Art . Nr . 63 .

                DE   OLIEVERFTECHNIEK

                          Het  Materiaal

  Allereerst  laten  we  een  volledige  lijst  volgen  van  alle  materialen , die  bij  de  olieverfschilderkunst  in  gebruik  zijn , echter zonder  de  leerling  te  willen  voorschrijven  deze  allemaal  aan  te  schaffen .  Niettemin  zal  hij  toch  over  een  onmisbaar  minimum  dienen  te  beschikken .  Hij  kan  dit  dan  later  aanvullen , naar  gelang  zijn  behoeften , in  overeenstemming  met  de  verworven  kundigheden , de  gemaakte  vorderingen , zijn  groter  wordende  mogelijkheden  en  de  aard  van  het  werk , waaraan  hij  zich  bij  voorkeur  zal  wensen  te  wijden .
  Plaat  IV  toont  je  de  meeste  van  de  voorwerpen , die  hieronder  worden  vermeld : 
  1 .  een  atelier - ezel , die bestemd  is  voor  schilderijen  van  flink  formaat , grote  composities , portretten  en  dergelijke .
  2 .  een  kleinere , z.g.  veldezel , die  licht  is , wijd  kan  uitstaan , zeer  stabiel  is  en  de  schilder  in  staat  stelt  staande  te  werken  en  derhalve  zo , nu  en  dan  enige  " afstand "  te  kunnen  nemen  om  zijn  werk  te  overzien .  Door  dit  staande  schilderen , wordt  bovendien  de  horizon  enigermate  verhoogd  en  zal  het  gekozen  onderwerp  aan  perspectivische  diepte  kunnen  winnen .
  3 .  een  vouwstoeltje  om  buiten  te  werken .
  4 .  een  schilderkist  met  palet , penselen  en  verftuben . 
  5 .  een  klein , z.g.  duimkistje  dat  gebruikt  kan  worden  bij  het  maken  van  kleine  schetsen .
  6 .  een  assortiment  van  penselen , gewoonlijk   kwasten  genaamd , plat  of  rond  van  vorm , voorzien  van  de  nrs .  4 - 12 .  Deze  worden  gemaakt  van  varkenshaar .  Men  kope  deze  van  goede  kwaliteit , tesamen  met  twee  of  drie  penselen  van  normale  vorm , die  zeer  soepel  dienen  te   zijn  en  uit  das -  of  marterhaar  gemaakt  zijn  en  die  in  een  fijne  punt  dienen  uit  te  lopen . 
  7 .  een  paletmes  om  het  palet  na  de  arbeid  schoon  te  maken , benevens  een  schildermes , dat  tempermes  genoemd  wordt . 
  8 .  een  paletdopje  voor  het  z.g.  schildermedium  ( een  vloeistof , waardoor  men  b.v.  een  mengsel  van  lijnolie  en  terpentijn  kan  nemen ) , dat  dient  om  de  kleuren  aan  te  lengen  en  te  verdunnen .  Z.g.  siccatief  kan  toegevoegd  worden  om  het  drogingsproces  te  versnellen . 
  9 .  een  aantal  tuben  met  olieverf .  Ziehier  een  serie , die  gekozen  is  op  grond  van  langdurige  en  succesvolle  ervaring :  zinkwit  of  gemengd  wit ( in  grote  tube )  en  ( in  kleinere  tuben )  de  volgende  kleuren : cobaltblauw , ultramarijnblauw  donker ,  coeruleumblauw ,  kraplak  donker , cadmiumrood  licht , gele  oker , cadmiumgeel  middel ,  cadmiumgeel  citroen , cobaltgroen  licht ,  vert émeraude , cobaltviolet licht , gebrande  en  ongebrande  sienne  en  zwart . 
  Hieraan  voege  men  toe :  een  flesje  lijnolie , een  flesje  terpentijn  ( in  de  handel  zijn  ook 
" kant  en  klaar  " schildermedia ) , een  flesje  siccatief , een  flesje  retoucheer -  vernis  en  een  platte , brede  verniskwast .  Lijnolie  en  terpentijn  zijn  in  z.g.  gerectificeerde  toestand  verkrijgbaar .
  10 .  doekjes , schilderpaneeltjes  ( van  hout , karton  of  papier )  en  eventueel  een  raam  om  schilderijen  te  vervoeren . 
  11 . een  spantang  om  het  doek  op  zijn  spieraam  te  spannen  .  ( schilderdoeken  zijn  ook  verkrijgbaar  in  zijn  geheel ) .
  12 .  een  hamer .
  Enige  oude  lappen  zullen  eveneens  goed  te  pas  kunnen  komen . 
  Het  spreekt  wel  vanzelf  dat  het  oneconomisch  is  om  tijden  uw  leertijd  dure  ondergrond  te  gebruiken , zoals  fijn  linnen , dat  op  spieraam  gespannen  is , paneeltjes  van  acaciahout  en  berg .  Het  is  veel  voordeliger  om  zelf  uw  ondergrond  te  maken  van  karton  of  dik  papier , dat  op  de  volgende  wijze  met  beenderlijm  wordt  behandeld : ( wordt  ook  gebruikt  in  scholen  voor beeldende kunst of  kunstacademies ) bedek  de  bodem  van  een  pannetje  met  korrels  of  plakken  lijm  ( beenderen -  of  konijnenlijm ) die  je  zelf  in  stukje  gehakt  hebt .  Giet  het  pannetje  half  vol  water , laat  dit  gedurende  een  halve  dag  weken  en  verwarm  het  tenslotte  op  een  zacht  vuurtje , totdat  alles  opgelost  is .  De  vloeistof  die  dan  onstaan  is , moet  zeer  dun  stroperig  zijn .  Met  een  platte  kwast  wordt  hiervan  een  dikke  laag  aan  beide  zijden  van  het  papier  of  carton  aangebracht , waarna  dit  te  drogen  wordt  gelegd . Nochtans  is  deze  lijmlaag  niet  strikt  noodzakelijk .  
  Om  doek  ( katoen  of  linnen )  te  prepareren  ga  men  als  volgt  te  werk :
  a )  snij  een  stuk  doek  af , waarvan  de  afmetingen  aan  de  4  zijden  4  cm.  groter  zijn  dan  die  van  het  spieraam , waarop  het  gespannen  moet  worden .  
  b )  leg  dit  doek  op  een  tafel  en  plaats  er    het  raam  op , zodanig  dat  aan  alle  zijden  4  cm  doek  blijft  uitsteken  ( pl.  V . fig. A ) . 
  c )  vouw  een  van  de  zijranden  van  het  doek  om  en  hecht  het  vast  op  de  zijkant  van  het  raam  ( fig . B )  met  enkele  kopspijkers , die  half  worden  ingeslagen . 
  d )  verricht  dezelfde  handeling  met  de  tegenovergestelde  zijde  van  het  raam  en  vervolgens  met  de  beide  andere  zijden .
  e )  bestrijk  het  aldus  niet  al  te  strak  gespannen  doek  met  een  flinke  laag  konijnenlijm  aan  de  voorkant . 
  f )  vordat deze  lijm  geheel  droog  is  moet  het  doek  opnieuw  gespannen  worden  met  behulp  van  een  spantang .  Men  neme  daartoe  een  van  de  opnieuw  te  hechten  spijkertjes  weg , grijpe  ter  plaatse  de  overslag  met  de  spantang , trekke  het  doek  wat  strakker  aan  en  bevestige opnieuw  het  spijkertje , dat  ditmaal  geheel  wordt  ingeslagen .  Deze  bewerking  dient  telken  vanuit  het  midden  van  één  der  zijden  ondernomen  te  worden , waarbij  beurtelings  aan  tegenoverliggende  zijden  gewerkt  wordt . 

  Er  bestaan  merdere  soorten  schilderdoek :  fij  ( bijna  glad ) , halffijn  en  grof ;  men  kan  ook  werken  op  z.g.  absorberend  linnen , dat  tijdens  het  werk  de  olie  uit  de  verf  grotenddeels  wegzuigt .  Dit  stelt  ons  in  staat  ( zoals  het  ongelijmde  papier  of  karton )  om  een  bepaalde onderneming  in  een  enkele  of  weinige , kort  opeenvolgende , " zittingen "  tot  een  zeker  eindresultaat  door  te voeren , terwijl  een  kleine  studie  in  één  zitting  voltooid  kan  worden .  Het  kan  gebeuren  dat  na  droging hier  en  daar  z.g.  ingeschoten  plekken  onstaan  ( dof  en  ietwat  krachteloos  geworden  kleur ) , maar  deze  kunnen  gemakkelijk  " opgehaald  "  worden  met  een  kwastje  met  retoucheervernis ;  het  spreekt  echte  vanzelf  dat  de  verf  dan  volkomen  droog  moet  zijn .  

  Het  palet  wordt  van  verf  voorzien , zoals  figuur  C .  op  plaat  V  toont , volgens  een  bepaalde  weloverwogen  volgorde , die  men  goed  doet  steeds  in  acht  te  nemen .  De  verf  ( hoeveelheid  naar  gelang  behoefte  wordt  zo  dicht  mogelijk  langs  de  rand  van  het  palet  uit  de  tube  geknepen , teneinde  zoveel  ruimte  over  te  laten  om  de  benodigde  tonen  te  kunnen  mengen .  

    Oorsprong  en  menging  van  de  verven 

  Verven  worden  uit  drie  bronnen  geput .  Deze  zijn  van  dierlijke , plantaardige  of  minerale  aard .   
  Dierlijk  zijn :  karmijn , sepia  en  ivoorzwart .  Plantaardig  zijn  :  sapgroen , kraplak  en  wingerdzwart .  Mineraal  zijn  :  oker , sienna  en  omber , waarvan  er  sommige  in  gebrande  staat  het  rode  oker , gebrande  sienne  en  gebrande  omber  verschaffen .  
  Buiten  deze  door  de  natuur  zelf  verschafte  kleuren , beschikt  de  kunstenaar  nog  over  een  aantal , dat  door  chemische  reacties  verkregen  wordt , zoals  ultramarijn - ,  cobalt -  en  coeruleumblauw , vermiljoen  en  rode  cadmium  chromaat -  en  cadmiumgeel , vert  émeraude  en  cobaltgroen  en  tenslotte  de  verschillende  soorten  wit . 
  Het  mengen  van  kleuren  kan  ongewenste  reacties  en  wijzigingen  met  zich  meebrengen , die  men  kan  vermijden , wanneer  men  enkele  grondregels  voor  ogen  blijft  houden .  We  zullen  hierbij  slechts  die  kleuren  bespreken , waarvan  in  dit  hoofdstuk  sprake  is . 
  Cremserwit  heeft  de  neiging  om  donkerder  te  worden , indien  vermengd  met  zwavelhoudende  kleuren , zoals  vermiljoen , ultramarijn  en  cadmiumgeel .  Dit  nadeel  weegt  intussen  niet  al  te  zwaar , aangezien  cremserwit  zeer  dekkend  is  en  sneller  droogt  dan  zink - of  titaanwit .  Gele  en  rode  cadmiums  zijn  een  weinig  minder  kleurvast  in  de  lichtere  nuances , bijv.  citroen  en  lichte  cadmium .  Vermiljoen  kan  na  verloop  van  tijd  donkerder  worden ;  men  kope  dus  hiervan  alleen  de  beste  kwaliteiten .  Donkere  kraplak  is  een  ietwat  vluchtige , niet  zeer  vaste  kleur , die  men  bij  voorkeur  slechts  in  kleine  hoeveelheden  bij  menging  dient  te  gebruiken . 
  Daarentegen  leveren  de  okers , de  sienna's  cobalt , ultramarijn , coeruleumblauw  en  de  zwarten  geen  moeilijkheden  op  bij  het  mengen , aangezien  zij  van  een  grote 
" vastheid "  en  stabiliteit  zijn . 
  Men  vermijde  voorts  om  in  pure  vorm , zwart , ultramarijnblauw  en  gebrande  sienna  te  gebruiken  en  tevens  hun  onderlinge  vermenging .  Zij  gedragen  zich  n.l.  een  beetje  als  lakken  en  vertonen  neiging  tot  barsten .  het  Veronesegroen , dat  sommigen  onmisbaar  achten , is  van  middelmatige  vastheid  en  verandert  van  kleur  bij  menging  met  bijna  alle  andere  verven .

            Extra  fijne -  en  studieverven

  Wat  is  de  betekenis  van  de  benamingen  extra  fijne - en  studieverven  ? 
Extra  fijne  verven  worden  vervaardigd  uit  de  zuiverste  pigmenten , vermengd  met  hun  bindmiddelen .  Zo  is  b.v.  cobaltblauw  een  samenstelling  van  echt  cobaltblauw  ( mineraal )  met  bindmiddel  voor  water - , gouache -  of  olieverf .  De  extra  fijne  verven  geven  de  gebruiker  iedere  waarborg , wanneer  hij  althans  bekend  is  met  hun  eigenschappen . 
  Studieverf  is  vaak  ook  van  een  verzorgde  makerij , maar  de  zuivere  kleur  is  in  vele  gevallen  vervangen  door  een  goedkoper  surrogaat , zoals  karmijn , vermiljoen  en 
" imitatie " cadmiumgeel .  Deze  verf  is  niettemin  zeer  geschikt  voor  de  studie  ( vandaar  ook  zijn  naam ) , mede  omdat  hij  vaak  ook  belangrijk  goedkoper  is .

                    Enkele  vaktermen 

  Schilders  gebruiken  hun  eigen  vaktaal , waarvan  we  thans  de  verklaring  zullen  geven . 
  We  weten  al  dat  met  ondergrond  wordt  bedoeld  het  doek , houten  paneel , karton  of  papier , waarop  geschilderd  wordt .  We  weten  ook  dat  penselen  gewoonlijk  kwasten  genoemd  worden  ( uit varkens -  of  paardenhaar ) .  Maar  er  zijn  ook  penselen  van  das -  of  marterhaar .
  Een  schets  is  een  werkstukje , dat  gewoonlijk  van  klein  formaat  is  en  in  één  zitting  tot  stand  wordt  gebracht , terwijl  bij  een  studie  de  arbeid  verder  wordt  doorgevoerd  en  het  onderwerp  vaak  uitvoerig  ontleed  wordt .  Een  schilderij  wordt  het  definitieve  resultaat  genoemd , vaak  ontstaan  uit  een  voorbereiding  van  schets  en  studie , waaruit  bepaalde  elementen  gekozen  en  gecombineerd  worden , om  tenslotte  een eigen , persoonlijke  visie  te  geven  van  een  bepaald  onderwerp  in  een  voltooid  werkstuk .
  De  studie  en  het  schilderij  beginnen  niet  zelden  met  een  snel  gedaan  schetsontwerp , waarin  de  compositie  en  voornaamste  partijen  op  eenvoudig  gehouden  en  groot  geziene  wijze  worden  opgezet .  Materie  noemt  men  wel  de  verfstof  met  zijn  bind - 
 of  verdunningsmiddel . 
Dik  in  de  verf  ( of  " empaté " )  zegt  men  van  schilderijen  of  fragmenten , waarbij  de  verf  in  duidelijke  waarneembare  vette  lagen  is  aangebracht .  Het  woord  toets  houdt  verband  met  de  wijze , waarop  een  penseelstreek  is  uitgevoerd  en  waarbij  de  verf , dun  of  dik , losjes  of  meer  vastgehecht , op  het  doek  is  aangebracht .  De  toets  is  van  groot  belang  bij  de  uitvoering  van  een  bepaald  gegeven ;  hij  dient  uitdrukking  te  geven  aan  het  karakter  van  het  weer  te  geven  objekt ; zo  kan  men  b.v.  niet  precies  dezelfde  toetsen  gebruiken  voor  het  uitbeelden  van  rotsen  en  wolken . 
  Een  doorschijnend  laagje  kleur , dat  wordt  aangebracht  op  een  reeds  gedroogde  lichgekleurde  laag , wordt  glacis  genoemd .  Inschieten  heet  de  dofheid , die  hier  en  daar  op  een  schilderij  kan  optreden  tijdens  of  na  het  indrogen .  Patiné  is  een  bijzondere  toon , die  een  schilderij  in  de  loop  der  tijden  kan  verkrijgen .  Craquelures  zijn  de  fijne  barsten , die  soms  de  gedroogde  verf  kan  vertonen . 
  Onder  factuur  wordt  verstaan  de  wijze  van  verfopdracht , als  het  ware  het  handschrift  van  de  schilder .  Vrijwel  ieder  bekwaam  schilder  heeft  zijn  eigen  factuur , waaraan  zijn  werk  vaak  gemakkelijk  te  herkennen  is .  Vincent  Van  Gogh  is  hiervan  een  sprekend  voorbeeld .
  Clair - obscur  is  de  term , die  gebruikt  wordt  voor  de  verhouding  tussen  de  kleuren  van  een  schilderij  in  verband  met  hun  toonwaarde  en  wordt  vooral  gebezigd  voor  de  verdeling  van  licht  en  schaduw  in  colorisch  opzicht , en  voorts  ook  voor  het  contrast  tussen  deze  licht - en  schaduwpartijen .  De  kunde  om  clair - obscur  tot  stand  te  brengen  bestaat  dus  in  het  aanbrengen  van  licht  en  schaduw , zodanig , dat  hun  respectieve  kleuren  elkaar  versterken  en  aanvullen . 
  Halfdonker  noemt  men  die  overgangspartijen , waar  het  licht  zich  geleidelijk  in  het  duister  verliest . 
  De  verklaring  van  bovengenoemde  termen  moet  men  intussen  niet  al  te  streng  en  letterlijk  nemen , want  deze  woorden  staan  bepaalde  nuances  toe , die  ieder  naar  eigen  gevoelen  tot  de  zijne  maken  kan .

  In  de  handel  zijn  doekjes  en  paneeltjes  verkrijgbaar  van  bepaalde  standaardafmetingen , die  gewoonlijk  op  10  of  5  cm   sluiten .  Prettige  en  daardoor  veelgevraagde  formaten  zijn  25  bij  30  cm . , 30  bij  40  cm . , 40  bij  50 cm . , 40  bij  60 cm .   enz .  In  sommige  landen , met  name  b.v.  in  Frankrijk , is  een  vrij  diep  uitgewerkt  stelsel  van  formaten  in  gebruik , waaraan  zelfs  voor  de  verschillende  " rubrieken " , namen  gegeven  worden , zoals  " figure " ,
" paysage " , en  " marine " .  Daarvan  sluiten  de  afmetingen  meestal  niet  op  ronde  getallen .   

   SCHILDEREN  EN  DE  

                  SCHILDERTECHNIEKEN

                            Eerste  Deel

                             Art . Nr . 62 .

                            INLEIDING

             THEORIE  VAN  DE  KLEUR

  Het  woord  kleur  wordt  hier  gebruikt  in  algemene  zin  en  onder  " kleurenleer  "  verstaan  we  de  verzameling  van  optische  verschijnselen  betreffende  de  kleur  in  het  algemeen  en  hun  toepassing  in  de  schilderkunst . 
  Wanneer  het  zonlicht  door  een  kristallen  prisma  valt , wordt  het  gebroken  in  een  oneindig  aantal  gekleurde  stralen , waaruit  zich  duidelijk  losmaken :  het  paars , het  blauw , het  groen , het geel , het  oranje  en  het  rood .  ( Plaat  1 ,  Fig . 1 ) .  Drie  van  deze  kleuren  kunnen  niet  verder  ontleed  worden , nl .  het  blauw , het  geel  en  het  rood .  Men  noemt  hen  dan  ook  primaire  of  hoofdkleuren . ( pl. 1 , fig . 2a ) .  Ieder  van  de  drie  andere  is  samengesteld  uit  een  vermenging  van  de  twee   hoofdkleuren , te  midden  waarvan  hij  zich  in  de  bovengenoemde  volgorde  bevindt .  Zo  is  het  groen  een  combinatie  van  het  voorafgaande  blauw  en  het  volgende  geel .  Oranje  onstaat  uit  geel  en  rood , paars  ( of  violet )  uit  rood  en  blauw .  Paars , groen  en  oranje  worden  secundaire  of  complementaire  kleuren  genoemd  ( pl. 1 ,  fig 2b ) . 
Waarom   " complementair "  ?   Omdat  ieder  van  hen , door  zijn  samenwerking  met  die  primaire  kleur  ( rood , geel  of  blauw ) , waaruit  hij  niet  ontstaan  is , de  aanvulling  verschaft  die  noodzakelijk  is  voor  de  samenstelling  van  het  zonlicht , dat  immers  in  wezen  bestaat , we  herhalen  dit  nog  eens , uit  een  vermenging  van  gele , rode  en  blauwe  stralen . 
  Hier  mogen  we  wel  opmerken  dat  het  woord  " complementair "  ook  van  toepassing  kan  zijn  op  een  primaire  kleur .  Wanneer  men  bijvoorbeeld  zegt  dat  het  groen  het  rood  " aanvult " ,  kan  men  evengoed  zeggen  dat  het  rood  het  complement  is  van  het  groen . 
  Tussen  primaire  en  secundaire  kleuren  bevinden  zich  ontelbare  overgangsnuances , delicate  verbindingen , die  men  bijvoorbeeld  in  de  regenboog  kan  waarnemen .  Deze  immers  is  niets  anders  dan  de  waarneembare  ontleding  van  het  licht  door  middel  van  fijne  waterdruppels , die  zich  in  de  dampkring  bevinden  en  die  als  een  prisma  werken , teneinde  de  verschijning  van  het  zonnespectrum  te  voorschijn  te  toveren 
( fig . 1 ) .  De  dingen  krijgen  eerst  kleur  door  het  licht  ;  in  de  duistenis  bestaat  geen  kleur .  In  het  licht  vertonen  de  dingen  een  oneindige  afwisseling  van  kleuren  en  het  kleurbeeld  van  ieder  voorwerp  ontstaat  door  die  stralingen  van  het  licht , die  hij  niet  opneemt  en  terugkaatst  naar  het  oog  van  de  beschouwer .  Zo  is  de  klaproos  rood , omdat  zijn  oppervlak  alle  lichtstralen , die  hij  ontvangt  absorbeert , behalve  de  rode , die  hij  terugkaatst .  Een  voorwerp , waarvan  het  oppervlak  alle  lichtstralen  opneemt , ziet  zwart , terwijl  een , die  er  geen  enkele  absorbeert , zich  als  wit  aan  ons  voordoet .  
 
                  De   Kleurenschijf

  We  tekenen  nu  een  cirkel 
( pl . 1 , fig . 4 ) , waarin  we  eerst  een  gelijkzijdige  driehoek   A B C  aanbrengen , dan  een  tweede  D E F ,  waarvan  de  hoeken  tegengesteld  liggen  aan  die  van  de  eerste .  Dan  verbinden  we  hun  snijpunten  met  het  middelpunt  van  de  cirkel .  Op  deze  wijze  onstaan  een  aantal  ruiten .  Nu  vullen  we  ieder  van  degenen , die  door  de  eerste  driehoek  onstaan  zijn , met  de  drie  hoofdkleuren , rood , blauw  en  geel .  Op  dezelfde  wijze  gaan  wij  te  werk  met  die  van  de  tweede , maar  nu  met  de  drie  zg .  secundaire  kleuren , dus  paars , groen  en  oranje , ieder  van  hen  uit  de  aangrenzende  primaire  kleuren  samengesteld .  Wanneer  we  deze  driehoeksbewerking  voortzetten  en  tevens  een  verdere  kleurenmenging  tot  stand  brengen , krijgen  we  allereerst  een  derde  driehoek  G H I , die  de  zg .  tertiaire  kleur  ontvangt .  Het  veld  G  bijvoorbeeld  ontvangt  een  mengsel  van  violet  en  rood .  Indien  we  deze  tertiaire  kleur  G  nog  vermengen  met rood  (  een  vierde  toevoeging )  verkrijgen  we  de  kleur  X  , een  zg .  Quartaire  kleur , waarin  het  rood  overheest , terwijl  in  de  nuance  M  bijvoorbeeld  het  paars  de  overhand  heeft . ( op  fig  3  van  dezelfde  plaat , ziet  je  een  reeks  van  tertiaire  kleuren , waaraan  de  grondkleuren  met  wisselende  dosering  zijn  toegevoegd ) .
  Wanneer  we  nu  onze  kleurenschijf  zeer  snel  om  een  speld  in  het  middelpunt zouden  laten  draaien , na  hem  uitgeknipt  en  ook  de zwarte  delen  weggeknipt  te  hebben , zou  ons  netvlies  een  witte  kleur  opvangen , doordat  alle  optische  kleurindrukken  zich  met  grote  snelheid  zouden  opvolgen  en  zich  derhalve  zouden  vermengen ;  hetgeen  dan  een  bevestiging  zou  zijn  van  hetgeen  we  over  de  samenstelling  van  het  licht  opmerkten . 

             Enige  belangrijke  punten 

  Wie  met  oplettendheid  zijn  ogen  gebruikt , zal  enige  waardevolle  eigenaardigheden  kunnen  ontdekken .
  De  waarneming  van  een  bepaalde  kleur  veroorzaakt  de  verschijning  van  zijn  zg.  complementaire  op  het  netvlies .  Zo  zal  men  gemakkelijk  kunnen  constateren  dat  wit , naast  een  bepaalde  kleur  geplaatst , zeer  licht  getint  schijnt  met de  complementaire  van  die  kleur  ( pl.  II , fig . 5 ) .  Op  dezelfde  wijze  beinvloeden  naast  elkaar  geplaatste  kleuren  elkaar , waarbij  ieder  van  hen  licht  getint  lijkt door  de  complementaire  van  zijn  buurman .  Wanneer  men  bijgevolg  een  kleur  met  zijn  complementaire  naast  elkaar  plaatst , versterken  zij  elkaar  in  kracht  en  zuiverheid :  ieder  van  beiden  ontvangt een  aanvullende  steun  van  zijn  eigen  kleur , waardoor  zijn  kleurkracht  versterkt  wordt .  Dit  is  het  geval  met  rood en  groen , geel  en  paars , oranje  en  blauw , die , wanneer  zij  bijeengebracht  zijn , een  levendiger  en  helderder  uitstraling  te  zien  zullen  geven .  ( pl . II , fig . 6 ,  b .  c  en  d ) .  Maar  anderzijds , wanneer  men  rood  en  geel  koppelt  ( beide  primaire  kleuren ) , dan  zal  het  rood  licht  veranderd  worden  door  het  paars , complementair  kleur  van  geel  en  dit  geel  weer  door  het  groen , dat  de  aanvullende  kleur  is  van  rood  ( zelfde  fig . a ) .     
   Het  is  noodzakelijk  om  met deze  verschijnselen  rekening  te  houden  tijden  het  schilderen .  Zodoende  zal  de  zintuigelijke  waarneming  niet  alleenheerser  zijn  bij  de  uitvoering ;  ook  het  verstand  moet  zijn  controle  uitoefenen .  Men  merke  voorts  op  dat  het  verschil  in  lichtsterkte  van  twee  kleuren  van  dezelfde  samenstelling , maar  niet  van  dezelfde  kracht , te  sterker  naar  voren  treedt  naarmate  deze  kleuren  zich  dichter  bij  elkaar  bevinden  ( pl. III , fig . 17 ) . 
  In  dit  verband  mogen  we  niet  over  het  hoofd  zien  dat  de  kleuren  onderworpen  zijn  aan  bepaalde  waarden .  Hiermede  bedoelen  we  dat  een  kleur  verschillende  waarden  kan  hebben  naar  gelang hun  intensiteit .  Blauw  bijvoorbeeld  zal  lichter  worden  naarmate  we  er  meer  wit  aan  toevoegen 
( pl.  III , fig . 17 ) .  Ditzelfde  geldt  ook  voor  samengestelde  kleuren  ( secundaire , tertiaire  enz . ) .  De  juiste  bepaling  van  een 
" kleurwaarde "  ( valeur )  zal  er  ons  gemakkelijk  toe  brengen  vast  te  stellen  welke  kleur , bijvoorbeeld  van  een  vermiljoenrood  of  cobaltblauw , de  lichtste  waarde  te  zien  geeft  ( zelfde  fig. ) . 
  En  dit  brengt  ons  er  toe  om  de  juiste  betekenis  van  het  woord  toon  te  omschrijven , hetgeen  niet  precies  hetzelfde  is  als  het  woord  kleur .  Toon  wil  zeggen  de  uitdrukking  van  een  bepaalde  kleur  naar  zijn  bepaalde  waarde  onder  een  bepaalde belichting .  Een  toon , die  waargenomen  wordt  op  een  zekere  ogenblik , zal  zich  natuurlijk  wijzigen , wanneer de  belichting  zelf  verandert .  De  kleur , die  een  zeker  voorwerp  vertoont  en  gezien  onder  bovengenoemde  omstandigheden , noemen  we  locale  toon :  het  geel  van  een  citroen , het  rood  van  een  appel , het  groen  van  een  peer .  Vanzelfsprekend  bepaald  de   locale  toon  niet  de  kleur  van  een  bepaald  soort  voorwerp ;  zo  is  er , om  bij  de  citroen  te  blijven , een  grote  verscheidenheid  van  gelen . 

                                  Besluit 
  
                       van  het  ontwerpen
                   
  Thans  hebben  we  het  einde  van  de  laatste  étappe  bereikt .

  Alvoren  dit  lesdeel  te  besluiten , zouden  we  je  nog  enige  raadgevingen  willen  meegeven . 

  In  de  eerste  plaats  moet  je  nooit  uw  inspanning  laten  verflauwen .  De  ware  kunstenaar  blijft  een  eeuwige  student .  Blijf  dus  oefenen .  Herzie  jezelf  en  uw  werk  op  erstige  wijze .  Herlees  de  vorige  lesdelen .  Wijdt  je  zich  vooral  tot  diegene  of  - genen ,  die  je  verwaarloosd  zou  hebben  of  die  je  moeilijker  toeschenen  dan  de  andere . 
  Tracht  uw  fouten  te  verbeteren , door  ze  niet  meer  te  maken  ; tracht  ook  uw  waarnemingsvermogen  en  technische  uitvoering  op  een  hoger  peil  te  brengen .
  En  ten  slotte , om  niet  te  gaan  dolen , om  jezelf  te  leiden  naar  die  soort  van  arbeid , die  het  best  past  bij  uw  persoonlijkheid , moet  je  pogen  om  uw  diepste  neigingen  te  ontkennen .  Bent  je  in  de  eerste  plaats  een  oplettend  en  doordringend  waarnemer   ?
Wendt  je  dan  tot  de  natuur  met  landschap , portret , figuur  en  dieren .  Heeft  je  veel  ideeën  ?  Is  uw  geest  vervuld  van  fantatie  en  vindingrijkheid  ?  Dan  komen  de  illustratie , de  reclame  en  de  versiering  voor  u  in  aanmerking  ;  zelfs  de  humor , als  je  van  vrolijkheid  houdt , de  ironie , de  karikatuur , de  " mop " .  Vrijwel  iedereen , die  geslaagd  is  in  het  humoristische  genre , is  begonnen  met  erstig  te  werken , maar  zou  tot  niets  bijzonders  gekomen  zijn , indien  hij  zich  daarvan  niet  had  afgewend .

  Je  moet  dus  uw  eigen  weg  weten  te  vinden .  Ga  daarvoor  bij  uzelf  te  rade .  Als  je  van  " klein " werk  houdt , ga  je  dan  bezighouden  met  het  boek , zijn  illustraties  en  sierletters , reclameontwerpen  en  vooral  de  advertentie .  Voelt  je  zich  meer  aangetrokken  door  "  groot  "  werk  ?   Dan  zijn  het  aanplakbiliet  en  de  muurversieringen  meer  op  hun  plaats .  Bent  je  " elegant "  aangelegd , denk  dan  aan  de  mogelijkheden  van  de  modetekening  vooral  als  je  van  een  briljante , virtuoze  wijze  van  doen  houdt .  Bevalt  vooral  de  tekening  je  of  de  kleur  ?  
 
  Van  dit  " gewetensonderzoek "  zal  uw  toekomstig  succes  afhangen , maar  vergeet  nimmer  deze  woorden  van  de  grote  RENOIR  : 

  " Zij  willen  kunstenaars  zijn  zonder  vaklieden  geweest  te  zijn  :  de  kunst  is  allereerst  een  handwerk " .

Art . Nr . 61 . c ,

                           Hoe  Te  Werken

            In  verband  met  de  verschillende
                       reproductietechnieken

  Het eerste , waaraan  een  tekenaar , die  voor  een  bepaalde  uitgave werkt , moet  denken , is  het  procédé  ( of  soms  meerdere  procédé's )  van  reproductie , dat  te  zijner  beschikking  staat  en  waarmede  hij  rekening  moet  houden  bij  de  uitvoering  van  zijn  ontwerpen .   
                               Lijncliché  

  Voor  het  lijncliché  kunt  je  beurtelings  of  in  combinatie  de  volgende  werkwijze  toepassen : 
  Met  de  pen .  -   Op  glad  papier  of  carton  duidelijke  lijnen  in  oostindische  inkt .  Maar  men  lette  er  op  dat  er  geen  halftinten  ontstaan , die  niet  overkomen , of  te  dunne  lijnen , alsmede  arceringen , die  bij  het  inkten  van  het  cliché  dichtlopen  of  weggebeten  worden  bij  de  etsing  met  zuur , vooral  wanneer  de  tekening  verkleind  moet  worden .  Maak  daarom  de  tekening  bij  voorkeur  met  tenminste  een  tiende  groter .  Gebruik  vlakke  tinten  ( dus  geheel  zwart )  en  arceringen  uit  de  vrije  hand , maar  vermijdt  zoveel  mogelijk  mechanische  films  ( waarover  we  eerder  spraken ) , die  zelden  een  aangenaam  effect  opleveren . 
  Met  de  penseel .   -   Royale  lijnen  en  mooie  vlakken  op  glad , maar  mat  papier .  Droge  uitwrijvingen  moet  men  vermijden , behalve  op  zeer  grof  papier . 
  Met  de  trekpen .   -   Deze  stelt  ons  in  staat  om  zeer  nauwkeurig  en  zuivere  lijnen  te  trekken  en  kan  desgewenst  vervangen  worden  door  de  scherpe  punt  van  een  zeer  hard  potlood .  In  dat  geval  plaatst  men  een  velletje  carbonpapier  ( zoals  voor  de  schrijfmachine )  tussen  het  velletje  met  de  schets  en  het  papier  van  de  definitieve  tekening .   
   Met  de  houten -  of  rietpen .  -  Krachtige  linen  in  watervaste  inkt , die  vloeibaarder  is  dan  oostindische  inkt .  Hoedt  je  voor  grijze  lijnen  ( tenzij  op  grof  gekorreld  papier )  en  gebruik  meerdere  pennen  met  in  verschillende  diktes  geslepen  punten .  
  Met  conté  of  lithografisch  krijt .   -   Op  Ingrespapier  of  behoorlijk  gekorreld  papier .   Door  enkele  accenten  met  de  pen  of  de  penseel  moet  de  tekening  versterkt  worden  om  weekheid  te  ontlopen .  
  Op  scraperboard  ( schaafkarton ) .   -   Tekening  met  de  penseel , arceringen , wit  op  zwart  met  de  schraapnaald  of  de  droge  naald .  Geeft  de  mogelijkheid  van  een  imitatie  van  houtgravure  met  een  grote  verscheidenheid  van  toonwaarden  in  de  arceringen  en  staat  op  gunstige  wijze  verbeteringen  toe . 
  Spatwerk .   -   Met  de  borstel , de  zeef , de  kam  of  de  verstuiver  gestippelde  tonen  te  krijgen .  Men  bedient  zich  van  uitgeknipte  maskers  van  de  vorm  der  partijen , die  men  wil  uitsparen  en  die  met  kleine  speldjes  vastgezet  worden .  Met  een  harde  borstel  ( zoals  gebruikt  voor  schablomen ) , gedoopt  in  oostindische  inkt , wrijft  men  over  een  zeef  of  kam .  Hij  veroorzaakt  dan  fijne  spatjes , die  een  soort  van  raster  vormen  en  grijzen  van  de  gewenste  toonwaarde 
( fig . 100 ) . 
  Alle  figuren  vanaf  nr  88  tot  nu  zijn  uitgevoerd  als  lijncliché .  

                       Rasterclichés

  Voor  de  autotypie , de  koperdiepdruk  en  de  offsetdruk  gebruikt  men  de  volgende  werkwijze  :
  Gewassen  tekening .   -    Puur  en  simpel  of  opgehoogd  met  lijnen  of  omtrekken .  Als  materiaal :  oostindische  inkt , watervaste  inkt of  zwarte  waterverf .  Vermijdt  retouche  met  gouache , waaraan  meer  of  minder  zwart  is  toegevoegd  want  mengingen  van  zwart  en  wit  geven  blauwachtige  grijzen  en  deze  komen  slecht  over  op  de  foto .  Aan  het  gemengde  zwart  moet  dus  een  beetje  bruin  of  sepia  worden  toegevoegd  om  een  warm  grijs  te  krijgen .  Pure  zwarte  gouacheverf  daarentegen  zal  een  intenser  zwart  opleveren  dan  oostindische  inkt .  Hetzelfde  geldt  voor  toetsen  van  pure  witte  gouache , die  witter  zijn  dan  het  wit  van  het  papier . 
  Overdrijf  een  beetje  de  contrasten , die  altijd  de  neiging  hebben  een  beetje  af  te  zwakken  bij  de  clichering  vooral  voor  de  autotypie  en  de  offset .  Alle  nuanceringen  zijn  mogelijk , zelfs  met  gebruik  van  de  verfspuit , vooral  in  fotomontages  voor  reclamedoeleinden , maar  een  werkwijze  met  vlak  ingevulde  tinten  en  duidelijke  lijnen  zal  een  krachtiger  effect  geven . 
  Gouache .   -   Mengsels  van  sepia  met   cremserwit  gebruiken , aangezien  zwart  de  neiging  heeft  een  blauwachtig  grijs  te  maken ,  dat  onbruikbaar  is .  Goed  dekkend  schilderen , maar  zonder  empatementen  en  korsten , waarvan  het  hindelijke  relief  op  de  cliché  zichtbaar  zou  worden . 
  Contrékrijt .   -   Wordt  niet  speciaal  aanbevolen , behalve  voor  tekeningen  in  lijn  met  het  doel  door  het  cliché  een  facsimile  van  een  krijttekening  tot  stand  te  laten  komen ;  de  clichering  wordt  zeer  kostbaar  als  gevolg  van  het  werk  van  de  retoucheur .  Wordt  dan  ook  alleen  voor  zeer  verzorgde  uitgaven  gebruikt . 
  De  verfspuit  geeft  "moderne "  effecten , met  wazige , ofschoon  een  beetje  weke  schakeringen .  Het  vereist  een  kostbare  apparatuur  waarin  een  zeer  vloeibare  inkt  of  verf  wordt  gebruikt .  Men  is  verplicht  nauwkeurige  schablonen  te  maken , zoals  ook  voor  spatwerk .    Sommingen  vervangen  dit door  een  afdekken  van  niet  te  spuiten  partijen  met  een  speciale  plastic -  of  rubberoplossing .  Deze  wordt  met  een  penseel  opgebracht  en  kan  na  het spuiten  als  een  huidje  worden  afgetrokken .
  De  fig . 95  tot  97  laten  voorbeelden  zien  van  " vierkante "  rastercliché's  ( omdat  de  vier  zijden  zuiver  recht  begrensd  zijn ) .  Cliché's  welke  gebruikt  zijn  voor  de  fig  81  en  104  noemen  wij  " vrijstaande  " autopyieën .