B15: BURGERVADER ENGELBORGHS.
Westzijde, 1 augustus '40.
Ja: 'Westzijde', inderdaad !
Deze nieuwe naam voor de administratieve samenvoeging van 'Westende' en 'Lombardzijde' ging er bij de dorpelingen moeilijk in, om dan nog te zwijgen van de mensen uit het omliggende. Niet zo zeer omdat het zogenaamd een uitvindsel was van de Duitse bezetter, dan wel omdat ze er totaal het nut niet van inzagen plots met de buren van dat àndere dorp over één kam te worden geschoren. En Engelborghs, de door de Duitsers benoemde burgemeester die voorlopig zijn tijd over twee gemeentehuizen moest verdelen, was ook niet erg te spreken over deze gril. Hij verdacht Pappie, de Ortskommandant, ervan uit gemakzucht achter dat hersenspinsel te zitten. Waarschijnlijk terecht, overigens...
De mensen van Lombardzijde kénden Engelborghs niet écht, en "onbekend is onbemind"...Maar bij de meeste jongere Westendenaren was hij - hun gewezen schoolmeester - wél populair. De laatste vijftien jaar hadden er immers héél wat, met wisselend succes bij hem in de klas hun broek versleten. De ouders hadden hem onderwijl blindelings hun bengels toevertrouwd, en iedereen kende hem hiér als een dynamisch, streng maar rechtschapen man. Dus zagen ze hem als burgervader zéker zitten, niet in het minst omdat hij als oud-Dinaso bij de Duitsers vast in een goed blaadje stond en er misschien gemakkelijker "iets van gedaan kon krijgen..." Van groot belang in deze onzekere tijden.
Joseph had geen maand nodig om te begrijpen dat de mensen het gemeentehuis énkel wisten staan als ze er iets wilden laten "regelen" dat dikwijls niet helemaal pluis was. Een attest, een bewijs of een verklaring bemachtigen die 'hogerop' - 't is te zeggen bij de Duitsers in 't algemeen en bij Pappie in 't bijzonder - wat goedwil moest kweken of een poortje openen. Een kwart van de dorpelingen zat immers in de landbouw en werd door de nieuwe productienormen voor de voedselvoorziening zo danig geplaagd dat ze heel blij waren als één of ander getuigschrift van de gemeente wat soelaas kon brengen. En hun blijdschap vervolgens bij valavond graag verzilverden door een zijtje spek, een kilo boter of twee dozijn eieren af te laten geven bij de welwillende scribent...'Voor wat hoort wat', en alles navenant.
Engelborghs stond bóven dat miezerig gedoe, maar Georgette...Ze keurde dat wel af, maar wat wilt ge: haar vader was timmerman, invalide en werkloos omdat door het 'Sperrgebiet' de privé-bouw hier stil lag. Haar moeder was nog niet zolang geleden gestorven aan de tering, waardoor zijzélf ook nog voor het huishouden stond. Haar oudste broer Georges studeerde in Gent voor ingenieur aan de spoorwegen: die leefde ook niet van de hemelse dauw. Marcel, die vroeger goed bijverdiende als hulpagent, was gesneuveld aan de Leie. En Victor, de jongste bleekscheet, had doorlopend een kuchhoest van de "groten honger"... Grote kans dat hij ook een tering kweekte en daartegen viel weinig te doen...Met al die miserie rond uw oren zegt ge niét hoovaardig 'nee' als ze 's avonds met een vettig pakje afkomen, nietwaar, maar wél stilletjes 'merci'...
Joseph, die ook niet op zijn kop was gevallen, had door blikken, zinspelingen en stomme verspreking aan het winket van het secretariaat al vlug begrepen hoe de wereld van tegenwoordig draaide en was vast van plan bij gelegenheid een graantje mee te pikken. Tenslotte konden ze thuis ook wel wat smeersel op de boterham gebruiken, had zijn moeder al laten verstaan. Want sinds hij wat centen binnenbracht mocht hij bij Marie al eens een kwinkslag-onder-grote-mensen 'placeren' en werden hun onderlinge verhoudingen een stuk losser. Zó los zelfs dat moeder hem al van zijn eerste pree 10% zakgeld liet houden, zonder hij erom moest vragen! En de weken daarop idem-dito...
Leon bracht het er ook niet slecht van af, al was hij nog steeds werkloos. Nonkel René had hem wel voor "binnenkort" een post beloofd bij Berebiet, een grote aannemer die in de duinen gemetselde barakkementen mocht bouwen voor de Duitsers. Maar in afwachting stroopte hij er lustig op los, zodat ze iedere drie-vier dagen konijn op tafel kregen. Gestoofd met ajuin een ware lekkernij ! En Tante Jetje mocht mee delen omdat ze toevallig haar halve hof vol ajuin had staan...De rest van zijn vangst 'verlapte' hij links en rechts aan vijf frank het stuk: een zakcent waarmee hij 's zondags met Olgatje naar Cinema Nova in Nieuwpoort trok. Of hij ruilde sluiks een vet konijn tegen drie pladijzen bij Lemot, de vishandel op de hoek van de Zeelaan...Hoe dan ook, bij Marie leden ze - mede door de kliekjes uit de legerkeuken - zéker geen honger. Wat niet iedereen in het dorp kon zeggen, en dat kweekte vlug veel naijver en wrok...
" Ik heb op den buro gehoord van Konrad dat uwen schoonvader Briek Erte ook al voor den Duits gaat werken" spotte Joseph: " In dienst van de Kommandantur, nogal! "
" Och ventje! Van oude koeien gesproken, zeg! " snoof Leon minachtend: " Olgatje heeft mij dat begin verleden maand al verteld: 't Is op bevel van zijn baas in Brussel, monsieur Schelles, en ferm tegen Briek zijn goesting, als ge 't wilt weten! ...Briek had hem in juni al verwittigd dat den Duits de beest uithing in 't zwemdok van de 'Lac' en in de feestzaal eronder en dat hij er niks tegen kon doen. Dan is monsieur Schelles naar hier kunnen komen kijken en heeft een akkoord gesloten met Pappie: die betaalt nu een 'prime' voor het gebruik van de 'Lac-aux-Dames' door de soldaten en de Briek houdt in opdracht van de Kommandantur zoals vanouds toezicht op de pompen en de filters. Er verandert in feite dus niks...De Ertes mogen daar zelfs blijven wonen als conciërge..."
" Maar hij is tóch in dienst van den Duits!" jende Joseph voort:" Uwe grote Belgische kampioen!"
" Dat zegt GIJ...Maar in feite is het de gemeente die zijn pree betaalt, want Pappie rekent natuurlijk alle kosten door aan Engelborghs, of wat dàcht ge! Dat zal uwe grote vriend Konrad wel zo geregeld hebben..."
Joseph stond eventjes schaakmat, maar herpakte zich vlug: " En ik wist niet dat het nog zo dik ààn was met Holgaatje ?"
" Da's nooit àf geweest, vent." zei Leon ferm: "Maar nu heb ik tenminste al den tijd om mij met haar te occuperen, hé! Morgen gaan we samen naar Nieuwpoort-Bad zien hoe den Duits die zeemijn zal doen springen die al twee dagen aangespoeld ligt tegen 't fijn zand. Stipt te tweeënhalf, als 't hoog water is..."
" Mensenlief Leon! ",spotte Joseph: " Samen naar een zeemijn gaan zien! Dà's een straffe vrijagie zeg! "
De volgende avond kwam Leon maar beduusd thuis.
" Wat is 't ?" vroeg Joseph: " Wilde ze niet ?!"
Leon negeerde hem en zei tegen zijn moeder: " Ge hebt de groeten van nonkel René: we zijn hem tegengekomen op het staketsel. Daar mocht het volk staan kijken voor de ontploffing van die zeemijn, een kilometer verderop, aan 't einde van den dijk. Ik vond dat nonkeltje er maar mottig uitzag, maar Olgatje zei dat hem zat was..."
" Ach, is 't wéér van dàt ?" zuchtte Marie: " Zo'n jonge vrije vent met veel geld, dat trekt op niks...Er hing toch zeker geen wijf aan zijn nek, hé ? Anders zullen zijn centen rap óp zijn, als hem niet oplet..." Ze bedoelde de twintigduizend frank van notaris Legein en het was ook voor het eerst dat ze zich over die premie zo ongeremd uitsprak tegen haar kinderen.
" Nee, ze hadden het vooral over schipper Lagae die gisteren met zijn 'N.25 Eugénie' voor Bray-Dunes op een mijn is gevaren: met man en muis vergaan...Jokke Zaman en Pier Decloedt moeten er ook bij geweest zijn. Maar ze spreken van nog een twintig mensen, vluchtelingen die van zijn schip profiteerden om uit Frankrijk weer te keerden: allemaal dood natuurlijk...Want ik heb het nu van dichtbij gezien : zo'n mijn die ontploft: da's finito! "
" Zeg, ik versta dat niet...Er mocht toch niet uitgevaren worden van den Duits ?!" wierp Joseph op: " Wat deed de 'Eugenie' dan op zee ?"
" Gij zijt doof zekers ? 't Was niet om te vissen, hé ventje! ...Lagae was op 19 mei, samen met de meeste boten van Nieuwpoort, geëvacueerd naar Frankrijk. En nu dat den oorlog gedaan is komen die één voor één terug naar huis, met het gedacht dat het veilig is...Maar ge ziet wel hé: hij heeft het spek aan zijn kloten..."
Engelborghs had zich gemoedelijk in het bureel van Georgette geïnstalleerd om met een speciale koffie van haar eigen brouwsel op zijn gemak 'Volk en Staat' in te kijken. Want nu de koffiebonen duur en schaars werden vond zowat iedere huisvrouw een eigen recept uit en het mengsel van zijn secretaresse was best te pruimen.
Van zo'n ontspannen momenten in een bijna huiselijke sfeer kon Joseph ook danig genieten. De 'Burger' die verzonken in zijn lectuur gezellig aan zijn pijp pafte en Georgette in nauwelijks verholen aanbidding druk bezig om het hem naar de zin te maken...Joseph moest onwillekeurig terugdenken aan de hint van Arthur dat deze grote meneer misschien zijn échte vader zou kunnen zijn. Want, eerlijk gezegd: een wildvreemde zou zich toch niet zo nadrukkelijk zijn lot aantrekken, hé. Er moest toch méér zijn dan die solidariteit onder oud-Dinaso's waarmee de meester altijd schermde. En nu verborg hij zich achter zijn titel van 'Burger-vader' om hem een hand boven het hoofd te houden...
Plots verbrak Engelborghs brommend de betovering:
" Voilà, heb ik het niet gedacht ?! Hier zie - en hij las voor -: "Onze fiere Vlaamse jongeren krijgen de unieke kans en het voorrecht om zich vanaf 1 september als vrijwilliger te melden bij de Waffen SS om de rangen van de Vijfde SS Pantser Divisie 'Wiking' te vervoegen. Deze Germaanse elite-eenheid bestaat uit de regimenten 'Westland','Nordland' en 'Germania', respectievelijk voor kandidaten uit Dietsland, Skandinavië en Groot-Duitsland. Wij hopen dat onze Vlaamse mannen zich deze eer waardig zullen tonen...enzovoort, enzovoort..."
" Het mansvolk zal het ook nooit leren! " stelde Georgette bitter vast: " Ge zult wel zien dat er zich weer een heleboel zotten zullen laten vangen. Zo geraakt die stomme oorlog nooit eens gedaan! "
" Au contraire" wist Engelborghs: " Hoe sterker den Duits wordt en hoe meer Europese volkeren hij achter zich kan scharen, hoe rapper den Engelsman zich zal overgeven. En die vrijwilligers zullen na hun contract wel een goed postje krijgen, daar niet van...Maar wat mij in heel deze affaire tegensteekt is dat die gastjes hun kop volgepropt krijgen met slogans en prietpraat die er fanatieke soldaten van Hitler van maken. En géén voorvechters van onze Vlaamse idealen. Want ik heb niet de indruk dat de Führer hoog oploopt met Dietsland, als hij die naam al ooit gehoord moest hebben! Nee, de SS, da's niks voor ons..."
Binnen het jaar zou Joseph zich die wijze woorden herinneren. Maar toen was het te laat.
Voor de rest was er in het dorp veel te doen over de luchtslag boven Engeland, en 's avonds aan tafel hoorden de Petré's vaak grote eskaders bommenwerpers hoog in de lucht naar de ondergaande zon trekken. Bij helder weer liepen de jongens dan rap naar buiten om te gaan kijken, zoals zovelen in hun straat.
Een machtig zicht, dàt wel: die tientallen bundels rechte rosse condensstrepen tegen de purperen hemel...En niéts wat die moderne monsters tegenhield... De toeschouwers konden er niet meer om heen: zo'n formidabele machtsontplooiing toonde nog eens overduidelijk aan hoe misdadig stom ze in Brussel waren geweest om onze povere soldaatjes daartegen in 't vuur te jagen! Met alle zotte kosten en miserie van dien... En doden, lijk Marcel Gunst.
Dan kreeg Marie de volgende morgen op haar werk in de soldaten-keuken de geestdriftige verslagen te horen van de mannen die de vorige nacht wacht hadden gelopen langs het strand en nu, apart van het gros, hun 'butterbrot' naar binnen schrokten. Zij beweerden deze nacht van op de duintoppen aan de westerkimme urenlang een flakkerende lichtstreep gezien te hebben van het brandende Londen. En blij dat ze waren! Maar Feldwebel Deutinger, de Keukenmeester, scheen maar matig warm te lopen voor hun belevenissen.
" Donnerwetter Jupp, Mensch! Wie dass brennt! Und die schöne Farben! Unglaublich! Wirklich fabelhaft! "
Dat zo'n wereldstad in één nacht inderdaad tot de grond kon afbranden zouden ze ook in de 'Heimat' weldra kunnen vaststellen. En het dan waarschijnlijk héél wat minder "fabelhaft" vinden...
Joseph geraakte steeds meer in de ban van burger-vader Engelborghs, niét wegens de titel of de functie van zijn beschermheer, maar zuiver om de man zélf. Dat het een erg knappe vent was hoefde je maar aan Georgette te vragen: een zongebruind gezicht met edele trekken en stijf achterover gekamd haar. Zijn kaarsrechte houding van een ware leider straalde zowel gemoedsrust als vastberadenheid uit, en toch had de man al bij al een zacht karakter. Maar waar Georgette hélemaal wég van was: zijn handen, groot en slank als van een vioolvirtuoos... Althans, zo werden die beschreven in de romans van Pearl Buck, die haar broer Georges speciaal voor haar in Gent ontleende.
Joseph vond dat hijzelf qua houding en gestalte wel iets op de 'Burger' leek. Allee, in elk geval stukken méér dan op die bosaap van een Dis! En ook op geestelijk en verstandelijk vlak leunde hij véél sterker bij de meester aan dan bij die primaat Petré zaliger...
" Joseph! " Hij schrok op uit zijn gemijmer. Engelborghs stak zijn hoofd door het winket en glimlachte:
" Volgende week verjaart uw moeder, hé." En toen Joseph een verrast grimas trok vervolgde hij op vaderlijke toon: " Ja-ja. En nu dat ge wat geld verdient zoudt ge haar eens een kadootje moeten geven, nietwaar ?" En weg was hij, een verraste stilte achterlatend.
Georgette reageerde het eerst en zei wat bitter:
" De verjaardag van Marie, begod! Hoe komt hem dààr zo ineens op ?! Aan MIJN verjaardag heeft hij nog nooit gedacht. Of is hem soms familie van haar ?"
" Och, " wuifde Joseph weg: " Hij kent onze familie al jarenlang, door het Verdinaso. Den Dis was één van de eerste militianen van zijn groep. En ik veronderstel dat ze elkaar ook lang voordien al kenden, van vóór dat ik geboren ben..."
" Hij kende Marie van vóór dat gij geboren waart ?" vroeg Georgette met nadruk.
" Dat hoop ik toch..." Het was eruit voor hij het wist en lachte een beetje geforceerd. Zij keek hem een poos strak aan en snoof toen verachtelijk alsof ze op iets smerigs gevallen was.
Het duurde een paar dagen vóór haar preutsheid sleet en ze Joseph weer volledig in haar wereldje opnam. Want langzaam was het tot haar doorgedrongen dat hij niet zozeer in haar werk geïnteresseerd was, maar zijn postje op het gemeentehuis vooral benutte om in de stoffige oude registers en archieven te snollen! Eerst trachtte ze nog zijn geheimzinnig gedoe te negeren. Tot het haar te machtig werd en een opstoot van diep-vrouwelijke nieuwsgierigheid al haar reserves wegspoelde.
" Maar ventje, wat hebt ge toch verloren in die oude boeken van jaargang 1924 ?! Da's geen speelgoed, hé: ze vallen bijna uiteen...Wat zoekt ge ?"
Joseph probeerde er nog onderuit te komen met een vaag " Och niets..." maar bedacht zich toen. Hij zag dat zij zich nu had vastgebeten en niet van plan was zich met een kluitje in 't riet te laten sturen.
" Een voornaam van een mens die hier vlak na den oorlog is komen wonen..." En toen ze hem vragend blééf aanstaren flapte hij het eruit: " Rudolf..."
" Een man ? Met de voornaam 'Rudolf' ? Dat gaat ge daar niet in vinden hé! ...Voor ne man moet ge de kiezerslijsten van dat jaar uitpluizen...Door 't Algemeen Enkelvoudig Stemrecht staan alle venten van de gemeente daarin alfabetisch gerangschikt met doopnaam en initialen...Als 'Rudolf' zijn éérste doopnaam is moet ge die dààr vinden. En als hij toen tenminste al vier jaar in de gemeente woonde, lijk de kieswet voorschrijft. Alhoewel, ze zullen in '24 zo nauw niet gezien hebben..."
" Hoezo, niet nauw gezien hebben ?"
" Wel, omdat alles hier toendertijd nog plat lag van de slag aan den Ijzer, hebben ze voor de eerste kiezing nà den oorlog op die lijsten geschreven al wie ze hier toevallig tegenkwamen...Want adressen bestonden nog niet, bij gebrek aan échte straten en huizen. Ze noemden het hier daarom 'De Verwoeste Gewesten' en d' eerste jaren was dat eerder de 'Far West' ,met links en rechts wat barakken en tenten..."
" Lijk in de 'Goldrush' van Charly Chaplin " haakte hij vlug in om haar op een ànder spoor te krijgen:" Feitelijk jammer dat de Frits al die oude Amerikaanse films heeft verboden: daar kon ik tenminste nog een goei scheet mee lachen. Maar wat ze nu draaien is zo flauw en serieus, en dan nog in 't Duits zonder ondertitels! Plus allemaal onbekende artiesten: dat is op den duur niet meer geestig hé...Zijt gij nog naar de cinema geweest, overlaatst ?"
Hij wist dat Georgette verzot was op films en dus waren ze vertrokken voor het volgende half uur. Over de geheimzinnige 'Rudolf' werd niet meer gesproken...
Tante Jetje was tenslotte ook weer aan de slag geraakt, en nog wel met haar oude kuisploeg van Agence Rayée. Ditmaal moest ze echter geen villa's meer opkuisen voor de rijke toeristen uit Brussel: haar ploeg speelde nu in een hogere afdeling! Westend Palace, meneertje: geen kattepis nietwaar! Het grootste en sjiekste hotel in het centrum van de dijk, 250 kamers, eigendom van de 'Société Foncière Westendaise' vertegenwoordigd door Monsieur Jean Peerdepoot ons welbekend.
Toen dat heertje vorige maand een opeisingsbevel kreeg om in zijn 'Parel-van-de-Kust' een compagnie marine fusiliers in te kwartieren - zegge een honderdvijftig man - was hij vér van zijn stokje gevallen! Maar na een stevig festijn met de vier officieren kon hij de schade beperken tot de kelderkeukens en de zalen van het gelijkvloers.De slaapkamers op de verdiepingen zouden, eenmaal beroofd van hun matrassen, verder onaangeroerd blijven. En hij bekwam ook dat een paar 'gespecialiseerde poetsvrouwen' zijn paleis van verregaande vergronding zouden behoeden: het gemeentehuis betaalde tóch. Aldus kreeg tante Jetje, samen met een hoofse titel, een fijne post voor de rest van de oorlog. Dacht ze.
Toen ze op diezelfde warme zomeravond na het eten bij Marie het blijde nieuws ging vertellen leek plots alle oude wrok verdampt. Haar vriendin dook in de kast met de gestolen conserven en liet een groot blik perziken van Libby's rondgaan. Joseph trakteerde - ter gelegenheid van de verjaardag van zijn moeder - heel het gezelschap op zes literflessen frisse Export Vandenheuvel, die ze vlotjes soldaat maakten. En tegen de gedroogde pladijzen, waarmee Leon in de late avond nog afkwam, zeiden ze ook niet 'nee'...
Na deze slemppartij hielp Joseph Jetje in het donker nog even over straat en vond het de geschikte gelegenheid om voor haar deur rap dé delicate vraag te stellen die hem al een tijdje op het hart lag:
" Tante Jetje, mag ik eens vragen: die juwelier in de Witte Nonnenstraat van Oostende, da's een kennis van u, nietwaar ?"
Hij voelde haar in het donker verstijven en ging rap voort: " Dat was toch óók een jood, hé, die ze opgepakt hebben in 't begin van den oorlog ? Is die al terug van Frankrijk dat gij weet ? De 'Kustwacht' zegt zo weinig van de joden die ze weggevoerd hebben..."
Ze loosde een vermoeide zucht: " Nee vent, nog altijd geen nieuws. Enkel dat ze hem in 't begin van den oorlog opgesloten hebben in Brugge en hem een week làter, rond half mei, met een groep van vijftig man naar Frankrijk hebben gevoerd: Abbeville, lijk uwen Van Severen...Maar hij staat niét op de lijst van de vermoorden die in de 'Kustwacht' stond gedrukt. Dus denken we dat hij in een kamp zit in 't Zuiden, lijk zovele van die weggevoerden..."
" Ik hoop dat mijn vriend Arthur daar ook veilig is geraakt...Maar ik vraag mij af waarom hij nog niet is weergekeerd, lijk al d'andere die den Duits heeft gerepatrieerd. Hij zal toch niet dood zijn, hé, tante Jetje ?"
" Dood ? Daar moogt ge niet over peinzen, jongen...Hij kan tijdens de vlucht wel duizend dingens tegengekomen zijn die hem beletten van weer te keren naar hier. Tenandere ,dat onderste stuk van Frankrijk is niet bezet van den Duits ,naarvolgens ze zeggen. Hij zou dan eerst op eigen kracht moeten zien van in Parijs te geraken hé...Duizend kilometers ,ja watte ! En dan nog ,omdat het een jood is ,hé ,die krijgen geen hulp van den Duits om voort te reizen terug naar hier ,en moeten naar het schijnt ook vanaf Parijs zelf hun plan trekken. Nog een keer vijfhonderd kilometers :da's een héél stuk hé ,tevoete ! Dus kan dat nog een hele tijd duren ,hé vent." Eens dat Jetje gelanceerd was kon ze zo'n verhaaltje eindloos rekken ! En ze was ook in haar eerste leugen niet gestikt. Dus deed ze er nog een schepje op !
"Of 't zou ook goed kunnen zijn dat ze liever vérder trekken dan weer te keren naar hier hé...Want infeite zijn ze hier hoop en al nog geen heel jaar gebleven ,en dan nog énkel als een verplichte halte op hun vlucht ! En zegt erbij :dik tegen hun goesting hé ,want die menschen wilden van in't begin recht naar Amerika...Neen ,mijn gedacht ,m'n jongen: die vriend van u zien we hier niet meer terug ! Tenslotte heeft dien Arthur hier niks verloren"
Buiten mij ,dan ,z'n bloedsbroeder ,dacht Joseph stug.
