaan van het zomer- in het winterwerk en omgekeerd. De arbeidstijd is daarom veel geregelder dan in de maatbranche. Als arbeidstijden per dag werden opgegeven; van ± 56 kleermakers gemiddeld 12 a 13 uur per dag, van ruim 40 tusschen 10 en 12 uur; van ruim 35 langer dan 14 uur, terwijl slechts ongeveer 20 een arbeidsdag korter dan 10 uur opgaven. In 27 gevallen werd Zondagsarbeid opgegeven, terwijl nachtwerk ook nu en dan voorkwam. Tegen het afleveren wordt zeer dikwijls 16 uur op een dag gewerkt. De vrouwen werkten bijna allen ± 2 a 3 uur per dag, zeer enkelen even lang als de man.

Loonen: De gemiddelde uurloonen waren bij 50 werklieden tusschen 10 en 14 cent. ± 40 haalden een uurloon tusschen 14 en 16 cent, ruim 20 een uurloon tusschen 16 en 21 cent; terwijl ± 40 niet meer haalden dan 8 of 10 cent. Een heel enkele kwam voor, die meer dan 22 cent verdiende, maar ook kwamen er voor, die 5 of 6 cent verdienden, één zelfs van 3 cent.

Werkplaatsen en woning: In 27 gevallen kwam het voor, dat het werkvertrek tevens huis, eet, én slaapkamer was.

De heerenkleedingindustrie (maatwerk) te Groningen.

Aantal: Naast de engros-confectiewerkers vindt men in Groningen ook nog een 100-tal maatwerkers, waarvan naar schatting ± 60 thuiswerkers zijn; de overigen werken op ateliers. Er werden ± 50 thuiswerkers ondervraagd, waarvan er ruim ? gehuwd waren. Met behulp van eigen vrouw werkten 14 en 4 arbeidden met zoons of dochters, terwijl 14 met vreemde krachten werkten. Onder 16 jaar kwamen voor 7 personen.

Arbeidsduur: Het maatwerk is een seizoenvak; vandaar dan ook, dat er tusschen Paschen en Pinksteren, alsook in het najaar, dikwijls lange werkdagen gemaakt moeten worden. Van 12 werden opgaven verkregen, dat zij meer dan 14 uur per dag werkten in drukken tijd, enkelen arbeidden dikwijls Zondags en ook wel een enkel maal een nacht; 26 werkten ± 13 uur per dag, 3 minder dan 10 uur.

Loonen: De stukloonen in het maatwerk varieeren van f 4 tot f 6 voor colbert, van f 4 tot f 7 voor jacquet, voor gekleede jassen tot f 10, voor demi's en winterjasssn van f 4 tot f 8, voor broeken van f 1 tot f 2.50, voor vasten van f 1 tot f 2.25.

Beste confectie wordt betaald met f 1 a f 2 minder per stuk, terwijl broeken en vesten voorkomen voor f 0.60 en f 1.50. Als uurloon hadden 24 meer dan 15 cent, 9 meer dan 20 cent, 10 minder dan 13 cent per uur.

Woning en werkplaats: In 37 gevallen werd gewerkt in een afzonderlijk vertrek, meestal zolder; enkelen arbeidden in de huiskamer.

De heerenkleedingindustrie (maatwerk) te Haarlem.

Aantal: Er werken ongeveer 135 kleermakers in het maatwerk te Haarlem, die in huisarbeid werken. Hiervan werden een 50-tal ondervraagd, terwijl de enquête nog loopende is. Deze waren bijna allen heerenkleermakers. Slechts een paar maakten ook damesrokken. Van deze 50 werkten 20 met behulp van de vrouw en 10 met vreemde krachten.

Loon: De stukloonen zijn als volgt: Een colbert f 6, soms f 7, jacquet f 7 a f 8, gekleede jas f 8 a f 10, soms hooger; demi's f 7 a f 8, ook wel lager; winterjassen f 8 a f 8.50 ; vesten en broeken f 1.50 a f 2.25, een enkele maal f 2.50.

Voor damesrokken wordt f 5 a f 5.50 betaald.

Ook wordt in Haarlem het uniformwerk gemaakt voor de Staatsspoorwegen, dat door een patroon aldaar bij aanbesteding is aangenomen. Een conducteursjas wordt betaald met f 2.25 tot f 2.50, pantalon f 0.60, jassen voor remmers f 0.90 enz.

Door een enkelen kleermaker wordt in den slappen tijd wat confectie gemaakt, die niet hoog betaald wordt. Hoewel de loonen per stuk niet lager zijn dan in andere plaatsen, zelfs betrekkelijk gunstig genoemd kunnen worden, zijn de verdiensten niet hoog. Er worden betrekkelijk hooge eischen aan het werk gesteld, die natuurlijk tijd vorderen. Zelden wordt dan ook een uurloon van f 0.20 bereikt, ja het is veelal niet hooger dan 15 cent.

Arbeidstijd: Natuurlijk is ook te Haarlem het kleermaken een seizoenvak en wel in sterke mate. In het voor- en najaar wordt dikwijls 100 en meer uren gewerkt, terwijl er in de stille seizoens soms in het geheel geen werk is. Zij, die voor de Staatsspoorwegen werken, hebben bijna, altijd werk.

Woning en werkplaatsen: De woningtoestanden zijn niet slecht te noemen: als werkplaats heeft de kleermaker meestal een zolder. In den winter wordt echter dikwijls, om vuur en licht uit te sparen, in de huiskamer gewerkt. De weekhuur loopt van f 2.85 tot f 3.25.

Vakvereeniging en ziekteuitkeeringen: Zeer weinig kleermakers zijn georganiseerd. Ziekte-uitkeeringen geschieden meestal door ziekenfondsen, een enkele maal door de vakvereeniging.

Het breien van aalfuiken te Den lip.

Door de landbouwende en visschende bevolking van het dorpje Den lip in Waterland worden in den winter vele aalfuiken gebreid. Dit wordt uitsluitend in huisindustrie gedaan door bijna de geheele mannelijke bevolking van het dorp; des winters is ook een enkele vrouw aan het breien. Dit wordt gedaan voor winkeliers te Amsterdam en voor de visschers zelve.

Aantal: Naar schatting zullen hier ongeveer 200 personen breien. Het werk wordt per kilo betaald, soms echter ook per 1000 mazen. Wanneer per kilo wordt gebreid, is het materiaal zijde, per 1000 mazen is het katoen. Een kilo wordt betaald met f 12 tot f 13 loon; 1000 mazen geven 5 cent.

Het uurloon blijft voor alle soorten echter gelijk en bedraagt gemiddeld 5 cent per uur. Een zeer vlugge breier kan 1500 mazen per uur doen, er zijn er echter ook, die nog geen 1000 halen. Slechts zeer enkelen zijn er, welke ongeveer het geheele jaar door werk hebben. Wanneer het een enkel maal druk is, wordt er dikwijls gewerkt van 's morgens 6 tot 's avonds ?, bijna zonder schaft.

Kinderen van 9 jaar en ouder helpen heel dikwijls mee.

Hetzelfde werk wordt in het aangrenzende Landsmeer als werkverschaffing gegeven.

De schoenenindustrie in de Langstraat.

Karakter: De vervaardiging van schoenen in huisindustrie wordt in alle dorpen van de Langstraat aangetroffen. De meeste arbeiders en ondernemers vindt men evenwel in het centrum van de Langstraat, dat gevormd wordt door de drie aan één gebouwde dorpen, Waalwijk, Baardwijk en Besoijen.

Hier moeten de schoenmakershuisgezinnen geheel leven van wat zij als huis-industriëelen verdienen, evenals in het zuidelijker gelegen Kaatsheuvel. In een drietal dorpen, meer naar den kant van Den Bosch gelegen, Drunen, Elshout, Nieuwkuijk, hebben zeer velen een lapje grond, waarvan zij de opbrengst ten deele zelf gebruiken, ten deele verkoopen.

Somtijds wordt het daardoor zelfs moeilijk uit te maken of ze hun hoofdbestaan vinden in het boerenbedrijf dan wel in het maken van schoenen. Het aantal uren per dag, dat hier aan de schoenmakerij besteed kan worden, is juist door dat boerenwerk gemiddeld lager dan in de overige Langstraat. Teekenend is, dat juist hier overwegend manswerkers (heeren-schoenmakers), in Waalwijk en omgeving bijna uitsluitend vrouwenwerkers (dames-schoenmakers) wonen.

Verreweg de groote meerderheid der arbeiders krijgt van hun werkgever het materiaal en de leesten mee naar huis en werken dus in loondienst. Enkelen evenwel krijgen van hun vaste opkoopers de opdracht een zeker aantal van een bepaald soort schoenen te maken. Zij moeten dan zelf in het bezit zijn van leesten en alle grondstoffen (leer, voering, knoopen, haken enz.) koopen. Zij verkoopen de geheel afgewerkte schoenen dan aan hun opkooper.

Techniek: Het produktieproces valt in tweeën. Het stikken en het bodemwerk.

Het stikken is vrouwenarbeid en geschiedt voornamelijk door jonge meisjes bij de patroons aan huis. Dit valt dus grootendeels buiten de huisindustrie. Een enkele maal treft men een meisje aan, dat den geheelen dag voor haar patroons thuis mag werken. Zij kan dan van 5 tot 7 gulden per week verdienen.

Het grovere stikwerk wordt nog al eens door getrouwde vrouwen verricht om op die wijze de doorgaans lage verdiensten van haar man aan te vullen. Naast haar huiswerk blijft daar gewoonlijk weinig tijd voor over; bovendien schijnen vele patroons er niet zeer op gesteld te zijn en geven ze alleen werk mee, als de meisjes bij hem ,,op den winkel" het niet afkunnen.

Het bodem werk: Dit geschiedt door de eigenlijke schoenmakers. Eerst wordt op de leest de binnenzool losjes vastgenaaid, dan wordt de schacht over de leest gehaald en met spijkers zeer nauwkeurig strak gespannen (opgepind). Aan binnenzool en schacht wordt met pikdraad een strook leer (de rand) vastgenaaid en aan de rand de bovenzooi. Dit laatste geschiedt met zeer fijne steken. Eerst daarna wordt uit losse stukjes leer de hak gezet. Ten slotte worden zool en hak geheel glad en zwart gemaakt (schrooien en polijsten).

Naast deze ouderwetsche produktiewijze is sinds het opkomen der fabrieken een nieuwe vorm van huisindustrie ontstaan, n.l. het opzwikken. Aangezien de leest hierbij op een ijzeren blok wordt vastgezet heet dit soort arbeiders blokwerkers. Hierbij wordt niets genaaid. In plaats van de rand komt hier een tusschenzool, die met enkele spijkers wordt vastgeslagen. Op die tusschenzool worden vijf of zes spijkers zonder koppen geslagen, voldoende uitstekend, dat de bovenzoo! er op kan worden vastgehamerd. Ten slotte wordt in de zool een diepe groef gesneden, waarna de schoenen naar de fabriek gebracht worden om machinaal te worden doorgenaaid. Het zetten van de hak en het verder afwerken geschiedt of op de fabriek of wordt weer in huisindustrie verricht.

Aantal werkplaatsen en arbeiders: Het aantal arbeiders overtreft verre dat der werkplaatsen. Dit vindt zijn oorzaak hierin, dat de zoons, zoolang zij ongetrouwd zijn, bij hun ouders blijven inwonen.

Globaal berekend vindt men o.a. :

Hetzelfde verschijnsel doet zich ook te Kaatsheuvel en Sprang voor.

Loonen: Het loon wordt per jaar berekend en elke week betaald. Voor Waalwijk, Besoijen, Baardwijk is een weekloon van f 9. een hooge uitzondering. De meesten verdienen van f 6. tot f 8.00.
In Kaatsheuvel is zelfs f 8.50 al uitzondering en is het gewone weekloon van f 5.50 tot f 7.50. In de drie dorpen, waar veelvuldig de arbeiders ook iets aan het boerenbedrijf doen, wordt gewoonlijk niet meer verdiend dan f 4.50 tot f 7. In Elshout en Nieuwkuijk samen is er zelfs maar één arbeider, die gemiddeld meer dan f 7. verdient.

Arbeidsduur: Deze is doorgaans zéér laag. Zaterdags wordt gewoonlijk wat korter gearbeid omdat dan de loonbetaling plaats heeft. De meesten werken 's Maandags ook nog niet zoo lang als de andere dagen, waar tegenover evenwel staat, dat Vrijdags dikwijls tot 12 uur, soms nog een stuk van den nacht wordt   gewerkt om een  ook maar eenigszins voldoend weekloon te halen.

Door elkaar genomen werken slechts weinigen minder dan 11?, uur per dag, zeer velen 12, 13 en 14 uur. Een arbeidstijd van 15 uur behoort niet tot de uitzonderingen in Waalwijk, Besoijen, Baardwijk en Kaatsheuvel, zelfs komt bij huisvaders van groote gezinnen een werktijd van 16 en 17 uur per dag een enkele maal voor.

Kinderarbeid: Deze komt om zoo te zeggen niet meer voor. Vroeger hadden de schoenmakers veelvuldig een jongen van zijn twaalfde jaar af bij zich om het vak te leeren. Sinds de fabriekmatige vervaardiging van schoeisel het handwerk evenwel concurrentie aandoet, is dit grootendeels opgehouden. Er zit niet veel toekomst meer in het vak.

Woningen: Eénkamerwoningen komen te Waalwijk niet voor voor gezinnen. De meeste huizen bestaan uit 1 kamer, een werkwinkel en een berghok. Veelvuldig zijn ook de woningen met 2 kamers. De huurprijs bedraagt veelal van f 1. tot f 1.50 per week. In de andere dorpen is de weekhuur nog iets lager.

Winkelnering: Tegenwoordig zeggen de patroons-winkelhouders niet meer rechtstreeks tegen de arbeiders, dat zij moeten koopen in hun winkel. De arbeiders weten evenwel maar al te goed, dat als zij niet, zoogenaamd vrijwillig, hun winkelwaren bij hun patroon koopen, zij óf slechter werk mee naar huis krijgen (en dus minder verdienen) of wel gedaan krijgen. Verdwenen is deze misstand nog bij lange na niet, ook de invoering der wet op het arbeidscontract heeft er geen einde aan gemaakt. De kwaliteit van de door de patroon; geleverde waren is doorgaans goed, de prijzen evenwel voor brood 10% van andere waren 15 tot 20% hooger dan in een vrijen winkel. In het algemeen kan gezegd worden, dat de winkelnering aan het afnemen is. Ook vele patroons ageeren er tegen.

Het breien en het naaien van gebreid goed te Nunen en Waalre (N.B.)

Aantal: Te Nunen wonen eenige breisters, die voor een werkgever thuis werken. Te Waalre echter is een fabriek van gebreide goederen; de huisarbeid te Waalre bestaat dan ook niet in het breien, maar in het aan elkaar naaien van wat in de fabriek gebreid wordt. Er zijn te Waalre slechts enkele vrouwen, die alleen thuis werken en ongeveer 30, die na fabriekstijd thuis werken.

Hoofd of bijbedrijf: De breisters te Nunen zijn alle jonge, ongehuwde vrouwen, wier vader of broeder f 6 a f 7 verdient. In twee gevallen echter was het breien de eenige inkomst. Deze gezinnen beschikken echter steeds over een stukje land.

Arbeidstijd: De arbeidstijd van 1 breister bedraagt 8 uur per dag, van 4 breisters 12 ? uur of langer per dag, in een enkel geval werd zelfs 13 ½  uur per dag gewerkt. Een paar meisjes worden geholpen door een oude moeder, die het breigaren op klossen spoelt. Het inleveren van het werk kost nog 2 a 3 uur per week.

Loon: Voor het breien van voeten aan kousen wordt per dozijn van 28 tot 50 cent betaald. Voor het breien van beenen van kousen van 12 tot 20 cent per dozijn. Het uurloon bedraagt 6 a 7 cent. Bij een arbeidstijd van 12?  uur per dag wordt f 4.50 a f 4.75 per week verdiend. Onkosten hebben de breisters niet.

Woning: De woningtoestanden schijnen niet slecht te zijn. De woning telt gewoonlijk 2 of 3 kamers.

Het dassenmaken te Rhenen.

Omvang: Naast de vele sigarenfabrieken te Rhenen vindt men er ook nog eene industrie, die vermoedelijk in geen enkele plaats van ons land nog wordt aangetroffen, n.l. het maken van heerendassen en strikken in huisarbeid. Overal toch is het dassen maken atelier of fabriekswerk en bestaat dat, wat op dat gebied in ons land verkocht wordt, meestal uit buitenlandsch fabrikaat.

Ook in Rhenen zal deze huisindustrie wel spoedig tot het verleden behooren, getuige het steeds kleiner wordende aantal werksters, die het bedrijf uitoefenen. Was het aantal eenige jaren geleden nog 50, thans zijn er niet meer dan hoogstens 15, die nog slechts weinig werk hebben. Het werk is dan ook alleen nog bijverdienste en wordt gedaan door getrouwde vrouwen of meisjes, die de moeder behulpzaam zijn in de huishouding.

Loon: Het dassenmaken is stukwerk en wordt betaald per dozijn. De werkgever geeft de te maken stukken geknipt met de reeds klaargemaakte banden er bij, die echter ook in huisarbeid gemaakt zijn. Voor de beste soort wordt 85 cent per dozijn betaald, waarvoor minstens 8 uur werk is, terwijl garen, zijde en naaimachine door de werksters zelf betaald moeten worden. Deze uitgaven bedragen ongeveer 10% op de bruto verdiensten. Een veel voorkomend model is van 60 cent, een eenigzins betere soort van 65 cent; aan beide is ongeveer 6 uur werk. Heerenstrikken (z.g. vrijheidsdassen) van zwarte tule betalen 30 cent per dozijn met minstens 4 uur arbeid (onkosten iets hooger dan 10%). Het banden maken wordt betaald met 10 cent per dozijn, wat wel 2 uur werken is. Dit wordt slechts door 1 vrouw gedaan, die bijna steeds werkeloos is. Een zeer enkele week in het jaar komt het voor, dat er volop werk is, doch anders is het hoogstens 6 dozijn, dat per week gemaakt wordt.

Het maatkleedermaken te Rotterdam.

Maatwerk: Waar prijs gesteld wordt op solide bewerking en degelijke stoffen, wordt meestal aan besteld werk den voorrang gegeven. Het vak van den maatwerker staat boven dat van den confectiewerker, door hoogere eischen en verantwoordelijkheid eraan gesteld.  Het is tevens dat deel van de kleedermakerij hetwelk nog gelegenheid biedt voor opleiding, en dus de vakkennis nog eenigermate intact houdt.

Aantal: Het aantal maatwerkers te Rotterdam gevonden, bedraagt ± 150,  al of niet met behulp van vreemden werkend.

Vrouwenarbeid: ±25 maatwerkers worden door de hulp hunner vrouw terzijde gestaan.

Kinderarbeid: Kinderarbeid kwam in 6 gevallen voor.

Loon: Het loon, dat over 't algemeen hooger is dan in de confectie, varieerde tusschen f 5 en f 25 (bruto) per week. Het gemiddelde loon is f 14 bruto (te verminderen met 10% onkosten). Het loon per uur en per persoon bedraagt gemiddeld 11 cent. Lagere loonen werden door particulieren betaald voor reparatie en keerwerk; hoogere loonen door magazijnen en étalagewerk, en voor coupure (pompier loon 15 tot 25 ct. per uur.) Enkele maatzaken garandeeren den arbeiders een vast loon.

Arbeidsduur: De arbeidsduur is gemiddeld 14 uur per dag. Bij ongeveer 13? der kleermakers komt nachtarbeid voor. Het aantal weekuren varieert tusschen 70 en 110 uur, al naar mate de drukte van het seizoen.

Seizoenarbeid: Nog meer dan het confectievak is het maatkleedermaken aan seizoenen gebonden. De maanden Maart-Juni en September-November zijn voor de kleedermakers overmatig druk, terwijl er in de zomermaanden en van December-Januari werkschaarschte heerscht.

Invloed opde gezondheid: 9 kleermakers ondervonden volgens hun zeggen nadeeligen invloed op de gezondheid door te langen arbeidstijd. Velen droegen ook in gelaatskleur en houding de sporen van omgeving en werk.

Woningtoestanden: Bij een 20-tal werd het werkvertrek onvoldoende bevonden door gebrek aan licht, lucht of ventilatie. In vele werkkamers hing een bedorven atmosfeer, nog versterkt door de dampen van de bij het werk te gebruiken gloeiende houtskool.

Bij ruim 40 diende het werkvertrek tevens voor huiskamer, slaapkamer of keuken. Dat hier hygiënisch-nadeelige toestanden uit voortkomen, ook met het oog op besmetting, behoeft geen betoog.

De Kleederconfectie te Rotterdam.

Techniek: Zij geschiedt door thuiswerkers, in dienst van groote magazijnen, welke de kleederen, in voorraad gemaakt en in eigen ateliers geknipt, ter hunner bewerking stellen.

Arbeidsverdeeling komt in zooverre voor, dat men afzonderlijke jassenmakers (grootwerkers), broekenmakers en vestenmakers heeft. Overigens wordt slechts het knoopsgaten maken door sommigen bij gebrek aan knoopsgaten-machine, uitbesteed.

Door de betrekkelijke gemakkelijkheid van het confectievak is het aantal groot van hen, die het beoefenen. Als verdere oorzaak kan genoemd worden het vervallen der maatwerkers tot confectiewerk, daar de maatzaken meestal hun werklieden niet geregeld aan het werk kunnen houden.

Aantal: In Rotterdam werden in de heerenconfectie 194 kleermakers gevonden benevens 250, welke tevens maatwerk vervaardigden; 17 hunner maakten ook damesrokken en mantels.

Seizoenarbeid: Daar het kleermakersvak zoozeer aan seizoenen gebonden is, is het aantal dergenen, die in de industrie werkzaam zijn, ongelijk. In de maanden van Paschen tot Pinksteren, en September tot en met November is het overmatig druk, in de andere zijn vele kleermakers werkeloos.

Vrouwenarbeid: De lage loonen roepen vrouwenarbeid in het leven: het exploiteeren van goedkoope hulpkrachten en van huisgenooten.

Bij confectie in ± 70 en bij confectie en maatwerk in ± 85 gevallen kwam de arbeid der vrouw mede voor; bij sommigen enkele uren daags, bij anderen even lang als de man. Dat het huishouden hieronder lijdt en de sporen er van droeg, laat zich denken.

Kinderarbeid: Kinderarbeid kwam resp. slechts in 4 en 8 gevallen voor. De zware stoffen leenen zich niet voor bewerking door kinderen.

Loon: De loonen bij confectie varieerden tusschen f 6 en f 21 per week. Het gemiddelde loon is f ? (bruto).

Bij confectie én maatwerkers komen iets hoogere loonen voor, daar het maatwerk meer zorg vereischt. Hier varieerden ze van f 6 tot f 36 (bruto) en was het gemiddelde loon f 14. (Alle te verminderen met 10% onkosten.)

Het gemiddelde loon per uur en per persoon is in confectiewerk 8, bij confectie én maatwerk tezamen 10 cent.

Door de werklieden wordt het minst verdiend aan maatwerk, dat door de confectie magazijnen, bij niet slagen der koopers te maken wordt gegeven; want hier moet maatwerk geleverd tegen den prijs van confectiewerk.

Arbeidsduur: Met de lage loonen gaat steeds een overmatige arbeidsduur gepaard. De gemiddelde arbeidsduur is 14 uur per dag. Doch in het drukke seizoen zijn arbeidsdagen van 16, 17 uur niet zeldzaam, en wordt er ook wekelijks 1 of 2 heele of halve nachten gewerkt. Het gemiddelde aantal weekuren was 84, terwijl het bij een 30-tal tot 100 of meer klom; 118 was het hoogste aantal werkuren per week.

Eigenaardig is het feit, dat in de branche damesmantels de overmatige plotselinge drukte, gevolgd door werkschaarschte, nog langer is dan bij de heerenconfectie. Nog meer dan bij deze, zijn de dames geneigd haar bestellingen te doen binnen hetzelfde korte tijdbestek.

Nadeel voorde gezondheid: Door ±15 kleermakers in confectie en 17 in confectie én maatwerk werd nadeelige invloed op de gezondheid gemeld; meest ten gevolge van langen arbeidsduur.

Woningtoestand: Bij 35 arbeiders in confectie en 45 bij confectie én maatwerk trof men slechte woningtoestanden aan, meestal gebrek aan licht, lucht of ventilatie.
Bij ± 90 in confectie en + 90 in confectie én maatwerk werd het werkvertrek tevens voor huiskamer, slaapkamer of keuken gebruikt. Wanneer men hierbij bedenkt, dat de bij het werk te gebruiken gloeiende houtskool nadeelige dampen oplevert, kan zulk een toestand niet gunstig geacht worden. Ongelooflijke vuilheid van werkplaatsen werd waargenomen, zelfs bij hen, die voor 1^e rangs magazijnen werkten. Dat hieraan ook met het oog op besmetting hygiënisch bezwaar aan verbonden is, behoeft geen betoog.

Verscheidene der thuiswerkers waren tuberculeus.

Confectie-kindergoed te Rotterdam.

Techniek: Voor de confectie door thuiswerker (sters) komen voornamelijk die kleeren in aanmerking, die zeer goedkoop verkocht kunnen worden, waarvan de techniek weinig moeilijkheden oplevert, en die weinig aan modeverandering onderhevig zijn. De andere worden meer of op ateliers óf in fabrieken vervaardigd.

Daar bovendien het werk niet zwaar is, als bij stoffen heeren-en dameskleeding, wordt de kinderconfectie voornamelijk door vrouwen verricht. De te Rotterdam gevonden thuiswerksters (kers) hielden zich in hoofdzaak bezig met het vervaardigen van kinderhemdjes, broekjes, schorten, jongensblouses, meisjesjurken, en matrozenpakjes.

Aantal: Het aantal, dat bezocht werd, bedroeg ± 20, waaronder 11 vrouwen.

Vrouwenarbeid: Deze werksters werkten gewoonlijk alleen of met goedkoope hulpkrachten, meest vrouwelijke en familieleden.

Kinderarbeid: Kinderarbeid kwam hierbij slechts in 1 geval voor.

Bijverdienste: Enkele van deze thuiswerksters beoefenden het vak slechts als bijverdienste bij te laag loon van den man; bij anderen was het de eenige bron van inkomsten. Van verscheidene dezer kan dan ook gezegd worden, dat zij gebrek leden.

Loon: De loonen bedroegen tusschen de f 2 en f 7 per week, benevens 6 van resp : f 7.50, f 10, f 13.50, f 14.50, f 15 en f 27, welke allen 1 of meer hulpkrachten in dienst hadden, zoodat het gemidd. uurloon per persoon 5 cents bedroeg.

De mannen over 't algemeen maakten een hooger loon dan de vrouwen.

Werktijd: Van hun zeer uiteenloopende werktijden was het gemidd. 10 uur per dag. Arbeidsdagen van 18 uur en nachtarbeid komen echter in 't drukke seizoen ook voor. In de maanden Juli, Augustus, December en Januari heerschten slapte of werkeloosheid.

Woningtoestanden: De woningtoestanden waren uitermate slecht te noemen. Slechts 6 hadden een afzonderlijk werkvertrek, 2 leefden in onbewoonbaar verklaarde woningen. Gebrek aan licht en lucht vond men bij 2. Overigens was vuilheid ook een kenmerk bij hen, die 1^e  klas kinderconfectie vervaardigden.

(Bij 1 dezer heerschte ook een lichte besmettelijke ziekte)

Confectie ondergoederen en damesblouses te Rotterdam.

Techniek: De confectie van katoenen kleederen en ondergoederen eischt minder zwaren arbeid, dan wollen bovenkleeding, en eigent zich daardoor bij uitstek voor vrouwenarbeid.

Zij geschiedt op ateliers en fabrieken, of door thuiswerksters (kers) in dienst van magazijnen.

Aantal: Te Rotterdam werden 42 zulker thuiswerkers bezocht, waarvan 34 vrouwen.

Vrouwen en kinderarbeid: Zij hadden slechts bij uitzondering gehuurde hulp in dienst, werkten óf alleen óf met behulp van eenig vrouwelijk familielid. Kinderarbeid kwam slechts in 2 gevallen voor.

Bijverdienste: Gewoonlijk werd deze arbeid verricht als bijverdienste bij te lage loonen van den man, of door ongehuwde vrouwen, weduwen, of personen met kleine gezinnen.

Loon: Deze arbeid draagt in zooverre de sporen van vrouwenarbeid, dat hij een zeer onvoldoend loon oplevert. Loonen van f 2 en f 3 per week komen hier veelvuldig voor.

De loonen wisselden tusschen f 2, f 4, f 6, f 7 en f 14 per week. (Alle te verminderen met 10% onkosten.) Het gemiddelde uurloon was 6 cents.

Hierbij opgave van eenige stukloonen.

Loon Werktijd (te vermind. met 10% onk.)

Mans overhemd per stuk 10-15 cts.     i

Manshemd…?  Vrouwen flanellen Vrouwenbroek…? Vrouwenhemd…? Vrouwenschort…? Flanellen sporthemden…? Beddelaken…? Damesblouses…? Gemidd. damesblouse…?

De arbeidstijd wisselde tusschen 5 en 18 uur. De gemiddelde was 12   uur.

Woningtoestanden: De woningen vertoonden de sporen van groote armoede.  In 35 van de 42 gevallen diende het werkvertrek tevens voor slaapkamer, huiskamer of keuken, waarvan 5 met onvoldoend daglicht of ventilatie.

De huisweverij te Tilburg.

Aantal: Te Tilburg werden vanwege de Enquête Commisie ± 350 wevers bezocht. Hiervan waren:

bijna 100 wevers van fries, 40 van katoen, ruim 40 van cheviot, 110 van laken, 25 van bukskin.

Vrouwelijke arbeidsters, die dit zware werk verrichten, zijn zeer talrijk.

Arbeidsduur: Voor de grootste helft der wevers bedraagt de dagelijksche arbeidstijd tusschen 10 en 13 uur. Doch niettegenstaande dezen langen arbeidsdag is het loon niet hoog.

Loon: Hoe laag het loon is, komt het scherpst uit, wanneer men de uurloonen nagaat, welke de wevers door elkaar genomen maken,

Een uurloon van hoogstens 4 cent verdienden 17 % van de wevers, 47% verdienden 6 cent per uur, 27% verdienden 8 cent en slechts 9% meer dan 8 cent per uur.

De toestand van de Tilburgsche huiswevers is dan ook zeer slecht. Voor een deel vindt dit zijn reden in de vele bijkomstige verrichtingen, die de wever te doen heeft vóór hij kan beginnen te weven; zoo moet hij den ketting drogen, den inslag nat maken enz. Bovendien is er zeer dikwijls niet voldoende werk van den ondernemer te verkrijgen.

Woningtoestanden: In bijna alle gevallen werd in het werkvertrek tevens gewoond en gekookt, en in vele gevallen ook gegeten.

Het borduren te Veldhoven en omstreken (N.B.)

Aantal: In de dorpen Veldhoven, Heeze en Stratum wonen ruim 30 vrouwen, die voor enkele werkgevers in Eindhoven en Woensel borduren.

Bijverdienste: Het borduren is bijna steeds een bijverdienste. De vrouw of dochter borduurt, terwijl de man op een fabriek werkt voor een loon van f 6 a f 8. Steeds beschikken deze gezinnen over een stukje land.

Loon: Gewoonlijk wordt 14 a 16 cent per bloem betaald. Het borduren van een muts kost 15 a 16 uur arbeid. Het loon dus is laag. Dat blijkt ook uit het weekloon, dat gewoonlijk van f 1.50 tot f 3 varieert. Daarbij hebben de werksters nog 20 a 30 cent onkosten per week voor het aanschaffen van garen.

Arbeidstijd: Voor dit lage loon werken de vrouwen den heelen dag, meestal 8 a 10 uur, sommige slechts 6, maar andere ook 13 uur per dag. Met het inleveren van het werk verliezen ze nog 1 a 2 uur per week.

Woning: De woning bestaat meestal uit 2, soms uit 3 vertrekken.

Het zakkenstoppen te Venlo.

Omvang: Voor den exporthandel op Duitschland in meel, erwten, boonen en lijnkoeken, zijn er gezinnen, die geregeld de gonjezakken stoppen voor de expeditie bestemd. De uitgifte geschiedt door een drietal firma's. Het is meer bijverdienste, speciaal vrouwenwerk.

Aard van het werk: De gonjezakken worden betaald per stuk of per 100. Soms zijn het weinig meer dan lompen, waarvoor echter geen extra betaling wordt gegeven. De zakken zijn allen reeds gebruikt. De smerigste zijn die voor lijnkoeken bestemd. Het stoptouw moeten de werksters bekostigen; slechts één werkgever levert het gratis. Daar het een zeer onzindelijk werk is, geschiedt het bij hooge uitzondering 's winters in huiskamer of keuken. Zomers wordt in de schuur of op het erf gewerkt.

Loon en arbeidsduur. Er is een groot verschil in de verdiensten. Per zak betaald bedraagt dit ? of 2 cent, per honderd berekend 60 en 75 cent. Daar het een zeer ongeregelde arbeid is, zijn de arbeidsduur en verdiensten moeilijk te bepalen. Van een werkster, die geregeld stopwerk had, bedroeg de arbeidstijd per week 70 uren en de verdienste f 5.50 a f 6. Doch dit is eene gunstige uitzondering. Anderen gaven als weekloon op f 1.00,  f 2.00,  f 2.50 tegen een uurloon van 5 cent. Kinderarbeid komt niet voor.

Het maken van linnens te Venlo en Blerik.

Omvang: De confectiearbeid te Venlo bepaalt zich alleen tot het maken van linnens voor jassen. Het is zonder uitzondering vrouwenarbeid. In het geheel zijn er een 20 werksters, die allen werkzaam zijn voor één firma.

Omschrijving: De linnens onderscheidt men in 3 soorten en in 3 afmetingen. De prijs wordt bepaald door de afmeting. Men heeft hand en naaimachine werk. Het handwerk is hoofdzakelijk in Venlo, de machinale afwerking in Blerik te vinden. De berekening geschiedt per paar. Bij machinale bewerking is een speciale machine noodig, die voor geen ander doel kan gebruikt worden. Deze is bij de firma op afbetaling verkrijgbaar. De koopsom bedraagt f I35--

Loonen arbeidstijd: Daar de productie ongeregeld is, is de verdienste per week zeer verschillend. De prijzen voor handwerksters per paar bedragen 10, 12 ½  en 20 ct, voor machinewerksters 2 ½ , 3 ½  en 4 ct. Deze laatste hebben meer geregeld werk. Ook is hun arbeidstijd korter en het weekloon hooger. Dit is f 5,50 a f 6.00 tegen een gemiddeld uurloon van 12 ct. Het benoodigde garen wordt kosteloos verstrekt.

De handwerksters staan in veel ongunstiger conditie. Het benoodigde garen moeten zij zelf bekostigen. Is er eenigzins geregeld werk dan stijgt de arbeidstijd tot 40 en 50 uur per week, waarvoor soms tot 's avonds twaalf uur moet gewerkt worden om op tijd te leveren. Zelden is de verdienste hooger dan f 3,50 per week (soms f 4.00). Minstens 10% gaat hiervan af voor het garen. Van een paar linnens van 20 ct is de arbeidstijd 4 uur. Gemiddeld uurloon 5 a 6 ct.

Bijzonderheden: Arbeid van kinderen komt niet voor. De huiskamer is tevens werkplaats. Speciale seizoendrukte is niet in die mate te constateeren als in het aanverwante kleermakersbedrijf.

De cartonnage arbeid te Enschedé.

Omvang: Evenals het cartonnagewerk op de fabriek is deze huisarbeid in handen van vrouwen of meisjes.

Het aantal der werksters wisselt af met de minder of meerdere hoeveelheid werk. Het is wel gebeurd, dat zelfs in huisarbeid buiten Enschedé werd gewerkt o.a. in Borne. Nog slechts één firma geeft geregeld dit soort werk in huisarbeid uit. Onder de werksters zijn veel weduwen en enkele jonge meisjes, die vroeger op een fabriek haar routine in dezen arbeid hebben gekregen.

Techniek: De doosjes worden onderscheiden in ronde doosjes en schuifdoosjes. Het carton en omplakpapier krijgen de arbeidsters op maat gesneden mede; de omplakpapieren zijn gegomd. De cartonnen strookjes worden om ronde of vierkante houten blokjes in den vereischten vorm gebracht, de gegomde omplakpapieren op een natten doek bevochtigd en daarna om de doosjes gewerkt en aangewreven met een vouwbeen. Deze bewerking is omslachtiger en tijdroovender dan die der vouwdoozen.

Arbeidsduuren loon: Er heerscht in deze branche eenige arbeidsverdeeling. Men heeft speciale werksters voor de ronde en voor de schuifdoosjes. Er ontstaat daardoor geleidelijk eene zekere routine. Zelden wordt deze regelmaat onderbroken. Enkele werksters krijgen geregeld arbeid, de meesten echter zeer ongeregeld.

Het loon voor schuifdoozen is 25, 35 en 45 ct per 100. Het loonverschil ontstaat zoowel door de afmeting als door de meerdere bewerking, die vereischt wordt.

De hiergenoemde loonen zijn de meest voorkomende.

Bij geregelden arbeid der schuifdoozenwerksters van gemiddeld 60 uur per week, bedraagt het loon f 5.--; voor zeer ordinaire soorten is de arbeidstijd voor 100 doosjes 3 uur.

Bij geregelden arbeid van 65 a 70 uren per week behalen de ronde-doozenwerksters een verdienste van f 5 - a f 5.50. Moeilijk is het den arbeidsduur van 100 stuks op te geven, daar de ronde doozen van de meest verschillende prijzen en kwaliteiten zijn. Voor de minst betaalde doosjes bedraagt het per 100 2 uur.

Gezinshulp: Kinderarbeid werd niet aangetroffen. Wel wordt dikwijls, om tijdverlies te sparen, aan de schoolgaande kinderen opgedragen de afgewerkte doosjes naar de fabriek te brengen.

De papierindustrie te Rotterdam.

Omvang: De huisarbeid in de papierindustrie is te verdeelen in drie groepen n.l. zakkenplakken, bloemenmaken en cartonnage-werk. De talrijkste categorie vormen den zakkenplakkers(sters), daarna de bloemenmakers(sters) en de cartonnagewerkers. Het gezamelijk aantal bezochte arbeiders bedraagt ongeveer veertig gezinnen.

Omschrijving. Het zakkenplakken geschiedt vóór grossiers, winkeliers en drukkerijen in alle voorkomende soorten. Onder het bloemenmaken is ook te rangschikken het maken van lampenranden en kappen, papierballen, molentjes en andere artikelen. De cartonnagewerkers leggen zich voornamelijk toe op de vervaardiging van hoedendoozen.

Loon en arbeidsduur: Zakkenplakkers. De arbeidstijd van dezen begint 'smorgens 7 a 8 uur en eindigt 's avonds 9 a 10, soms 11 uur. In gevallen, waarin het bijverdienste geldt, is de arbeidstijd korter n.l. 4 tot 5 uur daags. De verdiensten zijn zeer verschillend en loopen sterk uiteen. Meer dan f 7 a f 8 per week is zeldzaam, loonen van f 3.50 en f 4.50 komen vaak voor.

Als bijverdienste is het loon per week f 0,80 tot f 2,00.

Bloemenmaken en  cartonnagewerk.

De werktijden in deze catagorieën zijn zeer ongeregeld en moeielijk te bepalen. Het werken voor afnemers en gros is onvoldoende voor onderhoud van het gezin; de aanvulling geschiedt dus door detailverkoop der zelf vervaardigde artikelen. Toch is hun arbeidstijd niet korter dan die der zakkenplakkers. Laat avondwerk en gedeeltelijk nachtwerk is niet buitengesloten. Bij den cartonnagearbeid doet zich hetzelfde verschijnsel voor; slechts volgens eene opgave was de arbeid geregeld 60 uur per week met eene verdienste van f 10.- netto.

Gezinshulp: In alle categorieën was gezinshulp noodzakelijk. Vreemde hulp kan niet bekostigd worden, zoodat de arbeid van vrouwen en vooral van kinderen als hulp genomen wordt.

De kinderen van 8, 10 en 12 jaar moeten tusschen en na schooltijd medehelpen. Voornamelijk is dit te constateeren bij het zakkenplakken. De arbeid wordt verricht in huiskamer of kelder.

Cartonnage-arbeid te Weert.

Omvang: Deze huisarbeid is zeer beperkt, daar de uitgifte door een enkele firma geschiedt en alleen de typografen, op bedoelde inrichting werkzaam, daarvoor in aanmerking komen. Bij groote bestellingen, die in korten tijd geleverd moeten worden, breidt het aantal huisarbeiders zich uit. Want ofschoon niet verplichtend, werkt de lage loonstandaard deze huisindustrie in, de hand.

Techniek: De huisindustrie is zeer licht en vereischt geen speciale vakkennis. De gestansde cartons vouwdoozen voor boterverpakking worden aan één zijde beplakt, nadat uit de sluitopeningen de uitgestansde reepjes carton verwijderd zijn. Deze laatste bezigheid, die aan het plakken voorafgaat, geschiedt veelal door de kinderen, ook wel overdag na de huishoudelijke bezigheden door de vrouw. Deze geplakte cartons worden door den man naar de fabriek medegenomen en zijn dan gereed voor aflevering. De hoeveelheid cartons, welke medegegeven wordt, wisselt af van 500 tot 1000 stuks.

Loon en arbeidsduur: Het loon voor 1000 cartons op deze wijze behandeld is gesteld op 85 ct., ongeacht kwaliteit of formaat. Plakmateriaal wordt kosteloos door de fabriek verstrekt. Daar de productie ongeregeld is en geheel afhankelijk van eventueele bestellingen, zijn de inkomsten zeer wisselvallig. In voorraad kan niet worden gewerkt. Het maximumloon is niet hooger te stellen dan f 3.50 wekelijks. Bij verreweg de meesten varieert het tusschen f 1.25 en f 2.50.

Zonder uitzondering is het cartonneeren avondwerk. Nemen de arbeiders eene hoeveelheid na hun tien-urige dagtaak mede, en is er speling in den leveringstijd, dan kunnen overdag vrouw en kinderen daaraan arbeiden. Daar dit niet altijd mogelijk is, wordt er dikwijls 's avonds tot elf en twaalf uur door volwassenen aan gewerkt. Zonder hulp van kinderen is gemiddeld voor 2 personen een arbeidstijd van 5 uur benoodigd voor de 1000 cartons. Het gezamenlijk uurloon is gemiddeld 7 ½  cent.

Gezinshulp: Bij groote gezinnen komt hulp der schoolgaande kinderen voor. Daar zij voorbereidende werkzaamheden verrichten, geschiedt hun hulp na schooltijd tot zoo noodig 's avonds acht of negen uur. Waar alleen de vrouw medewerkt, is haar arbeidstijd des avonds gelijk aan dien van den man.

De huisindustrie in de diamantnijverheid te Amsterdam.

Omvang: Het snijden van brillanten en roosjes, alsmede het klooven, werd van oudsher, voor een groot deel door vrouwen en meisjes, als huisarbeid uitgeoefend. De arbeid geschiedde dan meestal in het woonvertrek, zelden in een speciaal daarvoor bestemd kamertje of gedeelte van den zolder. Het slijpen van brillant en roosjes geschiedde vroeger ook wel op den zolder der woning van den werkman, doch sinds jaren kwam dit niet dan hoogst sporadisch meer voor.

Er is in de laatste jaren echter verandering in dien toestand gekomen. Het snijden en klooven wordt thans veel minder dan vroeger als huisarbeid beoefend, daar de werkgevers hoe langer hoe meer de betrokken werklieden op eigen werkplaatsen vereenigen, voornamelijk om het toezicht op de bewerking te vergemakkelijken. Deze werkplaatsen zijn meestal goed ingericht, zoodat aanmerkelijke vooruitgang op hygiënisch gebied te constateeren valt.

Er is echter, wat het slijpen en het daarmede samenhangende verstellen betreft, verandering van anderen aard ingetreden. De toepassing van den electromotor, die weinig kost, weinig plaatsruimte inneemt, weinig moeite veroorzaakt, weinig deskundige behandeling behoeft enz., heeft vele kleine werkgevers en tusschenpersonen er toe gebracht, kleine thuis fabriekjes op te richten. Deze zijn dan gevestigd in een of meer kamers van een gewoon woonhuis, in kleine gebouwtjes aan het woonhuis anney, op zolders enz. Zij zullen vermoedelijk wel voldoen aan de minimum eischen der Veiligheidswet en bijbehoorende Koninklijke besluiten, doch staan niettemin in alle opzichten achter bij de groote, moderne slijperijen, die in de laatste jaren in Amsterdam verrezen zijn, en trouwens grootendeels ook bij de oudere fabrieken. Het aantal dier kleine werkplaatsen is echter niet groot en dus het aantal werklieden, dat onder slechtere hygiënische voorwaarden is komen te werken, naar verhouding gering.

Toestand: Wat den industrieelen toestand der thuiswerker(sters) betreft, kan worden geconstateerd, dat deze in doorsnede niet slechter is, dan die van degenen, die hunnen arbeid in groote inrichtingen verrichten. Zij zijn namelijk zoo goed als allen georganiseerd in den Algemeenen Nederlandschen Diamant bewerkersbond of in de kleine confessioneele vakvereenigingen en arbeiden onder precies dezelfde voorwaarden en tegen precies dezelfde loonen als de fabriekswerkers.

Misbruiken of ontduikingen komen hoogst zelden voor, daar eensdeels de meeste werkgevers zich daaraan niet zouden schuldig maken, en anderzijds de discipline der georganiseerde werklieden voorbeeldig en de controle van den kant der vakvereeniging zeer scherp is.

De nadeelen, in de diamantnijverheid aan de huisindustrie verbonden, zijn dan ook zoo goed als geheel van hygiënischen aard hetgeen echter voldoende is, om de betrokken vakvereenigingen reeds sinds jaren te doen werken in de richting van de geheele afschaffing der huisindustrie, voor een deel niet zonder succes.

Het maken van passementwerk te Breda.

Aantal: Ongeveer 15 personen (meestal vrouwen), die zich met dit werk bezighouden, werden bezocht.

Meestal is dit thuiswerk een bijverdienste, een aanvulling van het inkomen van den man. In enkele gevallen is de man passementwerker op een fabriek en helpt dan des avonds de vrouw gedurende eenige uren. In sommige gevallen echter is het passementwerk het hoofdbedrijf. Slechts een paar van deze gezinnen beschikken over een stukje land.

Arbeidstijd: De werktijden dezer personen verschillen onderling zeer. Sommigen werken 5 of 6 uur per dag, maar anderen, vooral zij, voor wie het passementwerk het hoofdbedrijf is, 11 uur, enkelen zelfs 15 uur per dag.

Loon: Voor het maken van een kroon met anker wordt 9 a 11 cent betaald, voor een ster 22 cent, voor een dubbel anker 11 cent, per letter en per nummer 2 cent (met zijde 4 cent). Wat het goudborduursel betreft, wordt voor een officierspet 50 ct of f 1 betaald, voor een stel gouden helmen 40 cent, voor een stel hoorntjes 60 cent, voor een stel goudcijfers 40 cent, voor een kleins officierster 5 cent.

Het uurloon varieert meestal tusschen 10 en 14 cent; soms echter is het slechts 5 a 8 cent.

Het weekloon bedraagt in de meeste gevallen f 4 a f 7 maar in enkele gevallen, bij langen werktijd, f 9 a f 10.

Woning: De woning bevat soms 2 en soms 3 kamers. Een afzonderlijk werkvertrek komt nooit voor.

Het drummen te Weert.

Omvang: Door nog enkele vrouwen in Weert wordt voor een fabrikant in rookpijpjes bovengenoemde werkzaamheid in huisarbeid verricht.

Techniek: Onder drummen wordt verstaan het bewerken der aarden pijpjes, nadat deze gemodelleerd zijn en vóór zij gedroogd worden om het ovenproces te ondergaan. De arbeidsters krijgen de weeke gemodelleerde pijpjes op een plank thuis, moeten de overtollige pijpaarde van den kop afsnijden, daarna met een passenden houten stop opnieuw de kop modelleeren en een ijzerdraadje door de steel steken. Hiermede is de bewerking afgeloopen en worden de pijpen weder op een plank aan de fabriek voor droging afgeleverd.

Loon en arbeidsduur.

Het drummen geschiedt per gros, doch onder dit voorbehoud, dat ieder gros 180 stuks telt. Deze getalverhooging geschiedt, omdat de pijpjes zeer spoedig uit het model gaan en vormloos worden; de arbeid moet daarom voorzichtig en met veel zorg verricht worden. Per gros wordt 7 a 9 cent betaald, waarvoor ruim 1 uur arbeid noodig is. De productie is ongeregeld, bij vlotten gang van zaken wordt er niet langer dan 30 of 40 uur per week gewerkt. De gemiddelde verdienste bedraagt f 2.10 tot f 2.50 per week. De arbeid geschiedt in de huiskamer. Het is uitsluitend vrouwenwerk, kinderarbeid of hulp van mannen komt niet voor.

Het erwtenlezen te Harlingen.

Aantal: Te Hariingen werden ongeveer 160 gezinnen gevonden, die zich met erwtenlezen bezig houden.

Bijbedrijf: Het erwtenlezen is meestal een bijverdienste; toch waren er nog 14 gevallen, waarin het de eenige bron van inkomsten was voor oude menschen of weduwen, die ook eenige ondersteuning van armbestuur of diaconie genieten.

Dikwijls geschiedt het erwtenlezen door de gezinnen van losse arbeiders, sjouwerlieden enz., die onvaste inkomens hebben en des winters vaak werkeloos zijn; overigens vindt men de meest verschillende beroepen, bouwvakarbeiders, landarbeiders, enz. Het erwtenlezen is een seizoenarbeid, hoofdzakelijk tusschen September en April. De werkgevers zijn een paar graanhandelaars.

Kinderarbeid: Van 95 kinderen beneden 14 jaar werd opgegeven, dat ze meewerken; waarschijnlijk is dit aantal echter te laag. Hiervan waren 30 kinderen jonger dan 10 jaar.

Als de man werkeloos is, zoekt hij ook mee;  anders lezen vaak alleen de vrouw en de kinderen  erwten.

Arbeidsduur: Hierover zijn weinig preciese gegevens ingekomen. Meestal werd opgegeven, dat den heelen dag gewerkt wordt, vaak zonder schafttijd; ook dikwijls geschiedt het erwtenlezen voornamelijk 's avonds na afloop der andere werkzaamheden. Soms wordt nog heel laat gewerkt om den volgenden morgen weer wat geld in handen te krijgen. Soms wordt 's morgens om 3 of 4 uur al begonnen.

De kinderen helpen des avonds, maar werken ook wel tusschen de schooltijd in. Het komt ook wel voor, dat de kinderen reeds vóór schooltijd moeten werken.

Loon: Voor het uitzoeken van een H.L. erwten wordt 70 cent betaald. Hoeveel het uurloon bedraagt, is moeilijk te zeggen, daar de opgaven van den tijd, noodig om een H.L. erwten te lezen, onderling zeer verschillen. Bovendien hangt het ook veel af van den toestand der erwten; als er veel vuil tusschen zit duurt het langer. Vaak wordt opgegeven dat 2 personen 10 a 14 uur werk hebben om 1 H. L. uit te zoeken, dat is dus een uurloon van 2 a 3 cent. Dikwijls wordt echter veel meer tijd per H.L. opgegeven.

De hoeveelheid, die per week verwerkt wordt door een gezin, wisselt van 1 tot 7 H.L.

Woning: De woningtoestanden zijn zeer slecht. Er werden 141 éénkamerwoningen aangetroffen, waarvan 23 ook nog een keukentje af bergplaats bevatten, ïn zoo'n kleine, lage kamer huist dan soms een familie van 8 a ? personen. Het erwtenlezen verspreidt veel stof.

Nadeel voor de gezondheid: Algemeen werd geklaagd over het nadeel voor de oogen, vooral door het avondwerk bij slecht licht.

De Schoenindustrie te Oisterwijk N.B.

Techniek: De arbeid, welke thuis verricht wordt, bestaat in het bevestigen van het gesneden leer op de zool en het oppoetsen van de schoenen. De thuiswerkers verrichten hun arbeid uitsluitend thuis en werken niet in de fabriek. Het is handwerk; slechts enkelen, die grovere schoenen maken, gebruikten een eenvoudige machine.

De werktuigen bij den arbeid gebezigd worden door de arbeiders zelf betaald, meestal is dit een niet zeer kostbare installatie, die weinig vernieuwd wordt. Daarbij komt echter per paar schoenen, dat geleverd wordt, een uitgave, ten laste van den arbeider, van 6 centen aan z g. onraad: draad, spijkertjes enz.

De arbeiders moeten het gesneden leer van de fabriek gaan halen en de afgewerkte schoen terugbrengen. De meeste fabrieken geven weinig werk tegelijk mee, zoodat met heen en weer loopen wekelijks ongeveer 3 uur verloren gaat.

Afgekeurde schoenen worden niet betaald. Dit komt echter zeer zelden voor.

Werktijd: De werktijd regelen de arbeiders zelf. Om echter een eenigzins dragelijk weekloon te verdienen werken de meesten van 10 a 14 uur. Slechts enkelen, meest gehuwden, werken 8 a 9 uur per dag.

Zondagsarbeid komt niet voor.

Kinderarbeid komt zeer weinig voor. Slechts enkele schoenmakers leiden hun zoon voor het vak op.

Loon: Het loon bedraagt in den regel f 8 a f 10 per week, waarvan de kosten voor onraad afgaan. Slechts enkele ouden en zwakken verdienen f 5 of minder. In een enkel geval was het schoenmakersbedrijf geheel bijzaak en bracht ongeveer f 4.- op. Bijverdienste van eenige beteekenis, behalve wat in sommige gezinnen door volwassen kinderen wordt ingebracht, komt niet voor. De meesten drijven nog een soort handel in kanarievogels. Veel meer dan f 25. per jaar brengt dit echter niet op.

Gedwongen winkelnering: Bij de meesten bestaat, ofschoon veelal niet uitdrukkelijk bedongen, gedwongen winkelnering; in het algemeen is de meening der arbeiders, dat zij elders goedkooper kunnen koopen.

De woningen zijn niet slecht. De meesten bestaan uit 3 a 4 kamers, de huishuur wisselt tusschen f 0.75 en f 1.25. De meesten hebben een afzonderlijk werkvertrek, waar de schoenwerker alleen zit. Slechts zelden komt het voor, dat meerderen zich combineeren en te zamen een werklocaal hebben. De meeste werkvertrekken hebben een oppervlakte van ± 9 a 10 vierk. meter. Dit is echter zeer varieerend.

Klachten over den slechten invloed van het werk op de gezondheid kwamen niet voor. Echter zit de schoenmaker steeds in een ineengedrongen houding, in een klein vertrek, waar een zeer sterke leerlucht hangt, zoodat het werk vermoedelijk op de gezondheid eerder een slechten invloed zal hebben.

In het algemeen kan gezegd worden, dat de toestanden in de schoenindustrie in Oisterwijk slecht zijn. Er wordt voor laag loon lang en hard gewerkt. Slechts enkele ongehuwden vinden er een behoorlijk bestaan in: waar een gezin te onderhouden is zijn de inkomsten onvoldoende.

Stephanus Henricus Iding is zijn nieuwe wanten vergeten

Twee Maart 1908

Waarde Zoon en dochter enz.

ik heb de wanten verloren

het zijn noch nieuwe grolze wanten

Zij liggen bij Oosterbos of bij Bongers

daar hebben wij koffij gedronken

gaat er voort naar toe anders zijn ze weg

houwt ze maar bij u ik gebruik ze niet meer

breng ze maar eens met als gij weer hier komt.

in wachting H. Iding

Foto - Geboortehuis te Aalten van 5 van de kinderen van

Stephanus Henricus Iding en Johanna Geertruide ten Bosch:

8. Elisabeth Maria Antonia geb.06-04-1909 Aalten

Omstreeks 1917 gaat Elisabeth Maria Antonia Iding naar het st. Anna pensionaat te Groot Zundert

9. Maria Hedwig Henrica (Hedwig) geb.23-07-1910 Aalten

10. Maria Modesta Gerharda (Marie) geb.17-10-1912 Aalten

11. Julia Hendrika Maria Margaretha geb.18-06-1916 Aalten

12. Julius Maria Alphonsus (Jules) geb.08-09-1918 Aalten

De oudere broers en zusters werden geboren in Bocholt en Lichtenvoorde

1. Heinrich Anton Johan (Hent) geb. 17-01-1898 Bocholt

2. Johanna Maria Aleida Josepha geb. 30-03-1899 Bocholt Hemden

3. Leonardus Bernardus Franciscus geb. 02-09-1900 Lichtenvoorde

4. Franciscus Antonius Stephanus geb.15-02-1902 Lichtenvoorde

5. Johan Gerhard Lambert geb. 29-09-1903 Bocholt

6. Aleida Maria Johanna geb.25-08-1905 Bocholt

7. Adele Jacoba Maria geb. 26-02-1907 Bocholt

Omstreeks 1915 gaat Adele naar het st. Anna pensionaat te Groot Zundert. Frans is de verplichte spreektaal op het internaat.

Johanna Maria Aleida Josepha Iding werd geboren op 30-03-1899 te Bocholt Hemden DEU

Johanna Maria Aleida Josepha Iding Huwelijk

Bruid op woensdag 22 oktober 1919 Bladel en Netersel

Bron: RANB inventarisnummer: 352 plaats: Bladel en Netersel

Burgerlijke Stand: huwelijk , aktenummer: 12, datum: 22-10-1919

BRUIDEGOM: Arnoldus Maandonks

geboorteplaats bruidegom: Bladel en Netersel

BRUID: Johanna Maria Aleida Josepha Iding

geboorteplaats bruid: Hemden DEU

Vader bruidegom: Arnoldus Maandonks

Moeder bruidegom: Maria Anna Aarts

Vader bruid: Stephan Heinrich Iding

Moeder bruid: Johanna Gertruda Maria ten Bosch

Opmerkingen: Bruidegom geboren circa 1884 Bruid geboren circa 1899

Bron:

BS - Bladel & Netersel - huwelijken 1811-1922

Archief:

BS HUWELIJKEN inventarisnummer diverse

Burgerlijke Stand 1811-1918 (1922)

Johanna Maria Aleida Josepha Iding en Arnoldus Maandonks kregen drie kinderen.

1. Johanna 1920

2. Arnoldus 1923

3. Marianne 1926

Foto 04-05-1930 Bladel

Aleida Maria Johanna Iding 24 jr. in de tuin achter het ouderlijk huis te Bladel, 22 dagen voor het overlijden van haar grootvader Antonius Aloysius ten Bosch waar zij vanaf haar 16e jaar verbleef.

Vermoedelijk is de figuur op deze foto Gerrit Iding. Indien een vage aanwijzing uit familiegegevens klopt dan zouden de ouders van Gerrit, Hendrik Iding en Petronella Jorissen zijn. Hij zou dan gehuwd zijn geweest met Arnolda Peters.

Heinrich Anton Johan (Hent) Iding 19 jaar

Zo rond zijn 15e -16e jaar ging Henk (Heinrich) in de leer bij een bakker, vermoedelijk in Aalten.

Leonardus Bernardus Franciscus Iding 17 jaar

Leo leerde het slagersvak bij een joodse slager, vermoedelijk in Aalten.