HET VERHAAL VAN FRANS - 14

De strijd van de ‘Sem Terra’ om de Fazenda Genipapo (1)

 1.   BEZOEK

Ik ben nog maar een week in Tapiramutá, ook nog wat onwennig.Op een avond krijg ik bezoek van Domingos van de ‘Pastorale commissie voor de grond’ (= CPT) en  Vando van de ‘Beweging van Landloze Boeren (= MST), die in de jaren ’60 ontstaan is uit de Basisgemeenschappen van de Kerk. Domingos zegt dat er een grondbezetting komt op de Fazenda Genipapo die er al jaren onproductief bij ligt. De Braziliaanse wet bepaalt immers dat onproductieve grond onteigend kan worden. Al drie jaar geleden werd een aanvraag bij de ‘Commissie voor Landhervorming’ ingediend om het terrein te onteigenen. Zonder resultaat. De MST gaat de fazenda bezetten om de zaak te bespoedigen. Zonder grondbezetting blijven de zaken immers eindeloos aanslepen. Maar een grondbezetting is dan weer onwettig.

De traagheid van de regering om een degelijke landhervorming door te voeren veroorzaakt een impasse. Zonder druk van de MST wordt de wet niet toegepast en een grondbezetting is dan weer schending van de wet op het privaat bezit. Maar het is duidelijk. De wet verdedigt de grootgrondbezitters. De kleine boeren hebben geen dure advocaten, geen politie, geen rechters, geen banken. En de wet moet en zal gerespecteerd worden, horen we dagelijks. De media staan in dienst van de machthebbers. De journalisten worden trouwens oneerbiedig de ‘catechisten van het systeem’ genoemd. Geen invasie dus, want de wet is een heilige zaak.

Het taalgebruik toont duidelijk met wie je te doen hebt. Wie over ‘invasies’ spreekt, verdedigt het huidige neoliberale systeem en zweert bij de grootgrondbezitters. Wie over ‘bezetting’ spreekt wil de landhervorming en verdedigt de familiale landbouw. Uit studies blijkt trouwens dat de kleine familiale bedrijven meer en beter produceren dan de grote, die  bovendien ook nog het milieu verknoeien door ongecontroleerde ontbossing.

Of de parochie de Sem Terra wil steunen? Ik ben wat voorzichtig met mijn antwoord. Beide heren zijn mij vooralsnog totaal onbekend. Ik laat niet graag vanaf de eerste week al in mijn kaarten kijken. De heren weten dat de CNBB, de Braziliaanse Bisschoppen Conferentie, achter de ‘Reforma Agraria' staat. Dan weten de heren ook dat ik als vreemdeling de lijn wil volgen van de Braziliaanse bisschoppen. Ik sta in dienst van de Braziliaanse kerk. En daar hou ik het dan bij. De parochie is doodarm. We kunnen jullie geen financiële steun garanderen. We zullen doen wat we kunnen.

Kunnen ze dan rekenen op morele steun? Zeker, al wat de vrede en de rechtvaardigheid dient, heeft te maken met het Evangelie. Ik wijs naar het affiche van de ‘Week van de migranten’ die aan de muur hangt: ‘Brood op alle tafels’. Beide heren knikken.

 2.   GRONDBEZETTING

De dode Fazenda Genipapo steekt plots vol leven. Vroeg in de morgen zijn ze aan de bezetting begonnen. Een tiental ‘Sem Terra’ hebben al hun barak opgetrokken met materiaal dat ze in het bos  gevonden hebben.  Er wordt koortsachtig gewerkt want tegen de volgende dag worden er al honderd families verwacht. En het moet opschieten want anders worden ze misschien verjaagd door de Militaire Politie.

De spanning wordt afgeleid door liederen vol hoop. Het werk vordert snel en  ze zingen kerkliederen of volkse wijsjes die het ritme voor het werk met de hak aangeven en natuurlijk ook over de passies voor de geliefden.

Tussendoor ook veel grapjes. 'Hoi Zé! Let een beetje beter op onze zagerij, straks verbranden de machines nog!' De zaagmachine is een driekantige paal die ze in de grond hebben geklopt! De scherpe zijde van de paal dient om de palmbladeren in twee te splitsen. Dan kunnen die dienen als dak voor de hutten. Van overal worden zware palmbladeren uit het bos aangesleept. Er wordt gezweet en de waterkan moet onophoudelijk bijgevuld worden door de vrouwen, die de bonen bereiden in een grote metalen waskuip.

‘De machine is ontploft’ roept Zé plots, en hij laat zich op de grond vallen. ‘We gaan eerst bonen eten’. Het is middag. Iedereen lacht met het grapje van Zé. ‘Zé is ontploft’, dus ophouden maar. Er zijn alleen bonen met maniokmeel, ‘Haal de gebraden  kippen eens’ plaagt Raimundo. ‘Goede koks weten dat die bij de bonen horen’. ‘Later, slokop’ antwoordt Bilô gevat ‘Ze zitten nu nog in het ei, bouw jij maar eerst snel een kippenhok, dikke pens!’ 

Het kamp ligt naast de aarden weg naar Palmeiral. Een prikkeldraad bakent de fazenda af, 3000 hectare goede grond die er al jaren leeg bij liggen en niets opbrengen. En ook honderden gezinnen in Tapiramutá die nog geen vierkante meter bezitten om een kip te kweken.

Met rode verf heeft Wilson enkele woorden geschilderd op het hek dat toegang verleent tot het terrein. Hij heeft er lang over gedaan en de tekst staat vol fouten. Hij kan nauwelijks schrijven, zoals de meesten hier. Ondanks de fouten is de boodschap duidelijk: ‘Wij willen alleen maar leven, de politie is voor de dieven, niet voor de mensen zonder land’    

Voortaan blijft hij op het hek letten. ‘Ik doe alleen open voor wie dit begrijpt’ grinnikt hij.  

3.   DAAR IS DE GERENTE  

Het was te verwachten. De beheerder van de fazenda komt eraan. Een kreet van schrik gaat door het kamp: ‘Geraldo is daar!’ Het gaat spannen. De bezetters naderen nerveus. Geraldo is alleen, zijn wagen heeft hij buiten het terrein laten staan. Het hek is met een ketting afgesloten.

‘Wie zijn jullie en wat voeren jullie uit?

‘Wij zijn landbouwers die bonen willen planten.’

‘Dit is jullie grond niet, dit is tegen de wet’

‘Bonen planten kan nooit tegen de wet zijn ‘

‘Maar grond roven wel ‘

‘Wij roven geen grond, wij betalen voor onze grond, wij zijn geen dieven, lees wat er op het hek staat ‘

‘Wie heeft hier de leiding? ‘

‘Wij allemaal, er zijn hier geen leiders.‘

Ze wijzen naar de vlaggenmast die tussen de hutten staat.

'Daar zie, onze vlag, de leiders zijn de MST. Ze  wonen in Itaberaba Neem met hen contact op. Zij zullen met de eigenaars van de fazenda onderhandelen. Wij geven het in handen van de justitie. Wij  willen alleen bonen planten en huizen bouwen, we willen een school en toekomst voor onze kinderen. Wij willen een waardig leven zoals iedereen in dit land’

‘Die daar heb ik ergens nog gezien ,' zegt de gerente plots heel scherp. Hij wijst in mijn richting.‘

‘Die kent iedereen hier toch’ repliceren de mensen geamuseerd. ‘Dat is de padre. Ga jij dan nooit naar de mis?’

Er wordt gelachen.

De spanning ontlaadt zich. De bezetters bieden de gerente een 'cafezinho' aan. Hij is gestuurd door de fazendeiro om de situatie te verkennen. ‘Als de fazenda hier onteigend wordt, verlies ik ook mijn broodwinning.’

Dat is overdreven. Hij heeft nog een winkel en een aantal hectare goede landbouwgrond. Helemaal onbemiddeld is hij zeker niet. Hij is geen ‘Sem Niemendal’.

Hij kan onze gerente worden als hij wil, opperen enkele ‘Sem Terra’.

Ik neem hem even apart. ‘Deze mensen hier hebben niets meer. Door de droogte van vorig jaar is alles opgebruikt. Er is voor hen geen andere oplossing. Ze willen alleen een lap grond. Elders in dit land worden vrachtwagens overvallen en winkels geplunderd. Elders in dit land worden mensen mishandeld omdat ze honger hebben’. Hij knikt, maar wat kan hij daar aan doen? Hij moet ook leven.

We verzekeren hem dat er geen wapens in het kamp zijn. ‘Wij hebben geen geweren, alleen een hak om de grond te bewerken. Wij willen geen geweld. Wij  willen leven, meer niet. Wij steken leven in deze luie grond, bonen, maïs, worteltjes,  maniok, meloenen. Deze ‘tristeza’ hier wordt straks een ‘beleza’. (een stukje schoonheid)

Na het vertrek van de gerente roept Vando de mensen samen. Een oude metalen plaat dient als bel. Er zijn een reeks vaste signalen, snel kloppen is gevaar, traag kloppen is vergaderen bij het hek. Er komen blijde en droevige geluiden uit het verroest metaal. Het ritme waarmee geklopt wordt, spreekt zijn eigen taal.

Vando lijkt bezorgd en houdt een korte maar energieke toespraak. ‘Het wordt nu menens, mensen. We mogen reacties van de fazendeiro verwachten. Van nu af bewaken we dag en nacht de toegang tot het kamp. Altijd iemand bij het hek voortaan! Geen bier of rum in het kamp!

We gaan het werk verdelen en iedere avond vergaderen we om de toestand te bespreken. ‘Wie neemt de eerste beurt bij het hek?‘

Vando heeft al meerdere bezettingen meegemaakt. Hij woont nu in Utinga. De grondbezetting van de ‘Sem Terra’  in Utinga werd met succes bekroond. Een onproductieve fazenda werd onteigend. Er is nu toekomst voor honderden families die samen bouwen aan een nieuwe nederzetting. Vando is nu eigenaar geworden van een stuk grond. Hij is geen landloze boer meer. Hij is een kleine pezige man die met rechtvaardigheid en begrip het kamp leidt. Hij zegt weinig maar observeert alles. Hij houdt orde op zaken. De mensen in het kamp waarderen hem en  aanvaarden zijn gezag. 

4.   Pesterijen

De reactie van de fazendeiro laat niet op zich wachten. Daags na het bezoek van de beheerder wordt de enige waterput in de omgeving vervuild. Het water ruikt naar carbolineum. De mensen zijn ontzet. Hij wil onze kinderen vergiftigen! Enkele ‘Sem Terra’ hebben het zien gebeuren. Koewachters in dienst van de fazendeiro hebben het spul ‘s morgens vroeg in de put gegooid en zijn daarna snel weggevlucht.

Geen drinkbaar water meer voor het kamp! En er zijn al een honderdtal bezetters aangekomen, families met heel kleine kinderen nog. In deze hitte houden ze het geen dag uit. Met het noodsignaal roept Vando de mensen samen. Er wordt druk overlegd. De bezetters zijn verontwaardigd. Wat een laffe streek, de enige waterput in de omgeving vergiftigen. En het is niet eens zijn waterput. De waterput is van een kleine fazendeiro die ons zelf heeft aangeboden  om water te halen uit zijn put.

In het midden van de fazenda staat nog een oude drinkbak voor de paarden. Als we de muren wat optrekken en de binnenkant met mortel bewerken, hebben we een kuip van veertigduizend liter. Dit moet volstaan voor het kamp. Zijn er metsers in het kamp? Twee metsers dienen zich aan. Als we tegen de middag kunnen beginnen is de waterbak tegen morgenavond klaar.

De parochie geeft vijf zakken cement. Een metsersbaas uit Tapiramutá voert wat zand aan. Enkelen gaan op zoek naar tankwagens die tegen de volgende avond water kunnen aanvoeren. De gemeente beschikt wel over een tankwagen maar de burgemeester is de ‘Sem Terra’ niet genegen. ‘Geen invasies in mijn gemeente ‘  De burgemeester woont 350 kilometer van hier, in Salvador. Naar Tapiramutá komt hij praktisch nooit. Zijn gemeente is zijn minste bekommernis.

Slechts één gemeenteraadslid wil de ‘Sem Terra’ bijstaan. De andere gemeenteraadsleden weten van geen bezetting. Niets van gehoord, ze hebben het zo druk. Gemeenteraadslid Zé Lima is eigenaar van een drankenzaak en schenkt een voorraad mineraalwater voor het kamp. Vando zorgt dat iedereen voldoende water krijgt. De kinderen krijgen eerst te drinken. Ze hebben bijna een dag lang niets gehad en zijn totaal uitgedroogd. Het mineraalwater van Zé Lima wordt op applaus onthaald. 

Een dag later is de waterbak klaar. Het waterprobleem lijkt voorlopig opgelost. Veertigduizend liter water moet volstaan om het een week uit te houden. Als de eerste tankwagen aankomt, lijkt het een feest. De moeders beginnen dadelijk hun kinderen te wassen. Ze zijn grauw van het vuil, in twee dagen geen water gezien en met gans de troep geravot in de verlaten houtskoolovens van de fazenda. Overal schuimt het van de zeep.

Er wordt met bakken water naar elkaar gegooid. Kinderen stribbelen tegen want dat hinderlijke wassen hoefde hier toch niet meer. Ze onderwerpen zich met tegenzin aan het herwonnen ritueel.

Als de laatste tankwagen zijn lading lost, wordt de vreugdedans abrupt verbroken. Er drijft een vieze smurrie boven het water. De eigenaar van de tankwagen heeft afvalwater in de waterbak laten lopen. Even dreigt er een conflict. Al ons werk weer naar de bliksem.

Vando komt tussen en laat de bestuurder van de vrachtwagen ongemoeid vertrekken. De fout ligt niet bij hem maar bij zijn baas.

‘Raak hem niet aan, hij is ook maar een gewone arbeider zonder grond.’ Vando heeft al meer van deze pesterijen meegemaakt. En hij kent de oplossing. Met een darm wordt het meeste vuil afgeheveld. Het zuivere water steekt onder de smurrie en wordt met een andere darm onderaan de waterbak afgetapt. De kinderen juichen stiekem. Gedaan met wassen.

(Einde eerste deel)

Padre Frans 

13 juni 1999, patroonsfeest van het Bisdom Ruy Barbosa