Waarom komt mijn familienaam in verschillende varianten voor?

Pas door het erfelijkheidsbeginsel van de burgerlijke stand, die in 1811 landelijk werd ingevoerd, kregen familienamen hun vaste vorm: een naam werd voortaan van generatie op generatie overgedragen in de spellingsvorm waarin de naam was geregistreerd. Weliswaar had het grootste deel van de Nederlandse bevolking voor die tijd al een familienaam, maar de vorm ervan was aan verandering onderhevig.

Dat is niet zo verwonderlijk als men bedenkt dat de standaardisering van het Nederlands, met de uniformering van de spellingsregels, nog in ontwikkeling was. Zoals woorden nog op verschillende wijzen werden geschreven, zo werden ook de namen verschillend geschreven, afhankelijk van de schrijfwijze van degene die de namen registreerde.

Registratie vond vaak op het gehoor plaats: een klerk of kerkelijke dienaar noteerde een naam in een akte of schrift zoals hij een naam verstond. Dat wil zeggen zoals hij een naam kon thuisbrengen in zijn namenwereld. Veel comparanten beheersten de schrijfkunst niet, zodat zij hem niet konden helpen.

Ook als zij hun naam wel konden schrijven, kwam het vaak voor dat de naamvorm van de handtekening afweek van de door de administrateur opgestelde naamvorm. In de loop der tijd konden namen zo meer of minder opmerkelijke vormveranderingen ondergaan.

Doorzichtig zijn algemene taalkundige verschijnselen die ook in de namenvoorraad productief waren, zoals toevoeging en weglating van medeklinkers op bepaalde plaatsen binnen een naam. Bijvoorbeeld toevoeging van -t- in Bostelaar uit Bosselaar of d-epenthese in Mulder (naast Muller en Molenaar) en weglating van -t- in Laurens uit Laurents, waarnaast ook Lourens voorkomt omdat ou en au nu eenmaal dezelfde klank vertegenwoordigen en derhalve in namen verwisselbaar zijn. Hierbij sluit bijvoorbeeld ook elisie van intervokalische -d- in Schreurs uit Schreuders aan.

Minder doorzichtig is de paragogische -t in Gresnigt, familienaam ontleend aan de plaatsnaam Gressenich. Enz.

In het algemene taalgebruik zien we dat spellingsvarianten van woorden door correctie en normalisering verdwenen. Bij familienamen konden varianten echter gehandhaafd blijven, omdat zij niet meer met de woorden die aan de basis van deze namen stonden, werden vereenzelvigd. Zien we in het middelnederlands naast hovesc (= hoofs), vormen als hoesch en heusch, in modern Nederlands gebruiken we slechts het woord 'hoofs'. Maar als familienaam kennen we nog de naam De Heus. Ongetwijfeld zal niet meer begrepen zijn dat hiermee 'de hoofse' werd bedoeld.

Bron: Meertens Instituut.

Een treffend voorbeeld van naamsvarianten is de familie Jorissen in deze blog

Overgrootvader Joannes staat in Huissen te boek als Jeurissen

Huissen, Huwelijken, 1660 - 1900
Huwelijk
REC 1262
persoonsnummer 5851 Man - JEURISSEN, Joannes
persoonsnummer 5852 Vrouw - DERKZEN, Elisabeth
Gehuwd 1788 - te Huissen

Hij zelf en zijn kinderen, waaronder Petronella staan in Wehl te te boek als Jorissen

1823
Bruid Petronella Jorissen
Leeftijd: 24
Geboorteplaats: (Huissen)
Vader bruidegom: Joannes Iding
Moeder bruidegom: Joanna Weetings
Vader bruid: Joannes Jorissen
Moeder bruid: Elizabeth Derkzen

Bij het huwelijk van zoon Jan in Angerlo staat zijn moeder Petronella weer geregistreerd onder de naam Jeursen en zijn vader Hendrik Iding als Idink

1850
Bruidegom Jan Idink
Leeftijd: 25
Geboorteplaats: Rheden
Bruid Berendiena Kummeling
Leeftijd: 25
Geboorteplaats: Angerlo
Vader bruidegom Hendrik Idink
Moeder bruidegom Petronella Jeursen

We zien dus hier in drie generaties drie verschillende registraties, Jeurissen, Jorissen en Jeursen. De door Meertens gestelde regel - dat door het erfelijkheidsbeginsel van de burgerlijke stand, die in 1811 landelijk werd ingevoerd, familienamen hun vaste vorm kregen - kent klaarblijkelijk ook zo zijn uitzonderingen. Immers de in 1823 geregistreerde naam Petronella Jorissen werd in 1850 bij het huwelijk van zoon Jan toch weer afwijkend geregistreerd als Petronella Jeursen.

Men moet derhalve ermee rekening houden dat ook na 1811, wellicht in aanzienlijk mindere mate, naamsvarianten voorkomen.

Toekan.