Art . Nr . 56 . a ,

Fig . 11 .

Portret  door  Lancelot  Ney  ( olieverf ) .
Dit  in  moderne  geest  opgevatte  werk  draagt  het  stempel  van  de  eigen  stijl  van  de  kunstenaar . 

Art . Nr . 57 .

                      DE   ILLUSTRATIE

                               Inleiding

  De  illustratie  heeft  tot  doel  om  een  gedrukte  tekst  op  te  helderen , aan  te  vullen  en  te  versieren  met  behulp  van  de  prenten  die  tot  stand  kwamen  door  de  illustrator .  Deze  is  dus  de  tolk  van  de  gedachten  van  de  schrijver  en  deze  gedachten  geeft  hij  gestalte  door  middel  van  tekeningen  die  in  een  of  andere  techniek  zijn  uitgevoerd .
  Maar  het  werk  van  de  kunstenaar  zal  een   " vermenigvuldiging "  moeten  ondergaan .  Zijn  tekeningen  en  composities  zullen  in  het  te  drukken  boek  worden  afgebeeld .  Met  het   oog  daarop  zal  de  illustrator  niet  alleen  in  de  " geest "  van  het  boek  in  kwestie  moeten  werken , maar  ook  rekening  moeten  houden  met  het  soort  van  uitgave , het  formaat  en  de  aard  van  het  te  gebruiken  papier .
  Op  dit  alles  zullen  we  later  nog  terugkomen  wanneer  we , op  het  geschikte  ogenblik , de  verschillende  reproductie -  en  druktechnieken  zullen  behandelen . 
  Hierboven  stipten  we  aan  dat  er  een  logisch  verband  dient  te  bestaan  tussen  de  tekst  en  zijn  illustraties . 
  Nu  spreekt  het  wel  vanzelf  dat  de  uitdrukkingsmogelijkheden  van  de  schrijver  en  van  de  tekenaar  zeer  verschillend  zijn .  Maar , wel  verre  van  met  elkaar  in  conflict  te  komen , moeten  deze  elkaar  juist  gaan  aanvullen .  En  hieruit  volgt  natuurlijk  de  noodzaak  van  een  nauwe  samenwerking  tussen  beiden . 
  Wie  een  boek  wil  gaan  illustreren  moet  eerst  gaan.... lezen .  "  Een  waarheid  als  een  koe  " , zult  je  misschien  zeggen .  Ongetwijfeld , maar  onder  lezen  willen  we  ook  verstaan  de  geest  van  het  boek  begrijpen  en  aanvoelen  om  in  staat  te  kunnen  zijn  een  toepasselijke  "  verluchting "  te  leveren .  Men  begrijpt  dan  wel  dat  de  rol , die  aan  de  kunstnaar  is  toebedeeld , de  uitdrukking  van  zijn  persoonlijkheid  beperkingen  oplegt . Toch  kan  er  wel  degelijk  sprake  zijn  van  een  oorspronkelijke  kunstzinnige  schepping , want  ook  hier  hebben  we  een  vertolking  en  wel  een  die  de  kunstenaar  door  zijn  persoonlijkheid  wordt  opgelegd .  In  deze  werkzaamheid  van  de  geest  komen  de  gevoeligheid  en  de  verbeeldingskracht  van  een  illustrator  een  belangrijk  woord  meespreken . 
  Laten  we , wat  dat  betreft , intussen  niet  vergeten  dat  de  verbeeldingskracht  de  dochter  is  van  de  waarneming .  Wat  is , in  de  beeldende  kunsten , verbeeldingskracht  feitelijk  anders  dan  het  opnieuw  oproepen  van  elementen , waarvan  het  beeld  op  een  of  ander  ogenblik  op  iemands  netvlies  vershenen  is  ?   Van  een  illustrator  moet  het  zg.  visuele  geheugen  dus  wel  in  bijzondere  mate  gevoelig  zijn  en  dit  kan  worden  door  een  voortdurende  oefening  van  het  observatievermogen .  Door  veel  te  kijken  leert  men  op  den  duur  zien  en  onthouden .  Dank  zij  dit  visuele  geheugen  wordt , in  de  meeste  gevallen , een  compositie  uitgevoerd  zonder  dat  een  direct  contact  met  de  natuur  nodig  is .  De  kunstenaar  die  een  uitgebreide  kennis  bezit  van  het   menselijk  lichaam , de  dieren , perspectief  enz. ,  zal  in  staat  zijn  om  vormen  en  constructies  uit  te  voeren  of  een  beweging  neer  te  zetten  in  overeenstemming  met  wat  de  tekst  hem  suggereert .  Op  die  manier  geniet  zijn  geest  de  grootst  mogelijke  vrijheid  om  op  levensware  wijze  te  scheppen  en  wij  zeggen  wel  degelijk  " scheppen " .  Want  het  is  onlochenbaar  dat  hier  van  schepping , creatie , sprake  is , te  meer  waar  de  elementen , die  de  kunstenaar  uit  zijn  geheugen  opdiepte , door  hem  niet  gebruikt  zullen  worden  zonder  hen  te  "  transponeren "  en  te  " interpreteren "  volgens  een  geheel  persoonlijke  opvatting  van  de  gedachten  die  in  de  te  illustreren  tekst  opgesloten  liggen .
  Overigens  zal  de  tekenaar  ook  werk  moeten  maken  van  een  rangschikking , een  ordening  van  al  die  elementen .  Ook  in  zijn  werk  zal  de  kunst  van  de  compositie  dus  zijn  rechten  opeisen  teneinde  op  de  aangenaamste  wijze  een  bepaald  geheel  tot  stand  te  kunnen  brengen .  De  in  het  vorige  lesdeel  bestudeerde  wetten  zal  ook  hij  moeten  gaan  toepassen .  Intussen  is  het  wel  duidelijk  dat  ook  hier  zijn  persoonlijkheid  en  oorspronkelijkheid  aan  het  licht  zullen  treden  want , al  heeft  ieder  terrein  zijn  eigen  beginselen , er  zijn  ook  verschillende  manieren , aan  ieder  mens  eigen , om  zich  daaraan  te  onderwerpen .
  We  zullen  om  te  beginnen , de  illustraties  onder  ogen  zien  van  een  op  bijzondere  wijze  verzorgde  uitgave . 
  Een  dergelijke  " luxe - editie "  kan , voor  wat  het  illustratieve  gedeelte  betreft , uit  de  volgende  onderdelen  bestaan :
  1e.  een  titelbeeld  :  illustratie  buiten  de  tekst , die  afgebeeld  is  op  de  titelpagina  van  het  boek .
  2e.  kopbeelden  :  serie  van  illustratie  die  boven  ieder  hoofdstuk  staan .
  3e.  illustraties  tussen  de  tekst  verdeeld  over  het  gehele  boek . 
  4e.  slotvignetten  :  serie  van  kleine  illustraties , die  ieder  aan  het  slot  van  een  hoofdstuk  afgedrukt  zijn , als  de  op  de  bladzijde  vrijgelaten  plaats  dit  toelaat . 
  5e.  versierde  letters , zeer  grote  hoofdletters  waarmee  de  hoofdstukken  beginnen  en  die  voorzien  zijn  van  kleine  tekeningen .
  6e.  illustraties  buiten  de  tekst :  serie  van  illustraties  ( gewoonlijk  niet  groot  in  aantal )  van  groot  formaat  over  de  volle  bladzijde .
Soms  wordt  een  van  hen  ook  op  de  omslag  van  het  boek  afgedrukt .

  Men  dient  ook  te  weten  dat  de  tekst  van  een  boek  op  de  bladzijden  is  afgedrukt  volgens  nauwkeurig  vastgestelde  verhoudingen  van  hoogte  en  breedte , want anders  zou  zijn  aspect  natuurlijk  zeer  ongelukkig  kunnen  zijn .  De  lengte  van  een  gedrukte  lijn  tussen  de  beide  marges  rechts  en  links  draagt  de  naam  van  regellengte .  De  plaats  en  het  formaat  van , in  het  bijzonder , de  kopbeelden  is  gewoonlijk  met  die  regellengte  verbonden , zoals  natuurlijk  ook  de  hoogte  van  de  tekst  op  iedere  bladzijde , teneinde  een  zeker  evenwicht  in  acht  te  blijven  nemen .  Bij  uitbreiding  wordt  de  term  " regellengte "  ook  gebruikt  voor  de  beide  afmetingen , hoogte  en  breedte , van  de  gedrukte  tekst .  De  getekende  composities  bevinden  zich  in  het  algemeen  binnen  een  omlijsting , waarvan  de  vorm  en  afmetingen  voor  ieder  soort  van  illustratie  voor  een  gegeven  boek  met  zorg  gekozen  zijn ,  en  wel  in  het  bijzonder  voor  kopbeelden , sierletters  en  platen  buiten  de  tekst , met als  doel  een  homogeen  geheel .  Maar  voor  illustratie  tussen  de  tekst , slotvignetten  e.d.  neemt  men  minder  strenge  regels  in  acht .  Wij  geven  zelfs  een  voorbeeld  van  een  kopbeeld  ( fig . 30 )  waarin  de  tekenaar  weliswaar  de  in  dat  boek  gebruikelijke  omlijsting  heeft  toegepast  maar  dit , om  een  bepaald  effect  te  versterken , aan  de  benedenzijde  rechts  heeft  losgelaten .

  In  sommige  gevallen  geeft  de  illustrator  zijn  verschillende  composities  voor  eenzelfde  boek  een  geheel  vrije  wijze  van  uitsnijden .

  Het  staat  de  kunstenaar  vrij  om  uit  de  twee  bovengenoemde  mogelijkheden  een  keuze  te  maken  om  het  algemene  beeld  van  zijn  illustraties  op  geslaagde  wijze  in  overeenstemming  te  brengen  met  het  karakter  van  het  gehele  boek .
  In  beginsel  moeten  de  illustraties  op  regelmatige  wijze  over  het  boek  verdeeld  worden  om  een  te  lange , eentonige , opeenvolging  van  bladzijden  zonder  het 
" open raam " van  een  illustratie , te  vermijden .  Deze  noodzakelijkheid  dwingt , helaas , de  kunstnaar  er  soms  toe  om  de  uitvoering  in  de  steek  te  laten  van  een  of  ander  onderwerp , dat  hem  bijzonder  ter  harte  ging , teneinde  een  overeenstemming  tussen  tekst  en  illustratie  in  stand  te  kunnen  houden ;  dit  betreft  vooral  de  plaatjes  tussen  de  tekst .
  Lettekundige  werken  kunnen  zeer  talrijk  en  uiteenlopend  zijn  voor  wat  betreft  de  behandelde  onderwerpen , de  besproken  denkbeelden  enz .  Romans ,  reisverhalen , geschiedenisboeken  en  wetenschappelijke  werken  zullen  illustraties  krijgen  die  aangepast  zijn  aan  het  soort  en  de  geest  van  het  boek  in  kwestie .  Deze  plaatjes  zullen , van  het  ene  boek  op  het  andere , weinig  met  elkaar  gemeen  hebben , of  het  zou  de  persoon  of  personen  moeten  zijn , die  voor  de  illustraties  gezorgd  hebben .
  In  veel  gevallen  zal  de  illustratie  objectief  zijn , d. w. z.  de  onderwerpen  van  de  tekst  weergeven  door  zich  strikt  aan  de  tekst  te  houden , al  blijft  de  persoonlijkheid  van  de  tekenaar  zich  in  volle  vrijheid  uitdrukken  in  het  grafisch  karakter  van  zijn  werk .
  Zo  kan  de  illustratie  ons  de  plaatsen  tonen , die  in  een  reisverhaal  beschreven  worden .  Maar  in  zo'n  geval  zal  de  tekenaar   -   om  de  waarheid  te  kunnen  dienen  en  dat  zal  hier  toch  wel  nodig  zijn  -  gedwongen  zijn  om  zich  goed  te  documenteren , ofwel  te  bestemde  plaatse , ofwel  met  behulp  van  foto's , die  hij  op  de  een  of  andere  wijze  zal  moeten  vertolken  om  goede  composities  te  verkrijgen .
  Maar  er  zijn  ook  geschriften  waarin  een  grotere  subjectiviteit  of  een  psychologische  studie  de  overhand  hebben .  Dit  soort  van  boeken  vraagt  natuurlijk  om  illustraties  van  geheel  andere  aard .  Zij  zullen  versierd  worden  met  allergorische  en  symbolische  illustraties  en  zelfs , onder  omstandigheden , met  die  van  het  zg.  non - figuratieve  soort . 
  Weer  andere  zijn  er  die  van  geen  enkele  soort  van  illustratie  voorzien  zouden  kunnen  worden , behalve  misschien  van  geheel  decoratieve  aard , in  kopbeelden , omlijstingen  van  bladzijden  en  sierletters  bijvoorbeeld , die  tot  in  volkomen  abstracte  vorm  kunnen  worden  opgevat .  Dit  zal  o.a.  het  geval  zijn  met  publicaties  van  wijsgerige  aard . 

Art . Nr . 57 . a ,

   Objectieve  illustratie , die  aangepast  is  aan  beschrijvende  teksten

 Wij  kunnen  ons  thans  tot  het  onderwerp  zelf  gaan  richten  en  enkele  concrete  gevallen  van  zg .  objectieve  illustratie  gaan  uiteenzetten .  Wij  hebben  onze  keuze  laten  vallen  op  het  terecht  beroemde  werk  van  Henri  BARBUSSE ,  "  Het  Vuur  " , dat  een  beschrijving  geeft  van  de  lijdensweg  van  de  infanterist  gedurende  de  eerste  wereldoorlog .  Ieder  hoofdstuk  van  dat  boek  zou  aanleiding  kunnen  geven  tot  een  overvloedige  illustratie  waarin  het  tragische , schilderachtige  en  zelfs  het  kluchtige  om  beurten  te  pas  komen .  Onderwerpen  met  een  landschap  zijn  er  talrijk  en  dan  wat  voor  landschappen  !  Treurige  ruïnes  van  dorpen  uit  de  vuurlinie ;  aarde  die  omgewoeld  is  door  de  granaten , mijnen  en  loopgraven  de  regen  en  de  modder , die  afschuwelijke  modder ....
  De  taak  van  de  illustrator  is  hier  in  hoge  mate  boeiend , maar  intussen  niet  zonder     gevaren , waarvan  de  grootste  gelegen  zijn  in  de  interpretatie  van  de  tekst .  Maar  tenslotte  is  dit  een  risico  dat  men  loopt  bij  iedere  poging  tot  illustratie  en  al  is  de  grootste  fout  van  een  illustratie  het  miskennen  van  de  geest  van  een  tekst , een  kunstenaar  die  die  naam  verdient , moet  zich  juist  geprikkeld  voelen  door  de  problemen . 
  We  zullen  ons  gaan  bezig  houden  met  de  studie  van  een  titelbeeld , een  kopbeeld , een  sierletter  en  een  slotvignet .
  Zoals  we  geconstateerd  hebben , is  het  boek  bijna  van  het  begin  tot  het  eind  van  beschrijvende  aard  en , al  wordt  er  ons  de 
" veteraan  "  in  al  zijn  gedragingen  ten  tonele  gevoerd , het  landschap , als  men  dit  zo  tenminste  noemen  mag , neemt  er  een  minder  grote  plaats  in , waarop  we  eveneens  al  gewezen  hebben .  De  oorlog  van 
1914 - 1918   was  vooral  een  oorlog  van  loopgraven , die  de  strijdende  beschutting  boden  en  de  aanvallen  werden  gewoonlijk  voorafgegaan  door  een  intentief  artillerievuur , dat  de  aarde  schokte  en  waardoor  bouwgrond , bossen , boerderijen  en  dorpen  vernietigd  werden ....

  Het  titelbeeld  moet  als  het  ware  symbolisch  de  geest  van  het  boek  samenvatten .  In  ons  geval  is  het dus  aangewezen  om  daarvoor  een  beeld  van  die  gemartelde  aarde  te  reserveren :  we  zullen  dan  een  décor , een  achtergrond  krijgen , die  ons  het  drama  voor  de  geest  zet . 
  Laten  we  eens  iets  gaan  zoeken .  We  moeten  een  gezicht  uit  de  hoogte  krijgen  die  de  gapende  wonden  laat  zien  in  de  aarde :  reusachtige  granaattrechters  en  lange  en  diepe  loopgraven  die  zich  als  slangen  door  deze  chaos  slingeren  met  hier  en  daar  de  droevige  resten  van  verscheurde  boomstammen...
  Om  tot  een  pakkende  uitbeelding  van  de  werkelijkheid  te  geraken , zal  de  documentatie  moeten  bestaan  uit  een  groot  aantal  schetsen  die  destijds op  de  plaatsen  zelf  gemaakt  zijn  of  uit  geschikte foto's , die  men  dan  natuurlijk  enigszins  vrij  zal  moeten  interpreteren  door  een  of  ander  belangrijk  element  speciaal  naar  voren  te  halen .
  Allereerst  gaan  we  een  schets  opzetten  ( fig . 15 ) .  In  die  constructie  is  de  lijn  van  de  horizon  voldoende  hoog  geplaatst  om  een  grote  ruimte  te  laten  aan  de  bodem .  Dit  is  dus  echt  compositiewerk , want  men  begrijpt  wel  dat  het  maken  van  zo'n  schets  in  de  werkelijkheid  niet  zonder  gevaren  zou  zijn .
Toch  schijnt  het  vijandelijk  leger  niet  al  te  nabij  te  zijn  en  men  zou  hier  zelfs  van  een  " stilte  na  de  storm "  kunnen  spreken .  Een  van  de  beginselen  van  de  compositie  komt  te  pas  bij  de  bepaling  van  de  voet  van  de  heuvel  op  het  tweede  plan  links  en  van  de  tweede  bocht  van  de  loopgraaf .  Deze  twee  punten  zijn  nl.  gelegen  op  de  verticale  as  van  de  uiterste  en  middelste  rede  in  de  breedte , maar , alles  bijeen , is  hier  een  streven  naar  dramatische  schilderachtigheid  toch  belangrijker  dan  stijlzuiverheid . 
  Aan  de  hand  van  deze  schets  wordt  dan  de  definitieve  tekening  gemaakt  ( fig . 16 ) .  Dit  prentje  verwekt  bij  de  lezer  een  gevoel  van  verlatenheid  en  verderf .  Alleen  al  de  tegenstelling  van  het  harde  zwart  tegen  het  wit  roept  reeds  een  huiveringwekkende  rouw  op .  Slechts  op  het  voorplan , links , is een  levend  wezen  te  zien , dat  door  zijn  kleine  afmetingen  de  indruk  van  oneindigheid  van  de  ruimte  versterkt .  Deze  soldaat  leeft , zeker , maar  dit  leven  lijkt  zo  bedeigd , zo  kwetsbaar... Toch  stap  hij  rustig  voort  en  ongetwijfeld  is  hij  aan  de  vervulling  van  een  opdracht  bezig .  Dit  suggereert  ons  weer  de  doffe  moed  en  de  nederige  berusting  in  het  lot  van  de  frontstrijder  van  die  dagen .  De  bedoeling  van  de  schrijver  werden  dus  niet  misvormd  maar , integendeel , juist  versterkt .

  We  gaan  nu  over  tot  de  uitvoering  van  een  kopbeeld .  Een  van  de  hoofdstukken  van  het  boek  is  gewijd  aan  het  vertrek  per  trein  van  een  troep , die  naar  een  ander  punt  van  het  front  gestuurd  wordt .  Dit  gebeurt  
's nachts  met  het  oog  op  de  vijandelijke  verkenning  en  op  het  perron  van  een  station , dat  niet  nader  wordt  aangeduid  ( hetgeen  de  tekenaar  de  vrijheid  laat  om  dit  af  te  beelden  zoals  hij  van  plan  is )  heerst  een  levendige  bedrijvigheid .
  Wij  hebben  hier  dus  een  duisternis , een  gekrioel  van  soldaten  en , om  het  beeld  van  die  tijd  nog  sterker  te  suggereren , het  felle  licht  van  schijnwerpers , die  de  hemel  afzoeken .
  De  frontsoldaat  kennen  we ;  menigeen  heeft  er  schetsboeken  vol  van  gemaakt .  Als  het  nodig  is  worden  die  geraadpleegd  om  ons  te  herinneren  aan  zijn  verschijning  en  houdingen  en  om  ons  foutjes  in  de  kleding  te  doen  ontlopen .
  En  de  locomotief  ?  Daarvan  zal  een  foto  ons  goed  te  pas  komen .  En  laat  ons  niet  zuinig  zijn  met  onderdelen ;  die  soldaten  moeten  echt  dooreen  krioelen  en  we  moeten  een  bedrijvigheid  te  zien  krijgen , zoals  die  er  ook  werkelijk  was  in  zo'n  bewogen  en  benauwende  nacht  !
  Ziedaar  wat  we  moeten  gaan  uitbeelden  in  een  spaarzaam  licht , dat  toch  voldoende  moet  zijn  voor  enkele  tegenstellingen  in  de  toonwaarden , die  het  afgebeelde  nog  beter  tot  hun  recht  zullen  laten  komen . 
  Na  enkele  voorafgaande  pogingen  zijn  we  terecht  gekomen  bij  de  schets  van  fig . 17 .  Laten  we  die  goed  bestuderen , hier  en  daar  nog  wat  veranderen  en  de  verhoudingen  vaststellen  van  de  verschillende  vlakken , die  met  de  militairen , de  trein , bijkomstigheden  en  de  hemel .  Deze  laatste  zal  het  kleinste  deel  toegewezen  krijgen , want  de  hoofdaandacht  moet de  troep  gevestigd  blijven .  De  schoorsteen  van  de  locomotief  bevindt  zich  op  de  middelste  deellijn , maar  de  twee  schuine  lijnen  van  de   lichtbundels  zouden , verlengd  gedacht , elkaar  snijden  in  een  punt  van  de  verticale  gulden  snede .  Op  deze  wijze  vermijden  we  gelijkvormigheid  en  eentonige  symmetrie  in  de  compositie .  Nu  rest  ons  nog  slechts  de  definitieve  illustratie  te  voltooien , die  je  ziet  op  fig . 20 .
  De  sierletter  houden  we  eenvoudig  en  men  zou  hier  niet  goed  een  uitsluitend  decoratieve  tekening  kunnen  gebruiken ;  daarvoor  is  het  thema  te  menselijk  en  de  tekst  van  het  boek  te  objectief . 
  Thans  wijden  we  ons  aan  het  slotvignet .     Het  slotvignet , dat een  hoofdstuk  afsluit , heeft  betrekking  op  het  laastste  deel  van  de  tekst , waarvan  hij  de  geest  tot  uitdrukking  moet  brengen .  Zijn  afmetingen  lopen  zeer  uiteen  en  hangen  af  van  de  beschikbare  ruimte .  Zijn  belangrijkheid  zal  in  ieder  geval  door  goede  smaak  en  gevoel  voor  evenwicht  voorgeschreven  worden . 
  Het  tekeningetje  van  fig . 19  toont  een  slotvignet  dat  bij  een  ander  hoofdstuk  thuis  hoort , dat  " Het  Verlof "  heet .  Dit  hoofdstuk  eindigt  met  het  vertrek  van  de  verlofganger  naar  het  front .  We  hebben  hier  dus  een  in  al  zijn  eenvoud  roerende  afscheidsscène .  Zijn  compositie  is  evenwichtig  en  vertoond  duidelijk  een  middelpunt .
  Alvorens  van  het  onderhavige  boek  afscheid  te  nemen , willen  we  je  nog  een  ander  kopbeeld  tonen , dat  wel  zeer  in  het  bijzonder  de  herinnering  wekt  aan  de  schamele  omstandigheden  van  de  frontsoldaat  en  het  armzalige  " comfort "  van  een  van  zijn  onderaardse  verblijfplaatsen .  Het  " effect "  is  hier  wel  uitermate  pakkend  ( fig . 21 ) .

Art . Nr . 57 . b ,

  Wenden  we  ons  nu  eens  tot  de  eigenlijke  roman . 

 Deze  leent  zich  bij  uitstek  voor  illustraties  door  de  grote  afwisseling  van  zijn  onderwerpen  en  omgevingen  en  door  de  taferelen  die  de  schrijver  ten  tonele  voert .  Beurtelings  zijn  we  bij  mensen  thuis , op  straat , in  een  café  enz ..,  kortom  overal  en  hun  personnages  behoren  tot  alle  klassen  van  de  samenleving .  Ook  de 
" stemmingen "  zijn  talrijk  en  verscheiden  van  aard .  Men  zal  dus  een  keuze  moeten  maken  en  wel  een  weloverwogen  keuze .  Natuurlijk  moeten  de  illustraties  een  getrouwe  weerspiegeling  zijn  van  de  personen , die  door  de  schrijver  tot  leven  gewekt  zijn  . 
  Laten  we  nog  eens  tot  de  kern  van  een  bepaald  onderwerp  doordringen . 
  Lucie  DELARUE   MARDRUS  heeft  een  roman  geschreven  met  de  titel 
" De  Krekel " , dat  het  oppervlakkige  en  grillige  leven  van  een  jonge  vrouw  behandelt ;  vandaar  de  titel . 
  We  drukken  hierbij  drie  tafereeltjes  af , die  gemaakt  werden  als  kopbeelden  aan  het  begin  van  een  hoofdstuk . 
  De  eerste  illustratie  ( fig . 22 )  zegt  goed , wat  hij  zeggen  moet , in  een  zeer  eenvoudige  compositie .  Hij  toont  een  nachtelijke  idylle  in  een  buitenwijk  van  Parijs .  Je  zult  wel  zien  dat  de  beide  mensen  geplaatst  zijn  op  de  gulden  snede  in  de  breedte  van  de  omlijsting .  Het  volgende  beeld  ( fig . 23 )  onderstreept  nog  eens  het  realistische  karakter  van  het  werk .  De  jonge  vrouw  en  haar  geliefde  -  die  door  uiterlijk  en  houding  goed  getypeerd  wordt  -  bewonen  een  kamer  in  een  goedkoop  hotelletje  en  de  gebeutenis  zelf  komt  overeen  met  de  beschrijving  van  de  schrijfster .  De  plaatsing  van  de  beide  personen  veroorzaakt  een  tegengesteld  ryhtme  van  lijnen  en  bewegingen ;  het  centrum  van  het  onderwerp  wordt  ingenomen  door  de  lamp  en  het  dakraampje :  het  totaaleffect  is  van  grote  kracht .
  Ook  de  illustratie  van  fig . 24   is  geheel  in  realistische  geest  van  de  roman ;  we  zien  weer  het  goedkope  hotelletje  met  daarvoor  de  " bazin " , die  met  de  ogen  het  vertrek  van  de  jonge  vrouw  volgt .  De  waarde  van  deze  tekening  schuilt  in  de  uitbeelding van  de  voorgevel  van  het  hotel ;  hij  drukt  duidelijk  de  armtierigheid  van  zijn  bouw  uit , alsmede  die  van  de  straat , hoewel  men  slechts  een  deel  van  het  trottoir  en  het  plaveisel  zien  kan .  Ook  hier  is  de  hoofdpersoon  geplaatst  op  de  as  van  de  middelste  en  uiterste  rede .
  De  fig . 25 - 27  tonen  drie  illustraties  die  gemaakt  zijn  voor  een  andere  in  Parijs spelende  roman .  Een  grote  stad  biedt  de  illustrator  toch  wel  veel  mogelijkheden  !   Levendigheid  bewegingen  en  schilderachtigheid :  ziedaar  het  leven  in  zijn  menigvuldige  aspecten , die  allen  de  opmerkingsgave  van  een  kunstenaar  vermogen  op  te  wekken  en  hem  er  toe  aanzetten  een   " opstapeling "  van  schetsen  te  maken , die  een  documentatie  " uit  de  eerste  hand  "  vormt , geschikt  om  er  uit  te  putten  bij  de  illustratie  van  het  boek .
  Op  fig . 25   zien  we  een  van  de    personnages  in  een  café  van  Montparnasse , waar  men  tegen  de  muren  een  aantal  schilderijen  ziet  opgehangen  van  schilders  uit  de  buurt .  De  kunstenaar  slaagde  er  in  om  leven  en  sfeer  aan  dit  tafereeltje  te  verlenen . 
  De  overjas  en  hoed , die  tegen  de  zuil  zijn  opgehangen , bevinden ,  zich  ongeveer  op  de  verticale  middellijn , maar  de  linker  omtreklijn  van  de  zuil  ligt  toch  op  de  linkerhelft  van  de  compositie .  De  plaats  van  deze  zuil  is  zo  gekozen  dat  er  aan  beide  zijden  een  verdeling  van  twee  andere  elementen  mogelijk  was .  Van  de  twee  vlakken  in  kwestie  is  die  aan  de  rechterzijde  de  grootste  als  gevolg  van  de  dikte  van  de  meer  besproken  zuil  en  in  die  ruimte  zien  we  de  belangrijke  figuur , waarover  we  in  het  begin  van  deze  korte  beschouwing  spraken .  Niettemin  is  de  compositie  toch  goed  uitgebalanceerd . 
  Op  het  voorste  plan  heeft  de  tekenaar  een  paar  glazen , een  siphon  spuitwater , een  pakje  tabak  enz.  geplaatst , die  de  plaatselijke  atmosfeer  typeren .  Ook  hier  kunnen  we  nog  eens  constateren , dat , als  de  kunstenaar  " materialen "  gebruikt , die  hijzelf  niet  geschapen  heeft , hij  met  deze  wel  een  goed  doordachte  opstelling  schept , die  zowel  de  ogen  als  de  geest  weet  te  bevredigen .
  Fig . 26 .  stelt  een  parijse  straat  uit  het  XVIIe  arrondissement  voor .  De  kunstenaar  heeft  zijn  standplaats  op  origenele  wijze  gekozen :  de  perspectief  van  de  straat  is  nl.  in  beweging  door  de  huizen  die  niet , zoals  gewoonlijk , op  eentonige  wijze  op  een  rijtje  staan .  Dit  neemt  niet  weg  dat  de  compositie  gesloten  en  in  volkomen  evenwicht  gehouden  wordt  door  twee  vrij  sterke  toonwaarden  rechts  en  links , waartussen  een  witte  muur  oplicht , die  geplaatst  is  op  de  gulden  snede  in  de  breedte .  De  mensen  en  de  bestelwagen  zorgen  voor  een  levendige  noot  in  dit  stadstafereeltje , dat  nog  door  zonlicht  wordt  opgevrolijkt .
  Tenslotte  zien  we  op  fig . 27  een  museumzaal .  Alles  krijgt  hier  een  soort  van  weerspiegeling  doordat  het  licht  van  boven  valt  op  de  personen  wiers  houdingen  goed  geobserveerd  zijn .  Een  geestige  noot  wordt toegevoegd  door  de  beide  zaalwachters  aan  de  linkerkant .  Waarover  praten  zij  wel  ?   Door  de  invoering  van  persoonlijke  elementen  van  deze  aard , op  bescheiden  wijze , kan  de  illustrator  met  de  schrijver  van  het  boek  samenwerken ; zonder  op  enigerlei  wijze  de  tekst  geweld  aan  te  doen , verstekt  en  verrijkt  hij  juist  het  leven  aan  die  tekst ;  door  dergelijke  " extraatjes "   wordt  een  boek  nog  smakelijker  ! 

Art . Nr . 58 . 
 
    Allegorische  en  symbolische  illustratie

  In  sommige  werken , die  daarom  nog  niet  geheel  ophouden  van  beschrijvende  aard  te  zijn , neemt  de  psychologische  karakterstudie  en  de  studie  van  een  geestesgesteldheid , gedachten  en  gevoelens , die  voortkomen  uit de  betrekkingen  tussen  mensen , een  overwegende  plaats in .   
  Nu  zou  de  illustrator  ongetwijfeld  in  staat  zijn  om  dergelijke  gevoelens  door  een  toepasselijk  spel  van  gelaatsuitdrukkingen  te  vertolken , maar  deze  werkwijze , zou  toch  spoedig  leiden  tot  een  vervelende  en  vermoeiende  eentonigheid , hetgeen  stellig  niet  de  bedoeling  zou  zijn  noch  van  de  schrijver , noch  van  de  tekenaar .  
  Overigens  worden  ook  een  uitwisseling  van  denkbeelden  en  hun  " tocht "  door  de  geesten  van  mensen  niet  noodzakelijkerwijze  begeleid  door  een  handeling  of  een  gebaar , dat  aanleiding  geven  kan  tot  een  amusante , geestige  of  leerzame  tekening .  Evenzeer  zal  ook  het  ophalen  van  herinneringen  van  een  bepaald  persoon  niet  bepaald  welsprekend  zijn , wanneer  men  zich  beperkt  tot  de  uitbeelding  van  de  persoon  zelf .
  Maar  wat   dan  wel  te   doen  ?   Hierop  antwoorden  wij :  wendt  u  tot  de  allegorie , dat  wil  zeggen  het  weegeven  van  een  abstact  denkbeeld  door  middel  van  figuren , die  uitgekozen  en  bijgezet  zijn  om  dit  idee  beter  te  doen  begrijpen .  Men  kan  daar  ook  een  of  ander  symbool  bijhalen , dat  zoals  men  weet , een  figuur , merk  of  voorwerp  is , waaraan  men  een  afgesproken  betekenis  toekent :  zo  zijn  palm  -   en  lauwertak  symbolen  van  overwinning , olijftak  van  de  vrede  enz .
  Enkele  voorbeelden  zullen  dit  duidelijker   maken .
   Een  boek  beschrijft  de  lichamelijke  en     vooral  de  geestelijke , intellectuele  ontwikeling  van  een  jong  meisje  vanaf  haar  afscheid  van  de  kostschool  tot  aan  haar  huwelijk .  We  zullen  haar  dromen , verlangens  en  illusies  leren  kennen .  We  zullen  getuige  zijn  van  de  botsing  van  haar  verlangens  en  strevingen  met  de  harde  werkelijkheid , van  de  uitingen  van  haar  persoonlijkheid  en  haar  reacties  op  de  praktijk  van  het  leven . 
  We  moeten  dus  onze  illustraties  weten  aan  te  passen  aan  een  beschrijving  van  louter  geestelijke  orde , betrekking  hebbend  op  opeenvolgende  geestesgesteldheden .
  In  een  van  de  hoofdstukken  wordt  ons  verteld  dat  het  meisje  op  zekere  dag  een brief  ontvangt , die  zeer  belangrijk  is , want  hij  brengt  een  totale  omwenteling  in  haar  leven  teweeg .  Deze  brief  is  in  zekere  zin  de  sleutel  tot  het  betreffende  hoofdstuk .
  Nu  vraagt  men  ons  daarvoor  een  kopbeeld  te  onwerpen .  De  bewuste  brief  zal  de  hoofdzaak  moeten  worden  in  onze  tekening .  Daarom  ontwerpen  we  dan  ook  een  overeenkomst  in  gebaar  van  het  meisje  en  de  postbode , uitsluitend  voor  wat  betreft  de  handen . 
  Een  dergelijke  opvatting , die  zijn  waarde  verkrijgt  door  een  symbool , zal  er  ons  toe  brengen  de  elementen  van  het  onderwerp  op  gestileerde  wijze  uit  te  drukken  om  onze  compositie  op  een  uitgesproken  decoratieve  wijze  tot  uitvoering  te  brengen  .  En  deze  stilering  zal  ook  toegepast  worden  in  de  uitvoering  van  het  landschap  op  de  achtergrond .  De  tekening  zal  er  door  verlevendigd  worden ;  bekijk  de  studie  en  de  voltooide  compositie  ( fig . 33  en  34 ) .  Het  betreft  hier  werkelijk  een  kunstzinnig  ontwerp . 
  Wij  geven  nog  een  ander  voorbeeld .  Marguerite  AUDOUX   heeft  een  boek  geschreven  met  de  titel  "  Het  Atelier  van  Marie - Claire " , dat  van  een  bijzondere  gevoeligheid  is .  
  Het  verhaal  speelt  op  een  kledingatelier  en  Marie - Claire , die  hoofdpersoon  is  daar  een  van  de  naaisters .  Wij  weten  hoe  en  onder  welke  omstandigheden  deze  vrouwen  werken  en  weten  ook  dat  hun  arbeid , die  vaak  zeer  inspannend  is , spoedig  vermoeidheid  en  afmatting  veroorzaakt .  
  In  een  van  de  hoofdstukken  wordt  verteld  dat  het  atelier  een  borduurder  in  zijn  dienst  had , maar  dat  deze  kort  te  voren  gestorven  is .  Daaruit  volgt  een  verwarrende  situatie , want  de  opdrachten  blijven  binnenstromen  en  tot  iedere  prijs  moet  men  een  andere  specialist  zien  te  vinden .  Na  enkele  mislukte  pogingen  biedt  zich  een  borduurster  aan , die  aangenomen  wordt .  Haar  werk  is  aanvankelijk  zeer  goed , totdat  zij  weer  voor haar  passie  gaat  zwichten :  de  wijn .  Daaraan  gaat  zij  zich  zelfs  te  buiten  tijden  haar  werk , dat  daar , uiteraard , ten  zeerste  onder  te  lijden  heeft .  
  Waarin  schuilt  hier  nu  het  belang  van  de  illustratie  ?  Ongetwijfeld  in  de  uitbeelding  van  de  borduurster  en  haar  arbeid .  Maar  gegeven  enerzijds  het  formaat  van  ons  kopbeeld  en  anderzijds  het  na  te  streven  doel , zou  het  niet  geschikt  zijn  om  de  persoon  zelf  weer  te  geven .  Een  anecdotische  wijze  van  doen  is  hier  meer  dan  ooit  aangewezen .  
  Wij  concentreren  dus  al  onze  aandacht  op  de  naaimachine  en  de  drank .  Laten  we  door  een  geslaagde  grafische  uitbeelding  aantonen  dat  die  twee  elementen  niet  met  elkaar  te  verenigen  zijn , wil  het  werk  goed  volbracht  worden .  Laten  we  dus  symbolisch  blijven .  
  Onder  de  invloed  van  drank  gaat  de  borduurster  de  dingen  dubbel  zien .  De  lap  stof , de  naaimachine  en  de  spoelen  gaan  voor  haar  ogen  dansen .  De  daardoor  ontstane  wanorde  accentueren  we  door  het  aanbrengen  van  scheve  en  straalgewijs  lopende  lijnen , zoals  te  zien  is  op  de  schets  van  fig . 35 , waarnaar  het  symbolische  kopbeeld  van  fig . 36  werd  uitgevoerd .  
   

Art . Nr . 58 . a ,

                       Versierende  illustratie

  We  hebben  gezien  dat  we  in  de  voorafgaande  gevallen  onze  arbeid  al  een  uitgesproken  decoratief  karakter  konden  verlenen .  Maar  in  die  richting  kan  men  nog  veel  verder  gaan . 

  Onder  bepaalde  omstandigheden  kan  en  moet  zelfs , de  illustratie  van  uitsluitend  versierende  aard  zijn .  In  die  gevallen  gaat  de  kunstenaar  zich  wenden  tot  de  flora  en  fauna  en  tot  de  meetkundige , waarvan  de  elementen  op  oordeelkundige  wijze  verwerkt  zullen  worden . 

  Boeken  met  abstracte  inhoud , zoals  bijvoorbeeld  de  wijsbegeerte , komen  in  aanmerking  voor  deze  soort  van  illustratie .  Maar  men  moet  intussen  wel  bedenken  dat  men  ook  daar  niet  op  een  geheel  willekeurige  wijze  te  werk  zal  kunnen  gaan .  Want  ook  daar  moeten  we  er  ons  op  toeleggen  om  een  verbinding  tussen  tekst  en  versiering  tot  stand  te  brengen :  zo  zal  men  wel  inzien  dat  het  niet  op  zijn  plaats  is  om  in  een  boek , dat  over  de  klassieke  oudheid  gaat , motieven  uit  de  Renaissance  af  te  drukken  ! 

We  moeten  dus  goed  doordrongen  zijn  van  de  geest  van  de  tekst  om  in  staat  te  zijn  toepasselijke  versieringen  aan  te  brengen ,  waarbij  dan  ook  nog  rekening  gehouden  moet  worden  met  de  eisen  en  beperkingen , die  de  uitgever  ons  oplegt .  Een  vrolijk  of  humoristisch  boek  krijgt  dus  een  verluchting  van  dezelfde  geest  en  een  ernstig ,  " streng "  boek  vraagt  natuurlijk  om  illustraties  van  een  soortgelijk  karakter . Een  fijne , gevoelige  en  voorname  tekst  zal  van  delicate  en  elegante  plaatjes  voorzien  moeten  worden , dat  ligt  wel  voor  de  hand .
  Overigens  kunnen  heel  wat  boeken , waarvan  de  inhoud  overigens  in  het  geheel  niet  " abstract "  is , op  louter  versierende  wijze  geillustreerd  worden . 
  Het  is  zelf  mogelik  om  een  serie 
" realistische "  illustraties  in  hetzelfde  boek  te  onderbreken  door  enkele  versierende  varianten , op  voorwaarde  dat  de  eenheid  van  het  geheel  en  niet  te  zeer  verbroken  wordt .  Als  voorbeeld  daarvan  ziet  je  onder  fig. 37  en  38  twee  slotvignetten , die  met  dat  doel  ontworpen  zijn  en  wel  voor  de  reeds  besproken  roman  " De  Krekel " .   De  eerste  wekt  een  gevoel  van  vreugde  en  levenslust  op  ;  de  andere  beeld  weemoed  en  spijt  uit .  Dergelijke  gevoelen  kunnen  vaak  uit  een  of  ander  hoofdstuk  van  een  roman  naar  voren  treden  en  de illustrator  heeft  dan  de  mogelijkheid  om  hen  op  die  geestelijke  wijze  uit  te  drukken , zonder  dat  deze  prentjes  met  de  andere  gaan  " vloeken "  integendeel .
  De  verschillen  tussen  boeken  van  verschillende  stijl  en  inhoud  zijn  nl.  niet  altijd  scherp  afgebakend  en  vaak  heeft  men  te  doen  met  boeken  van  een 
" tweeslachtig "  soort , waardoor  de  illustrator  in  staat  zal  zijn  soms  zelfs  min  of  meer  gedwongen , om  tekeningen  van  afwisselend  karakter  in  hetzelfde  boek  aan  te  brengen . 
  Nemen  we  in  dit  verband  eens  het  werk  van  Jules  RENARD ,   " Natuurlijk  Historie "  dat  doordrongen  is  van  een  fijne , levendige  en  geestige  observatie , vol  van  humor , maar  ook  van  diepzinnige  opmerkingen .  Het  eerste  verhaal  van  dit  boek  heet 
"  De  prentjesjager " , dat , in  zekere  zin , de  toegangspoort  is  tot  die  hele  dierenwereld , die  zich  in  de  vrije  natuur  ontwikkelt  en  vervolgens  het  voorwerp  zal  zijn  van  talrijke  fijnzinnige  opmerkingen  van  de  schrijver .  Hieraan  is  het  titelbeeld , van  de  hand  van  de  graveur  Paul  BAUDIER   gewijd 
( fig . 41 ) .  De  kunstenaar  heeft  dit  meer  als  landschaptekenaar  dan  als  versierder  opgevat , wat  intussen  niet  zeggen  wil  dat  deze  compositie  geen  decoratieve  kwaliteiten  zou  bezitten .
  Het  onderwerp  is  op  vrije  wijze  behandeld , maar  zijn  constructie  is  gespannen .  Kijk  maar  eens  naar  de  schets  op  fig . 40 .  De  compositie  verttoont  een  silhouet  van  heuvels  op  de  horizon , die  de  hoogte  van  de  omlijsting  volgens  de  gulden  snede  indeelt .  Vervolgens  bepaalt  een  serie  van  horizontale  lijnen  de  verschillende  plans , terwijl  enkele  schuine  lijnen  aan  het  geheel  beweging  geven .  Men  merke  ook  op  dat  de  wolken  aan  de  rechterzijde  de  compositie  een  evenwicht  verschaffen  met  betrekking  tot  de  bomen  links .
  De  kunstenaar   RENEFER   was , van  zijn  kant , belast  met  de  uitvoering  van  de   kopbeelden , een  voor  ieder  onderwerp , en  van  enkele  slotvignetten .  Zoals  vaak  het   geval  is  waren  de  afmetingen  van  deze  kopbeelden  voorgeschreven  door  de  technische  eisen  van  het  bewuste  boek .
  De  kunstenaar  besloot  hierbij  om  op  zuiver  decoratief  terrein  te  blijven .  De  illustraties  spreken  dus  hun  taal  binnen  het  formaat  van  de  kleine  kopbeelden  door  composities , waarvan  dieren  en  planten  de  bestanddelen  zijn  toegepast  volgens  een  vastgestelde  stilering  en  rythme .  Evenwicht  en  symmetrie  worden  er  in  acht  genomen  met vermijding  echter  van  een  volstrekte  symmetrie ;  er  is  dus  een  soort  van 
" symmetrie  in  asymmetrie " .  We  zien  dat  overigens  op  de  fig . 39  en  42  tot  46 .  Het  eerste  kopbeeld  hoort  bij  een  verhaal  dat 
" De  Slang "  heet , het  tweede  bij  dat  over  de  kikkers ;  er  zijn  daar  ook  een  paar  dieren , die  veel  met  kikkers  gemeen  hebben .  De  walvis  van  fig . 43  leent  zich  door  zijn  langwerpige  vorm  zeer  goed  voor  een 
" opname "  in  een  kopbeeld .  De  sluiting  van  het  jachtseizoen  werd  door  de  illustrator  aangegrepen  om  een  stilleven  met  wild  aan  de  reeks  toe  te  voegen  ( fig . 45 ) .
  Wat  de  slotvignetten  uit  dit  werk  betreft  daarvan  kunt  je  er  een  tweetal  zien  in  de  fig . 47  en  48 .  De  eerste  is  geconstrueerd  op  een  gelijkzijdige  driehoek .  Het  patroon  van  de  bissectrices , waarvan  drie  licht  gebogen  lijnen  zijn  toegevoegd , veroorzaakt  een  aantrekkelijk  rythme  ( fig . 47 bis ) .
  Je  zult  opmerken  dat  de  tweede  gebouwd  werd , op  een  verticale  as  ( fig . 48 bis ) , waaruit  een  symmetrisch  motief  onstond .  Maar  de  onderdeeltjes  van  de  compositie  veroorzaken  weer  een  zekere  asymmetrie , zodat  eentonigheid  vermeden  werd .
  Indien  we  thans  de  illustratie  van  een  wijsgerig  geschrift , dat  de  rol  van  het  hellenisme  en  zijn  grootheid  in  het  verleden  behandeldt  onder  ogen  zien , dan  zouden  we  dat  " a  priori "  niet  anders  dan  in  een  klassieke  stijl  kunnen  opvatten .  De  tekst  zal  ons  kunnen  leiden  bij  de  keuze  van  de  versierende  elementen  en  ook  bij  de  vertolking , de  uitbeeldingswijze , die  we  gaan  toepassen .  
  Natuurlijk  gaan  we  te  rade  bij  de  oude  griekse  versieringskunst , waarbij  het  ons  niet  verboden  zal  zijn  om  hier  en  daar  een  beetje  variatie  en  fantasie  toe  te  passen  bij  deze  versieringsmotieven , als  we  maar  niet  op  nodeloze  wijze  inbreuk  maken  op  de  stijl  van  het  tijdperk .  
  We  moeten  ook  de  bouw  van  onze  bladzijde  bepalen , die  voorzien  zal  worden  ofwel  van  een  zeer  smal  kopbeeld , een  zg .  doorlopende  band , en  waarvan  de  versiering , steeds  van  dezelfde  hoogte , voor  ieder  hoofdstuk  verschillende  elementen  zal  bevatten  ( deze  band  zal  dan  op  boven -  en  onderzijde  van  iedere  bladzijde  herhaald  worden ) , ofwel  met  een  enkel  kopbeeld  aan  het  begin  van  ieder  hoofdstuk , dat  dan  een  beetje  belangrijker  zal  zijn  dan  de  doorlopende  band .  Een  andere  mogelijkheid  tenslotte  is  het  uitsluitend  ontwerpen  van  sierletters  bij  ieder  hoofdstuk .  Welke  werkwijze  we  ook  zouden  kiezen , we  zullen  toch  altijd , blijven  werken  in  de  geest  van  de  versieringen  van  fig . 49 . 
  Er  zijn  tenslotte , ook  teksten  van  een  dergelijke   " abstractie " dat  het  niet  mogelijk  zal  zijn  om  daarbij , als  versiering  enig  element  uit  de  natuur  aan  te  brengen .  Maar  in  een  dergelijk  geval  zou  de  meetkunde , deze  exacte  wetenschap , die  zoveel  logica  in  zich  draagt  van  pas  kunnen  komen , althans  in  sommige  gevallen , om  ons  combinaties  van  lijnen  en  vlakken , zelfs  van  volumes , te  suggereren  voor  een  versiering  van  grote  grafische  zuiverheid  die  in  enig  verband  met  de  tekst  zou  staan .  Dat  is  althans  zeer  goed  denkbaar .  
  We  vertrouwen  dat  je  thans  voldoende  ingelicht  bent  voor  wat  betreft  het  ontwerpen  van  illustraties . 
  We  willen  er , tot  besluit , aan  herinneren , dat  om  een  goed  " objectieve "  illustratie  tot  stand  te  kunnen  brengen , men  steeds  veel  schetsen  moet  maken  en  doorgevoerde  studies  en  in  het  bezit  dient  te  zijn  van  een  uitstekend  visueel  geheugen , dat  langs  de  weg  van  het  geduld  verkregen  werd .  
  Bij  de  illustratie  is  het  niet  slechts  zaak  om  zijn  onderwerp  op  harmonieuze  wijze  te  componeren , maar  ook  om  de  verschijning  van  een  bladzijde  in  zijn  geheel  goed  te  overdenken  met  het  oog  op  een  aantrekkelijk  evenwicht .  
  Het  effect  van  een  illustratie  zal  verschillend  zijn  naar  gelang  de  toegepaste  reproductie -  en  druktechniek .  Zoals  we  al  bij  het  begin  van  deze  beschouwing  schreven , zullen  we  later  op  deze  aangelegenheid  nader  ingaan .    

Art . Nr . 58 .

Fig . 34 .

Uitvoering  in  houtsnede , van  een  symbolische  illustratie  ( kopbeeld ) .