A81:       VOX POPULI.            

                             ODESSA, 10 december '39.

Toen de barakoverste hem, gisteren na het werk, in een Duits broebeltaaltje liet verstaan dat ze vandaag eindelijk berecht zouden worden, had Steiner zich aan iet of wat 'Justitiepaleis' verwacht, zoals hij die barokke monsters uit zijn Belgische tijd nog kende.

In de prachtige gotische zaal in Brugge, bijvoorbeeld, waar ze hem na zijn mislukte 'Spartakisten-revolte' in het krijgsgevangenenkamp van Schoorbakke vijf jaar dwangarbeid in de koolmijnen hadden aangesmeerd. Dat was begin 1919, maar na één jaar hadden ze hem al zijn volle loon betaald, zodat hij er tot 1936 gewoon was blijven voort werken. Tot hij in dié winter bij de grote mijnstakingen weer eens de wereld moest redden en bij de laatste charge die stomme gendarm van zijn paard sloeg...Zés maanden bak hadden die klasserechters van Charleroi hem gegeven, maar het moet gezegd: mét stijl! Een chique zaal vol gouden ornamenten, met drie scharlakenrode 'juges' vol decoraties, en zéker twintig gendarmen om de strijdmakkers op de tribune wat in toom te houden. Steiner vond altijd: als de kapitalistische repressie voor hém zoveel kosten deed kon hij de pil al wat makkelijker slikken...

Maar hier in het kamp van Odessa waren ze duidelijk niét van plan er veel geld aan te verspillen. En woorden al evenmin! Een ijskoud leslokaaltje met dikbevroren ramen, in tweeën gedeeld door een manshoog traliehek. Een dozijn kaalgeschoren verdachten, waaronder Steiner zélf en zijn vriend Marco, zaten op ruwe refterbanken ervoor te wachten op de afhandeling van hun dossier. Achter het hek stonden twee mongoloïde schildwachten verveeld te gapen, de blik op oneindig, geleund op hun geweer-mét-bajonet: het soort debielen dat even makkelijk een schot als een scheet loste. Op de trede vóór het bord: een tafel onder een rode vlag en drie gammele stoelen. De roestige kolomkachel in het midden brandde niet, wat er op wees dat de 'rechters' het niet nodeloos lang wensten te trekken...

Steiner en Marco zaten op de tweede bank, als beelden stijf-rechtop in de voorgeschreven houding, vol bange verwachting te staren naar het bord. Daarop had de 'griffier' zojuist met krijt onder elkaar elf dossier-nummers geschreven, het hunne - 39.O9.47A en B - in vierde en vijfde positie. Marco had destijds  bij hun aankomst in het kamp meteen gesnapt wat dit getal betekende: zij waren in Odessa de gasten nummer 47A en B van Vadertje Stalin voor de maand september '39. En om de nieuwelingen duidelijk te maken dat ze in het vervolg ook slechts als een nummer zouden behandeld worden kregen ze nog hetzelfde stempel op hun voorhoofd gedrukt. Plus de raad het er de eerste maanden niet af te wassen...

Zo verschrikkelijk veel gelegenheid tot wassen hadden ze ondertussen ook niet gekregen, waardoor ze er nog steeds - zoals trouwens àlle kampbewoners - als gemerkt vee bijliepen.

Hoe het zover met hen was kunnen komen is een lang verhaal, dat in feite begint toen ze een dikke twee maanden geleden met de 'PJOTR BOLCHOIJ' in Odessa aanmeerden...

 

...Gedurende de laatste dagen aan boord - sinds de Kapitein en zijn stuurman Andrei hen vóór de Griekse kust de 'keus' gelaten hadden bij kaap Soumion over boord te springen of mee te varen naar hun thuishaven Odessa - hadden ze aan den lijve ondervonden dat je van werken flink moe kon worden. Om beurten hadden ze lange slopende shifts in het machineruim geklopt onder toezicht van Andrei's vriend, de officier-machinist die hen toén, in Sète, wel kameraadschappelijk mee lazarus had gevoerd, maar nú deed alsof zijn neus bloedde.

Ook zijn schabouwelijk Frans waarmee ze in die vervloekte Taverne Mombassa nog zo smakelijk hadden gelachen, scheen die bleke gluiperd plots volledig vergeten. Met andere woorden, tijdens het werk kregen Steiner noch Marco - mede door het lawaai - met niemand contact. En omdat ze in verschillende shifts meedraaiden kregen ze ook elkaar nog nauwelijks te zien. Maar dénken deden ze onophoudelijk aan hetzelfde: "Hoe gaat dat verdomme in Odessa verder aflopen ?"

Het was nog pikdonker toen ze in hun thuishaven aanmeerden. Buiten de kille straatverlichting verder op de heuvel, kon je van de hartstochtelijk bezongen 'Blanke Parel aan de Zwarte zee' weinig zien. Op veel kaaien werd al volop gewerkt onder hele rijen booglampen en met paard-en-kar ladingen versleept tussen de schepen en de pakhuizen, zoals in eender welke àndere haven...

Terwijl ze de 'Pjotr' het daaropvolgend etmaal van zijn lading oorlogsmateriaal verlosten kregen Steiner en Marco wél volop de gelegenheid samen hun twijfels over de ontvangst in het sovjetparadijs te bespreken. Elk schip onder vreemde vlag dat hen ondertussen bij het uitvaren kruiste oogden ze lang na, als drenkelingen op een vlot: misschien voer dààr wel hun laatste kans voorbij om uit dit onzalig oord wég te geraken ?

Tegen de avond liet stuurman Andrei hen op de brug roepen: na de shift zou de kapitein hen in zijn kajuit de beslissing van de kameraad commissaris uitleggen. Ze kregen een half uurtje vrij om zich een beetje presentabel te maken en hun boeltje te pakken!

Een half uur vrij ? Die plotse gulheid deed Steiner wat denken aan het laatste avondmaal van de gehangene: dat voorspelde vast niet veel goeds...

" Dat 'boeltje-pakken' betekent dat we sowieso niet met de 'PJOTR' terug naar het Westen zullen varen..." poneerde Steiner gevat, " Maar misschien stappen we wel over op een ànder schip dat op uitvaren staat ?" Marco bromde enkel, blijkbaar weinig overtuigd.

En met reden, want de kapitein deed er geen doekjes rond: voorlopig was er voor hen geen plaats op een retour-cargo en zouden ze in afwachting opgevangen worden in een transitkamp even buiten de stad.

" Kamp! !" schrok Marco: " Maar kameraad-Kapitein, waarom geen zeemanspension hier dicht bij de haven ? We hebben toch geld: we kunnen voor ons verblijf betalen!"

De kapitein lachte niet meer: "De haven is militair gebied, daar komen geen vreemden omtrent. En je geld werd door het commissariaat van de scheepslijn aangeslagen om de kosten van jullie verblijf in het kamp te dekken. Want dàt dreigt wat langer te duren dan voorzien, wegens dat gesmokkeld pistool. Ik heb de kameraad-commissaris niet kunnen overtuigen van uw goede trouw: de ware achtergronden moeten nog onderzocht worden en dat kan wel een paar weken aanslepen...Maar ik heb alle hoop op een eerlijke afloop...Allee, het beste verder"

Wat overdonderd schudden ze hem de hand.

" Andrei staat buiten om u de weg te wijzen..."

Vijf minuten laten hielp die Andrei hen op de kaai met een gesloten gezicht in de open laadbak van een vrachtwagen waar al drie lotgenoten een tijdje op zaten te vernikkelen. Plus twee schildwachten in wintertenue, bajonet-op-geweer...Wat was me dàt verdomme!

De ijzige zeewind joeg een rilling door Steiners leden en de booglamp boven het pakhuis slingerde met snerpend gepiep een wervelende rondedans van spookachtige schaduwen om hen heen. Als dàt geen duidelijke voorbode was van wat hen waarschijnlijk in Siberië te wachten stond...

 

Maar voorlopig bleven ze in elk geval in Odessa. Niet dat het in dat soort transitkamp erg aangenaam vertoeven was, maar als oud-Brigadisten hadden ze al érger meegemaakt. Steiner kon echter makkelijker dan Marco overschakelen van het vrije luizenleven waar ze de laatste maanden van hadden genoten naar de nieuwe kadaverdiscipline in het kamp. Hij was fit en gezond en kon buigen als het moest. Maar Marco sleepte nog steeds de soms pijnlijke gevolgen mee van zijn verwonding aan het Sègre-front, juist een jaar geleden, vooral nu het weer zo koud werd. En van de zonneslag opgelopen tijdens de boottocht naar Sète leek hij ook niet helemaal hersteld. Steiner merkte dikwijls dat zijn vriend het soms lastig had, ook al trachtte deze de pijn te verbijten, maar verder werden daar geen woorden aan vuil gemaakt.

In het kamp zaten ze met een driehonderd lotgenoten, allemaal niét-sovjetburgers van wel twintig nationaliteiten, en ook allemaal 'in onderzoek'. Wekelijks werden ze - in kleine groepjes van tien-twaalf 'verdachten' die  dezelfde Europese taal min of meer verstonden - via een gelegenheidstolk ondervraagd. In het groepje van Steiner spraken ze een soort Duits, maar of de tolk hun antwoorden ook correct overbracht aan de officier achter het traliehek viel zéér te betwijfelen. Want soms begon de man van de geheime politie na een heel onschuldig antwoord plots kwaad te blaffen en kregen ze dezelfde vraag wel vijf keer opnieuw voorgeschoteld, hoe langer hoe nijdiger. Een taalverwarring die meestal uitmondde in een geërgerd dichtklappen van 'het dossier'. En dan kon je veertien dagen wachten voor je opnieuw aan de beurt kwam. Steiner die dacht het misverstand van hun internering binnen de maand te kunnen ophelderen was er dan aan voor de moeite!

Dat geheimzinnige dossier, waar ze nooit inzage van kregen, droeg op het schutblad een gepenseeld nummer in Chinese inkt. En zoals gezegd, om persoonsverwisselingen te beletten, kreeg elke verdachte zijn dossiernummer eveneens op het voorhoofd gestempeld. Als Steiner dan af en toe lotgenoten in hun werkploeg ontdekte met een nummer van mei '38, zonk de moed hem dikwijls in de schoenen: als soldaat had hij leren vechten tegen die klootzakken aan de overkant van de frontlijn, maar tegen een vijandige administratie stond hij volkomen machteloos. Om zot te worden!

Al goed dat ze, door het afstompende werkritme dat de bewakers hen oplegden, niet veel tijd kregen om over hun onzekere toekomst te piekeren. Twaalf uur per dag moesten ze met de handzaag dennenstammen debiteren in stronken van dertig centimeter, als brandhout voor de gezinnen in de stad. En geen kwestie van op je luie kont te zitten, want wie géén stère per dag had gezaagd kreeg eenvoudigweg geen avondeten! Omdat Steiner en Marco hetzelfde dossiernummer hadden, vormden ze samen ploeg en werkten met een tweemanszaag. Als oud-mijnwerker was hij dat soort inspanning gewoon en kon hij - door wat harder te trekken - zijn zwakkere vriend een beetje ontlasten. Wat ook wel nodig was, want zes dagen per week zo travakken kroop niet in je koude kleren. De zevende dag konden ze wat uitblazen, want dan werden ze door de ondervragers op de rooster gelegd om 'het dossier' aan te vullen. Daarbij ging het al lang niet meer over het onwettig binnensmokkelen van een vuurwapen, maar werd hun doopceel gelicht over hun belevenissen in Spanje en zelfs hun subversieve acties in de koolmijnen van de Borinage, 1936!

"Als dat zo voort gaat zitten we hier nog voor twee drie jaar! " zuchtte Marco.

Maar begin december kwam er dan toch schot in de zaak: het zaaltje waarin ze normaal werden ondervraagd kreeg met die rode vlag op tafel en de schildwachten opeens het allure van een échte rechtbank. En toen de officier van de N.K.V.D. met zijn twee acolieten binnen stapten wisten ze dat "het laatste oordeel" was aangebroken. Alleen die uitgestreken smoelen spraken al boekdelen!

 Omdat de officier wist dat de gevangenen er tóch geen jota van verstonden haspelde hij in het Russisch de individuele vonnissen als een kinderrijmpje vlug na elkaar af. In zijn kielzog nam de amateurvertaler het over. Maar pas toen deze aan de voorlezing van de derde uitspraak begon, begreep Steiner écht waarover het ging. En dat het tarief zwaar aankwam merkte hij aan de consternatie bij de drie gevangenen op de eerste bank.

Nu was het zijn beurt:

"Fall neununddreizig, Strich nul-neun, Strich ziebenundvier-zig A und B..."

" Im Namen des Sovjetischen Volkes"...en dan iets van "Militärkreiz Odessa" en "Kriegsgericht"

Het zweet brak hem uit en na een snelle blik op het bleke gelaat van Marco hoorde hij die paljas uitroepen: "Zehn Jahre Arbeitslager! "

Wat?!?! Tien jaar werkkamp? Dat moest toch een vergissing zijn!

Marco keek hem evenwel met uitgestorven ogen aan en spritste dan een fluim van zijn tabakspruim tussen zijn voeten als om te zeggen: Die kerel kan de pot op! In naam van het sovjetvolk, mijn gat!

De rest van de voorlezing ging compleet de mist in. Maar opdat er geen misverstand zou ontstaan schreef de griffier achter hun dossiernummer op het bord: "10 A.L." Allemaal begrepen? Rechtsomkeer mars!

De speeltijd was voorbij !