Voorwoord Nieuwsbrief 94.

Boerenzwaluw nestjong onderzoek

De laatste weken waren er weer email storingen zodat ik zeker 8 a 10 dagen niet binnenkomende email berichten kon inzien en beantwoorden. Daardoor is er een grote achterstand opgelopen met het beantwoorden van berichten en het selecteren van waarnemingen van correspondenten. Sinds 12 september werken alle(ook oude) email adressen weer en kan ik gelukkig weer door met mijn nieuwsbrieven/voorlichtingswerk en onderzoek.

Tijdens de storingsperiode heb ik de gegevens van het verzamelen van poepjes van nestjongen van boerenzwaluwen voor de DietBank van  de Rijks Universiteit Groningen  wat uitgewerkt en op papier gezet. Speciaal met het doel om meer nestjong ringers van het Vogeltrekstation Wageningen ertoe te bewegen ook mee te doen aan het boerenzwaluw onderzoek in ons land en om uit te leggen wat het DietBank onderzoek inhoud. Er komen helaas nog steeds te weinig  gegevens binnen van nestjongen van boerenzwaluwen bij het Vogeltrekstation Wageningen.  Hieronder het verslag en de ervaringen die ik heb opgedaan bij het eerste jaar van mijn onderzoek. Tevens heb ik de methode beschreven (met foto’s) hoe ik een en ander het uitgevoerd en worden de plekken en plaatsen in Friesland genoemd waar in monsters heb verzameld.

Nog steeds nestjongen.

In De Knipe bij Durkstra is op 8 september nog een boerenzwaluw bezig om de jongen te voeren zo meldde Anneke Durkstra me. De grote groep is al vertrokken uit de paardenstal aldus fam. Durkstra. Bij H. Gulmans in Burum(Boerum) zaten op 26 augustus nog twee paar boerenzwaluwen met jongen van een dag of zes oud  in de stal. Ook andere soorten hebben nog jongen. Bij Veenstra  in Nijemirdum heeft  een holenduif paar nog jongen in een molen.  De holenduiven broeden de laatste jaren ook steeds vaker in ligboxen, woningen, schuren, nestkasten, etc. Voor late broedsel houdt ik me uiteraard aanbevolen.

Veel leesplezier met het lezen van de 94^e Nieuwsbrief.

De 95^e Nieuwsbrief komt uiteraard wat later dan anders.

Met vriendelijke groeten,

Jan de Jong(75)

Vogelkundig medewerker Leeuwarder Courant.

Boerenzwaluw onderzoeker Friesland.

Nieuwsbrief 94 Vogelkundig medewerker Leeuwarder Courant

DietBank onderzoek naar voedsel van jonge boerenzwaluwen.

Door Jan de Jong

Er is veel te doen over het veranderende klimaat in ons land. Het wordt al maar warmer en de winters stellen maar weinig meer voor. Deze veranderingen hebben ingrijpende gevolgen voor de natuur en al zijn bewoners. Ook voor vogels, planten, vissen, insecten en andere leefgemeenschappen die zijn gebonden aan een bepaalde diversiteit aan voedings- en leefomstandigheden kan dit grote gevolgen hebben. Als vogelringer verbonden aan het Vogeltrekstation Wageningen, onderdeel (van de Koninklijke Nederlandse Akademy van Wetenschappen (KNAW), beschrijf ik in dit artikel hoe ik me bezighoud met het voedsel onderzoek van de boerenzwaluw voor de DietBank. In dit artikel vertel ik mijn ervaringen bij het verzamelen van onderzoeksmateriaal naar het insectenvoedsel van de jonge boerenzwaluwen voor de DietBank van de Rijks Universiteit Groningen (RUG). 

Al sinds de eerste uren van het Boerenzwaluw Project Nederland van het Vogeltrekstation Wageningen in 1992 doe ik in de provincie Friesland onderzoek naar de boerenzwaluwen. In met name veel stallen en schuren ring- en onderzoek ik de jonge en oude boerenzwaluwen en houd daarbij allerlei aantekeningen bij van deze vogels met als doelstelling o.a. meer te weten te komen over de broedbiologie van de soort en de verspreiding in het voorkomen, dispersie, overleving en trekgedrag. Deze ervaringen zijn tot nog toe elk jaar bijgehouden in de zogenoemde Boerenzwaluw Journaals Friesland. Tot nu toe zijn van mijn hand er een 14-tal van dergelijk Journaals verschenen met elk jaar veel aantekeningen over de broed- en ringplekken. De ringgegevens van alle individuen zijn opgeslagen in de GRIEL databank van Vogeltrekstation Wageningen. Begin 2025 kwam ik via Bennie van den Brink (Coordinator Boerenzwaluw Project Vogeltrekstation Wageningen) in contact met de DietBank Groningen en hoorde dat men daar behoefte had o.a. aan materiaal van de boerenzwaluw voor prooisoorten analyse.  Als 75-jarige heb ik me daar toen toch maar aangemeld om mijn “steentje “bij te dragen. Ik kreeg een handleiding toegestuurd van de DietBank met de te volgen procedure.

Foto © Herman en Ike Postma.

11-07-2024. Het onderzoeken van insectenvoedsel bij o.a. boerenzwaluwen draagt bij aan de kennis over de toestand van hun leefomgeving.

DietBank RUG Groningen

De DietBank van de Rijks Universiteit Groningen houdt zich in het DNA Laboratory Conservation Ecology in Groningen bezig met het DietBank-veldprotocol voor monsterverzameling voor (e-)DNA-dieetanalyses.

Het doel van de DietBank is om prooisoorten te bepalen van zoveel mogelijk vogelsoorten, door middel van eDNA-analyse van fecale monsters. Een interessant aspect is het vergelijken van diëten in verschillende gebieden, verschillende jaren en in verschillende levensfasen, bijvoorbeeld tussen nestjongen, eerste jaars en volwassen vogels. Het fecale monster wordt verzameld in een Eppendorf-buisje van 2,0 ml en moet bij terugkomst uit het veld bewaard worden in de vriezer (of koelkast) en de verzamelde gegevens (veld-protocol) opgeslagen. Als er een flink aantal buisjes verzameld zijn neem dan kun je contact opnemen met Gerrit Potkamp RUG (g.potkamp@rug.nl ) in verband met de verzending.

Mijn werkwijze

Toen ik mij op 20 maart 2025 had aangemeld bij de DietBank ontving ik al vrij snel de set verzamelbuisjes om de fecaliën in te bewaren. Daar ik me nog moest oriënteren hoe ik o.a. de fecale monsters van nestjongen zo gemakkelijk mogelijk kon verzamelen heb ik voor het verzamelen een eigen methode bedacht. Want uit ervaring weet ik dat als je een nestjong uit het nest pakt hij al vrij snel poepresten laat vallen.

Verzamelen fecale monster van 1 nestjong

Om het fecale monster zo goed mogelijk te verzamelen is het nodig dat je gemakkelijk bij het nest kan komen met een trapje of kleine ladder. Omdat het te lang duurt als je met 1 jong van de trap naar beneden moet gaan om het poepje veilig (niet met handen aanraken) te verzamelen heb ik een klein mandje aan een ophang systheem om de nek hangen (met schoon wit vel papier) als ik op de ladder dicht bij het nest sta.

Foto © Roel Veenstra

Hoe simpel kan het zijn, 2 zakjes en een bakje om de fecale monsters op te vangen

Met 1 hand neem ik snel 1 nestjong uit het nest en houd hem boven het bakje. Laat het nestjong zijn poepje vallen (even wachten!) dan dit jong in een van de twee katoenen opbergzakjes die je in de andere hand hebt doen en de rest van de andere nestjongen in het andere zakje doen. Nu kun je rustig naar beneden langs trapje en alle vogels ringen en de alle gegevens noteren.

Foto © Roel Veenstra.

Het eerste jong snel uit het nest  en boven het mandje houden  om het poepje te laten vallen.

Gegevens nestjong noteren in veldboekje

Zodra je beneden van de trap of ladder komt ring je als eerste  het nestjong waarvan je een poepje hebt verzameld in het mandje en de vogel in een aparte zakje hebt bewaard, daarna en noteer je de gegevens  in je veldboekje. Het poepje verzameld in het bakje zet je even apart op een veilige plek.

In het veldboekje noteer je in ieder geval;

Adres ringplek (volledig).

Datum

Tijd

Nestnummer

Ringnummer

Nummer buisje fecale monster

Aantal levende nestjongen

Leeftijd in dagen (exact of +/- 1dag) zie leeftijdskaart nestjongen boerenzwaluw.

Aantal onbevruchte ei(eren)

Eventueel gewicht/vleugel (denk er om vergeet niet de tijd in te vullen bij gewicht)   

Het unieke nestkaart nummer met nestnummer (dit vul je eventueel thuis in).

Heb je de eerste vogel (waarvan je het poepje hebt verzameld) uit het zakje geringd en genoteerd ring (eventueel meten) in je veldboekje ga dan eerst de overige nestjongen ringen en zet ze daarna snel terug in het nest. Het is handig om dit via het katoenen zakje te doen. Plaats ze één voor één terug in het nest. Bij wat oudere jongen van zo’n 13 a 15 dagen oud kan je alle vogels in een keer (als het kan) met allemaal de koppen naar de achterkant van het nest plaatsen en de hand een 15-tal seconden licht op de jongen houden. Dit is om ze even tot rust te brengen Neem daarna snel de trap naar beneden. Als de jongen zich hebben omgedraaid ben jij alweer beneden. Nu moet je van het eerste jong waarvan je het fecale monster hebt verzameld in jou bakje verzamelen in het buisje met ETOH.  Het is wel handig om het buisje in een standaard te plaatsen. Zelf heb ik een blokje hout daarvoor genomen (hoog 4 cm, lang 11 cm en breed 3 cm) met daarin 5 niet doorboorde gaten van rond 1 cm (diep 2,5 cm).

Foto © Roel Veenstra

Doe het dopje wel eerst van het flesje en breek het vliesje om het poepje met de twee stokjes.

Zet het buisje in de houder en schroef de dop eraf en leg deze op een droge plek. Verzamel dan van het restje poep op het witte vel papier met een houten roerstaafje (14 x 0,5 cm) wat je doormidden breekt. Pas op dat je de uiteinden niet aanraakt met de vingers zodat eventuele resten niet in het verzamelbuisje komen met de fecaliën. Bij het verzamelen is het handig om met de uiteinden van de twee houten staafjes het vliesje om de fecaliën te breken en een deel ervan in het buisje deponeren. Schroef het dopje goed dicht en schud het buisje daarna flink door zodat de resten goed verdeeld worden in het flesje. Bewaar de flesjes (elk van 1 nest) veilig in een afsluitbare plastic zakje in je veldtas en deponeer het als je thuiskomt direct in de vriezer of koelkast.  Handig is om al je materialen te verzamelen in een klein gereedschapskistje dat past in het speciale mandje waarin je de poep monsters van de nestjongen verzameld.

Foto © Jan de Jong

Met een speciaal gereedschapskistje heb je alle materiaal bij de hand voor het opvangen van de poepjes van o.a. de nestjongen.

Thuis aangekomen ga je de ringgegevens invoeren in GRIEL, de databank van het Vogeltrekstation Wageningen.  Daarbij lettend op dat je de gegevens van tijd/ leeftijd in dagen/aantal nestjongen/ etc. wel goed noteert en neem je biometrie dan ook altijd de tijd noteren. Met de tijd bij biometrie van vleugel en gewicht heb je een zuiverder  exacte meeting. Je vult nu bij het eerste geringde nestjong waarvan je de fecaliën hebt verzameld in GRIEL bij;

Vangst onder Opmerkingen; DietBank nummer op flesje/ + nestnummer etc.

Bijvoorbeeld; DietBank B03561. Nestnummer DA 1 x 5 p van 9 dagen + 1 onbevrucht ei.

Onder Biometrie bij Opmerkingen 1: het DietBank nummer.

Bij Opmerkingen 2 kan je eventueel het nestkaartnummer invullen als je die gebruikt.

Vangen oude vogels en fecaal monster verzamelen.

Met het vangen van oude vogels en dan fecale monsters afnemen heb ik nog weinig ervaring opgedaan en laat ik in veel gevallen wat achterwege als ik veel nesten met nestjongen in 1 stal ga ringen. Bij het vangen met een 3 meter netje voor de deur van de stal of schuur is het vaak snel te handelen als de boerenzwaluw in het net vliegt. Al vrij snel laten ze hun poepje vallen en in veel gevallen ben je te laat. Je moet dus op korte afstand bij het net blijven.  Ik gebruik in ieder geval wel het speciale mandje als ik de vogel uit het net haal. De vogel in het net hou ik meer boven het mandje met de vogel nog in het net en haal dan de vogel uit het net. Als ie dan poept dan valt dit (hopelijk) in het mandje. Vaak moet je een keuze maken omdat er veel meer dan 1 vogel tegelijk in het net belanden. Een helper bij dit opvangen van fecale monster lijkt me een goede zaak.

 Resultaten nestjongen

Tijdens mijn bezoeken aan schuren en stallen heb ik in een 17-tal stallen poepmonsters van nestjongen verzameld (zie Tabel 1) uit totaal 98 nesten (11 uit mei/ 26 uit juni/43 uit juli/16 uit augustus en 2 uit september).

Tabel 1. Op 20 adressen (17 plaatsen) in Friesland en 1 in Groningen (Oldekerk) werden in totaal 104 poep monsters verzameld voor de DietBank (RUG Groningen). Deze zijn verzameld uit 98 boerenzwaluw nesten + 5 volwassen en 1 eerste jaars boerenzwaluw.

In de bovenstaande tabel zijn veel interessante gegevens genoteerd en deze geven samen met de totaal geringde lijst een beeld van wat er zoal geringd is.  Alle 104 monsters worden door RUG in Groningen t.z.t. nog onderzoeken op het voorkomen van insectensoorten.

In dit overzicht valt het verder op dat er op 3 locaties (Rotsterhaule/Venema, Tijnje/H. Nieuwland en Jutrijp/R. Groenveld), meer dan 10 monsters zijn verzameld uit verschillende nesten.  Bij Harriet Nieuwland in Tijnje ringde ik op 17 juli 2025 zelfs een hybride boerenzwaluw/huiszwaluw jong uit een legsel van 5 van 11 dagen oud.

Foto © Jan de Jong

17-07-2025. Vangst van een hybride boerenzwaluw/huiszwaluw nestjong (2^e van rechts) in een paardenstal te Tijnje.

Discussie en conclusie.

Als we het eerste jaar dat ik bezig ben geweest met het verzamelen van hoofdzakelijk poepjes van de boerenzwaluw voor de DietBank RUG dan kunnen we gerust vaststellen dat dit een geslaagde poging was als ringer en voor herhaling vatbaar. Uit diverse goed bereikbare nesten is van 1 geringde boerenzwaluw het poepje verzameld wat met deze hierboven beschreven methode uitstekend gelukt is.

Deze methode zou best landelijk uitgevoerd kunnen worden (ook bij meerdere soorten) om zo het nestjong ringen bij o.a.  insectenetende zangvogels wat te stimuleren en een goed overzicht te verkrijgen van het insectenvoedsel in verschillende maanden/jaren en levensfasen. Daarbij rekening houdend met de mogelijkheid dat ringers de vangsten in het invoer program GRIEL van het Vogeltrekstation Wageningen op een eenvoudige manier aan kunnen geven om zo nog meer details in de tijd vast te kunnen leggen. Daarbij is echter een goede uniforme en secure administratie van de methode noodzakelijk. Een en ander zou het beste mijns inziens tot zijn recht kunnen komen in een projectmatige aanpak. Een soort Project Diet Songbirds waarbij de soorten ingedeeld kunnen worden in soortprojectnummers.

Joure 12 september 2025.

P.S.

Hieronder nog de excel file van Tabel 1 en het totale verslag in Word (voor downloaden).

Jan de Jong (75)

Ringer 403 Vogeltrekstation Wageningen.

Boerenzwaluw onderzoeker Friesland (sinds 1992).

Tel. 06- 82754279

E.A. Borgerstraat 66 8501 NG Joure

Bijlagen:
lijstje totalen boerenzwaluwen Dietbank 2025.xlsx (13.8 KB)   
Onderzoek naar voedsel voor de boerenzwaluwen.docx (2.8 MB)