Art . Nr . 57 .

                      DE   ILLUSTRATIE

                               Inleiding

  De  illustratie  heeft  tot  doel  om  een  gedrukte  tekst  op  te  helderen , aan  te  vullen  en  te  versieren  met  behulp  van  de  prenten  die  tot  stand  kwamen  door  de  illustrator .  Deze  is  dus  de  tolk  van  de  gedachten  van  de  schrijver  en  deze  gedachten  geeft  hij  gestalte  door  middel  van  tekeningen  die  in  een  of  andere  techniek  zijn  uitgevoerd .
  Maar  het  werk  van  de  kunstenaar  zal  een   " vermenigvuldiging "  moeten  ondergaan .  Zijn  tekeningen  en  composities  zullen  in  het  te  drukken  boek  worden  afgebeeld .  Met  het   oog  daarop  zal  de  illustrator  niet  alleen  in  de  " geest "  van  het  boek  in  kwestie  moeten  werken , maar  ook  rekening  moeten  houden  met  het  soort  van  uitgave , het  formaat  en  de  aard  van  het  te  gebruiken  papier .
  Op  dit  alles  zullen  we  later  nog  terugkomen  wanneer  we , op  het  geschikte  ogenblik , de  verschillende  reproductie -  en  druktechnieken  zullen  behandelen . 
  Hierboven  stipten  we  aan  dat  er  een  logisch  verband  dient  te  bestaan  tussen  de  tekst  en  zijn  illustraties . 
  Nu  spreekt  het  wel  vanzelf  dat  de  uitdrukkingsmogelijkheden  van  de  schrijver  en  van  de  tekenaar  zeer  verschillend  zijn .  Maar , wel  verre  van  met  elkaar  in  conflict  te  komen , moeten  deze  elkaar  juist  gaan  aanvullen .  En  hieruit  volgt  natuurlijk  de  noodzaak  van  een  nauwe  samenwerking  tussen  beiden . 
  Wie  een  boek  wil  gaan  illustreren  moet  eerst  gaan.... lezen .  "  Een  waarheid  als  een  koe  " , zult  je  misschien  zeggen .  Ongetwijfeld , maar  onder  lezen  willen  we  ook  verstaan  de  geest  van  het  boek  begrijpen  en  aanvoelen  om  in  staat  te  kunnen  zijn  een  toepasselijke  "  verluchting "  te  leveren .  Men  begrijpt  dan  wel  dat  de  rol , die  aan  de  kunstnaar  is  toebedeeld , de  uitdrukking  van  zijn  persoonlijkheid  beperkingen  oplegt . Toch  kan  er  wel  degelijk  sprake  zijn  van  een  oorspronkelijke  kunstzinnige  schepping , want  ook  hier  hebben  we  een  vertolking  en  wel  een  die  de  kunstenaar  door  zijn  persoonlijkheid  wordt  opgelegd .  In  deze  werkzaamheid  van  de  geest  komen  de  gevoeligheid  en  de  verbeeldingskracht  van  een  illustrator  een  belangrijk  woord  meespreken . 
  Laten  we , wat  dat  betreft , intussen  niet  vergeten  dat  de  verbeeldingskracht  de  dochter  is  van  de  waarneming .  Wat  is , in  de  beeldende  kunsten , verbeeldingskracht  feitelijk  anders  dan  het  opnieuw  oproepen  van  elementen , waarvan  het  beeld  op  een  of  ander  ogenblik  op  iemands  netvlies  vershenen  is  ?   Van  een  illustrator  moet  het  zg.  visuele  geheugen  dus  wel  in  bijzondere  mate  gevoelig  zijn  en  dit  kan  worden  door  een  voortdurende  oefening  van  het  observatievermogen .  Door  veel  te  kijken  leert  men  op  den  duur  zien  en  onthouden .  Dank  zij  dit  visuele  geheugen  wordt , in  de  meeste  gevallen , een  compositie  uitgevoerd  zonder  dat  een  direct  contact  met  de  natuur  nodig  is .  De  kunstenaar  die  een  uitgebreide  kennis  bezit  van  het   menselijk  lichaam , de  dieren , perspectief  enz. ,  zal  in  staat  zijn  om  vormen  en  constructies  uit  te  voeren  of  een  beweging  neer  te  zetten  in  overeenstemming  met  wat  de  tekst  hem  suggereert .  Op  die  manier  geniet  zijn  geest  de  grootst  mogelijke  vrijheid  om  op  levensware  wijze  te  scheppen  en  wij  zeggen  wel  degelijk  " scheppen " .  Want  het  is  onlochenbaar  dat  hier  van  schepping , creatie , sprake  is , te  meer  waar  de  elementen , die  de  kunstenaar  uit  zijn  geheugen  opdiepte , door  hem  niet  gebruikt  zullen  worden  zonder  hen  te  "  transponeren "  en  te  " interpreteren "  volgens  een  geheel  persoonlijke  opvatting  van  de  gedachten  die  in  de  te  illustreren  tekst  opgesloten  liggen .
  Overigens  zal  de  tekenaar  ook  werk  moeten  maken  van  een  rangschikking , een  ordening  van  al  die  elementen .  Ook  in  zijn  werk  zal  de  kunst  van  de  compositie  dus  zijn  rechten  opeisen  teneinde  op  de  aangenaamste  wijze  een  bepaald  geheel  tot  stand  te  kunnen  brengen .  De  in  het  vorige  lesdeel  bestudeerde  wetten  zal  ook  hij  moeten  gaan  toepassen .  Intussen  is  het  wel  duidelijk  dat  ook  hier  zijn  persoonlijkheid  en  oorspronkelijkheid  aan  het  licht  zullen  treden  want , al  heeft  ieder  terrein  zijn  eigen  beginselen , er  zijn  ook  verschillende  manieren , aan  ieder  mens  eigen , om  zich  daaraan  te  onderwerpen .
  We  zullen  om  te  beginnen , de  illustraties  onder  ogen  zien  van  een  op  bijzondere  wijze  verzorgde  uitgave . 
  Een  dergelijke  " luxe - editie "  kan , voor  wat  het  illustratieve  gedeelte  betreft , uit  de  volgende  onderdelen  bestaan :
  1e.  een  titelbeeld  :  illustratie  buiten  de  tekst , die  afgebeeld  is  op  de  titelpagina  van  het  boek .
  2e.  kopbeelden  :  serie  van  illustratie  die  boven  ieder  hoofdstuk  staan .
  3e.  illustraties  tussen  de  tekst  verdeeld  over  het  gehele  boek . 
  4e.  slotvignetten  :  serie  van  kleine  illustraties , die  ieder  aan  het  slot  van  een  hoofdstuk  afgedrukt  zijn , als  de  op  de  bladzijde  vrijgelaten  plaats  dit  toelaat . 
  5e.  versierde  letters , zeer  grote  hoofdletters  waarmee  de  hoofdstukken  beginnen  en  die  voorzien  zijn  van  kleine  tekeningen .
  6e.  illustraties  buiten  de  tekst :  serie  van  illustraties  ( gewoonlijk  niet  groot  in  aantal )  van  groot  formaat  over  de  volle  bladzijde .
Soms  wordt  een  van  hen  ook  op  de  omslag  van  het  boek  afgedrukt .

  Men  dient  ook  te  weten  dat  de  tekst  van  een  boek  op  de  bladzijden  is  afgedrukt  volgens  nauwkeurig  vastgestelde  verhoudingen  van  hoogte  en  breedte , want anders  zou  zijn  aspect  natuurlijk  zeer  ongelukkig  kunnen  zijn .  De  lengte  van  een  gedrukte  lijn  tussen  de  beide  marges  rechts  en  links  draagt  de  naam  van  regellengte .  De  plaats  en  het  formaat  van , in  het  bijzonder , de  kopbeelden  is  gewoonlijk  met  die  regellengte  verbonden , zoals  natuurlijk  ook  de  hoogte  van  de  tekst  op  iedere  bladzijde , teneinde  een  zeker  evenwicht  in  acht  te  blijven  nemen .  Bij  uitbreiding  wordt  de  term  " regellengte "  ook  gebruikt  voor  de  beide  afmetingen , hoogte  en  breedte , van  de  gedrukte  tekst .  De  getekende  composities  bevinden  zich  in  het  algemeen  binnen  een  omlijsting , waarvan  de  vorm  en  afmetingen  voor  ieder  soort  van  illustratie  voor  een  gegeven  boek  met  zorg  gekozen  zijn ,  en  wel  in  het  bijzonder  voor  kopbeelden , sierletters  en  platen  buiten  de  tekst , met als  doel  een  homogeen  geheel .  Maar  voor  illustratie  tussen  de  tekst , slotvignetten  e.d.  neemt  men  minder  strenge  regels  in  acht .  Wij  geven  zelfs  een  voorbeeld  van  een  kopbeeld  ( fig . 30 )  waarin  de  tekenaar  weliswaar  de  in  dat  boek  gebruikelijke  omlijsting  heeft  toegepast  maar  dit , om  een  bepaald  effect  te  versterken , aan  de  benedenzijde  rechts  heeft  losgelaten .

  In  sommige  gevallen  geeft  de  illustrator  zijn  verschillende  composities  voor  eenzelfde  boek  een  geheel  vrije  wijze  van  uitsnijden .

  Het  staat  de  kunstenaar  vrij  om  uit  de  twee  bovengenoemde  mogelijkheden  een  keuze  te  maken  om  het  algemene  beeld  van  zijn  illustraties  op  geslaagde  wijze  in  overeenstemming  te  brengen  met  het  karakter  van  het  gehele  boek .
  In  beginsel  moeten  de  illustraties  op  regelmatige  wijze  over  het  boek  verdeeld  worden  om  een  te  lange , eentonige , opeenvolging  van  bladzijden  zonder  het 
" open raam " van  een  illustratie , te  vermijden .  Deze  noodzakelijkheid  dwingt , helaas , de  kunstnaar  er  soms  toe  om  de  uitvoering  in  de  steek  te  laten  van  een  of  ander  onderwerp , dat  hem  bijzonder  ter  harte  ging , teneinde  een  overeenstemming  tussen  tekst  en  illustratie  in  stand  te  kunnen  houden ;  dit  betreft  vooral  de  plaatjes  tussen  de  tekst .
  Lettekundige  werken  kunnen  zeer  talrijk  en  uiteenlopend  zijn  voor  wat  betreft  de  behandelde  onderwerpen , de  besproken  denkbeelden  enz .  Romans ,  reisverhalen , geschiedenisboeken  en  wetenschappelijke  werken  zullen  illustraties  krijgen  die  aangepast  zijn  aan  het  soort  en  de  geest  van  het  boek  in  kwestie .  Deze  plaatjes  zullen , van  het  ene  boek  op  het  andere , weinig  met  elkaar  gemeen  hebben , of  het  zou  de  persoon  of  personen  moeten  zijn , die  voor  de  illustraties  gezorgd  hebben .
  In  veel  gevallen  zal  de  illustratie  objectief  zijn , d. w. z.  de  onderwerpen  van  de  tekst  weergeven  door  zich  strikt  aan  de  tekst  te  houden , al  blijft  de  persoonlijkheid  van  de  tekenaar  zich  in  volle  vrijheid  uitdrukken  in  het  grafisch  karakter  van  zijn  werk .
  Zo  kan  de  illustratie  ons  de  plaatsen  tonen , die  in  een  reisverhaal  beschreven  worden .  Maar  in  zo'n  geval  zal  de  tekenaar   -   om  de  waarheid  te  kunnen  dienen  en  dat  zal  hier  toch  wel  nodig  zijn  -  gedwongen  zijn  om  zich  goed  te  documenteren , ofwel  te  bestemde  plaatse , ofwel  met  behulp  van  foto's , die  hij  op  de  een  of  andere  wijze  zal  moeten  vertolken  om  goede  composities  te  verkrijgen .
  Maar  er  zijn  ook  geschriften  waarin  een  grotere  subjectiviteit  of  een  psychologische  studie  de  overhand  hebben .  Dit  soort  van  boeken  vraagt  natuurlijk  om  illustraties  van  geheel  andere  aard .  Zij  zullen  versierd  worden  met  allergorische  en  symbolische  illustraties  en  zelfs , onder  omstandigheden , met  die  van  het  zg.  non - figuratieve  soort . 
  Weer  andere  zijn  er  die  van  geen  enkele  soort  van  illustratie  voorzien  zouden  kunnen  worden , behalve  misschien  van  geheel  decoratieve  aard , in  kopbeelden , omlijstingen  van  bladzijden  en  sierletters  bijvoorbeeld , die  tot  in  volkomen  abstracte  vorm  kunnen  worden  opgevat .  Dit  zal  o.a.  het  geval  zijn  met  publicaties  van  wijsgerige  aard . 

Art . Nr . 57 . a ,

   Objectieve  illustratie , die  aangepast  is  aan  beschrijvende  teksten

 Wij  kunnen  ons  thans  tot  het  onderwerp  zelf  gaan  richten  en  enkele  concrete  gevallen  van  zg .  objectieve  illustratie  gaan  uiteenzetten .  Wij  hebben  onze  keuze  laten  vallen  op  het  terecht  beroemde  werk  van  Henri  BARBUSSE ,  "  Het  Vuur  " , dat  een  beschrijving  geeft  van  de  lijdensweg  van  de  infanterist  gedurende  de  eerste  wereldoorlog .  Ieder  hoofdstuk  van  dat  boek  zou  aanleiding  kunnen  geven  tot  een  overvloedige  illustratie  waarin  het  tragische , schilderachtige  en  zelfs  het  kluchtige  om  beurten  te  pas  komen .  Onderwerpen  met  een  landschap  zijn  er  talrijk  en  dan  wat  voor  landschappen  !  Treurige  ruïnes  van  dorpen  uit  de  vuurlinie ;  aarde  die  omgewoeld  is  door  de  granaten , mijnen  en  loopgraven  de  regen  en  de  modder , die  afschuwelijke  modder ....
  De  taak  van  de  illustrator  is  hier  in  hoge  mate  boeiend , maar  intussen  niet  zonder     gevaren , waarvan  de  grootste  gelegen  zijn  in  de  interpretatie  van  de  tekst .  Maar  tenslotte  is  dit  een  risico  dat  men  loopt  bij  iedere  poging  tot  illustratie  en  al  is  de  grootste  fout  van  een  illustratie  het  miskennen  van  de  geest  van  een  tekst , een  kunstenaar  die  die  naam  verdient , moet  zich  juist  geprikkeld  voelen  door  de  problemen . 
  We  zullen  ons  gaan  bezig  houden  met  de  studie  van  een  titelbeeld , een  kopbeeld , een  sierletter  en  een  slotvignet .
  Zoals  we  geconstateerd  hebben , is  het  boek  bijna  van  het  begin  tot  het  eind  van  beschrijvende  aard  en , al  wordt  er  ons  de 
" veteraan  "  in  al  zijn  gedragingen  ten  tonele  gevoerd , het  landschap , als  men  dit  zo  tenminste  noemen  mag , neemt  er  een  minder  grote  plaats  in , waarop  we  eveneens  al  gewezen  hebben .  De  oorlog  van 
1914 - 1918   was  vooral  een  oorlog  van  loopgraven , die  de  strijdende  beschutting  boden  en  de  aanvallen  werden  gewoonlijk  voorafgegaan  door  een  intentief  artillerievuur , dat  de  aarde  schokte  en  waardoor  bouwgrond , bossen , boerderijen  en  dorpen  vernietigd  werden ....

  Het  titelbeeld  moet  als  het  ware  symbolisch  de  geest  van  het  boek  samenvatten .  In  ons  geval  is  het dus  aangewezen  om  daarvoor  een  beeld  van  die  gemartelde  aarde  te  reserveren :  we  zullen  dan  een  décor , een  achtergrond  krijgen , die  ons  het  drama  voor  de  geest  zet . 
  Laten  we  eens  iets  gaan  zoeken .  We  moeten  een  gezicht  uit  de  hoogte  krijgen  die  de  gapende  wonden  laat  zien  in  de  aarde :  reusachtige  granaattrechters  en  lange  en  diepe  loopgraven  die  zich  als  slangen  door  deze  chaos  slingeren  met  hier  en  daar  de  droevige  resten  van  verscheurde  boomstammen...
  Om  tot  een  pakkende  uitbeelding  van  de  werkelijkheid  te  geraken , zal  de  documentatie  moeten  bestaan  uit  een  groot  aantal  schetsen  die  destijds op  de  plaatsen  zelf  gemaakt  zijn  of  uit  geschikte foto's , die  men  dan  natuurlijk  enigszins  vrij  zal  moeten  interpreteren  door  een  of  ander  belangrijk  element  speciaal  naar  voren  te  halen .
  Allereerst  gaan  we  een  schets  opzetten  ( fig . 15 ) .  In  die  constructie  is  de  lijn  van  de  horizon  voldoende  hoog  geplaatst  om  een  grote  ruimte  te  laten  aan  de  bodem .  Dit  is  dus  echt  compositiewerk , want  men  begrijpt  wel  dat  het  maken  van  zo'n  schets  in  de  werkelijkheid  niet  zonder  gevaren  zou  zijn .
Toch  schijnt  het  vijandelijk  leger  niet  al  te  nabij  te  zijn  en  men  zou  hier  zelfs  van  een  " stilte  na  de  storm "  kunnen  spreken .  Een  van  de  beginselen  van  de  compositie  komt  te  pas  bij  de  bepaling  van  de  voet  van  de  heuvel  op  het  tweede  plan  links  en  van  de  tweede  bocht  van  de  loopgraaf .  Deze  twee  punten  zijn  nl.  gelegen  op  de  verticale  as  van  de  uiterste  en  middelste  rede  in  de  breedte , maar , alles  bijeen , is  hier  een  streven  naar  dramatische  schilderachtigheid  toch  belangrijker  dan  stijlzuiverheid . 
  Aan  de  hand  van  deze  schets  wordt  dan  de  definitieve  tekening  gemaakt  ( fig . 16 ) .  Dit  prentje  verwekt  bij  de  lezer  een  gevoel  van  verlatenheid  en  verderf .  Alleen  al  de  tegenstelling  van  het  harde  zwart  tegen  het  wit  roept  reeds  een  huiveringwekkende  rouw  op .  Slechts  op  het  voorplan , links , is een  levend  wezen  te  zien , dat  door  zijn  kleine  afmetingen  de  indruk  van  oneindigheid  van  de  ruimte  versterkt .  Deze  soldaat  leeft , zeker , maar  dit  leven  lijkt  zo  bedeigd , zo  kwetsbaar... Toch  stap  hij  rustig  voort  en  ongetwijfeld  is  hij  aan  de  vervulling  van  een  opdracht  bezig .  Dit  suggereert  ons  weer  de  doffe  moed  en  de  nederige  berusting  in  het  lot  van  de  frontstrijder  van  die  dagen .  De  bedoeling  van  de  schrijver  werden  dus  niet  misvormd  maar , integendeel , juist  versterkt .

  We  gaan  nu  over  tot  de  uitvoering  van  een  kopbeeld .  Een  van  de  hoofdstukken  van  het  boek  is  gewijd  aan  het  vertrek  per  trein  van  een  troep , die  naar  een  ander  punt  van  het  front  gestuurd  wordt .  Dit  gebeurt  
's nachts  met  het  oog  op  de  vijandelijke  verkenning  en  op  het  perron  van  een  station , dat  niet  nader  wordt  aangeduid  ( hetgeen  de  tekenaar  de  vrijheid  laat  om  dit  af  te  beelden  zoals  hij  van  plan  is )  heerst  een  levendige  bedrijvigheid .
  Wij  hebben  hier  dus  een  duisternis , een  gekrioel  van  soldaten  en , om  het  beeld  van  die  tijd  nog  sterker  te  suggereren , het  felle  licht  van  schijnwerpers , die  de  hemel  afzoeken .
  De  frontsoldaat  kennen  we ;  menigeen  heeft  er  schetsboeken  vol  van  gemaakt .  Als  het  nodig  is  worden  die  geraadpleegd  om  ons  te  herinneren  aan  zijn  verschijning  en  houdingen  en  om  ons  foutjes  in  de  kleding  te  doen  ontlopen .
  En  de  locomotief  ?  Daarvan  zal  een  foto  ons  goed  te  pas  komen .  En  laat  ons  niet  zuinig  zijn  met  onderdelen ;  die  soldaten  moeten  echt  dooreen  krioelen  en  we  moeten  een  bedrijvigheid  te  zien  krijgen , zoals  die  er  ook  werkelijk  was  in  zo'n  bewogen  en  benauwende  nacht  !
  Ziedaar  wat  we  moeten  gaan  uitbeelden  in  een  spaarzaam  licht , dat  toch  voldoende  moet  zijn  voor  enkele  tegenstellingen  in  de  toonwaarden , die  het  afgebeelde  nog  beter  tot  hun  recht  zullen  laten  komen . 
  Na  enkele  voorafgaande  pogingen  zijn  we  terecht  gekomen  bij  de  schets  van  fig . 17 .  Laten  we  die  goed  bestuderen , hier  en  daar  nog  wat  veranderen  en  de  verhoudingen  vaststellen  van  de  verschillende  vlakken , die  met  de  militairen , de  trein , bijkomstigheden  en  de  hemel .  Deze  laatste  zal  het  kleinste  deel  toegewezen  krijgen , want  de  hoofdaandacht  moet de  troep  gevestigd  blijven .  De  schoorsteen  van  de  locomotief  bevindt  zich  op  de  middelste  deellijn , maar  de  twee  schuine  lijnen  van  de   lichtbundels  zouden , verlengd  gedacht , elkaar  snijden  in  een  punt  van  de  verticale  gulden  snede .  Op  deze  wijze  vermijden  we  gelijkvormigheid  en  eentonige  symmetrie  in  de  compositie .  Nu  rest  ons  nog  slechts  de  definitieve  illustratie  te  voltooien , die  je  ziet  op  fig . 20 .
  De  sierletter  houden  we  eenvoudig  en  men  zou  hier  niet  goed  een  uitsluitend  decoratieve  tekening  kunnen  gebruiken ;  daarvoor  is  het  thema  te  menselijk  en  de  tekst  van  het  boek  te  objectief . 
  Thans  wijden  we  ons  aan  het  slotvignet .     Het  slotvignet , dat een  hoofdstuk  afsluit , heeft  betrekking  op  het  laastste  deel  van  de  tekst , waarvan  hij  de  geest  tot  uitdrukking  moet  brengen .  Zijn  afmetingen  lopen  zeer  uiteen  en  hangen  af  van  de  beschikbare  ruimte .  Zijn  belangrijkheid  zal  in  ieder  geval  door  goede  smaak  en  gevoel  voor  evenwicht  voorgeschreven  worden . 
  Het  tekeningetje  van  fig . 19  toont  een  slotvignet  dat  bij  een  ander  hoofdstuk  thuis  hoort , dat  " Het  Verlof "  heet .  Dit  hoofdstuk  eindigt  met  het  vertrek  van  de  verlofganger  naar  het  front .  We  hebben  hier  dus  een  in  al  zijn  eenvoud  roerende  afscheidsscène .  Zijn  compositie  is  evenwichtig  en  vertoond  duidelijk  een  middelpunt .
  Alvorens  van  het  onderhavige  boek  afscheid  te  nemen , willen  we  je  nog  een  ander  kopbeeld  tonen , dat  wel  zeer  in  het  bijzonder  de  herinnering  wekt  aan  de  schamele  omstandigheden  van  de  frontsoldaat  en  het  armzalige  " comfort "  van  een  van  zijn  onderaardse  verblijfplaatsen .  Het  " effect "  is  hier  wel  uitermate  pakkend  ( fig . 21 ) .