Art . Nr . 50 .

                           DE   PRAKTIJK

    De  COMPOSITIE  in  het  STILLEVEN 

                  Wat  men  niet  moet  doen 

  Vaak  hebben  wij  van  sommige  leerlingen  bij  hun  studie  van  het  lesdeel  Licht  En  Schaduw  of  bij  die  van  de  kleur  werkstukken  onder  ogen  gehad , die  in  ieder  opzicht  gelijk  zijn  aan  wat  wij  zien  op 
fig . 7 .
  Soms  vertoonden  deze  studies  onmiskenbare  kwaliteiten  voor  wat  betreft  de  constructie , de  uitdrukking  van  het  modelé  enz .  Maar , hoe  uitdrukkingsvol  de  techniek  als  zodanig  ook  zijn  kon  in  een  streven  tot  compositie  schoten  zij  altijd  -  en  op  hinderlijke  wijze  -  tekort .
  Zoals  op  onze  afbeelding  zag  men  er  slechts  verspreide  elementen , waarvan  de  opstelling  volkomen  toevallig  of  willekeurig  was .  Het  gevolg  was  een  pijnlijke  indruk  van  wanorde , leegte , kortom  van  arm - tierigheid .  Het  oog  van  de  beschouwer  verplaatste  zich , evenals  op  fig . 7 , om  beurtelings  bij  ieder  onderdeel  even  stil  te  staan , zonder  dat  het  door  iets  van  speciaal  belang  werd  vastgehouden .  Vandaar  dan  ook  een  volkomen  onverschilligheid , welke  de  waarheidsliefde  van  de  voorstelling  ook  zijn  mocht .

                   Eerste  Voorbeeld

               Wat  men  wel  moet  doen

  Wij  nemen  de  verschillende  elementen  die  op  fig. 7  te  zien  zijn  eens  ter  hand  om  te  proberen  tot  een  echte  compositie  te  geraken . 
  Allereerst  moeten  wij  denken  aan  de  ondergrond , dat  wil  zeggen  aan  het  vel  papier , het  karton , paneel  of  doek , waarop  geschilderd  wordt .  Dit  zal  bestemd  zijn  voor  de  uitbeelding  van  het  onderwerp  en  zijn  afmetingen , die  heel  wat  zullen  verschillen  van  die  van  de  studie  op  fig. 7 , waar  zij  kennelijk  in  wanverhouding  zijn , zullen  aangepast  zijn  aan  een  bepaald  doel  en  wel  om  aan  de  weer  te  geven  voorwerpen  een  genoegzame  belangrijkheid  te  verlenen  om  het  oppervlak  in  kwestie  goed  te  vullen , zonder  dat  de  grootte  ons  er  toe  dwingt  om  de  verschillende  elementen  buitensporige  afmetingen  te  verlenen .  Ons  verlangen  zal  uitgaan  naar  een  opstelling  in  de  breedte  en  niet  in  de  hoogte , zodat  onze  ondergrond  een  liggende  rechthoek  zal  worden .
  Wij  trekken  dus  een  horizontale  lijn , die  de  onderste  grens  van  onze  compositie  zal  vormen  en  geven  hem  een  lengte  DC .  Op  fig . 8  is  deze  lengte  natuurlijk  verkleind , maar  in  werkelijkheid  is  hij  iets  groter  dan  23  cm.  zodat  wij  werken  op  een  vel  van  27  bij  21  cm .  in  de  breedte , aan  alle  kanten  een  marge  van  ongeveer  2 cm.  overhouden .  
  Welke  hoogte  gaan  wij  nu  nemen  ? 
Laten  wij  ens  de  gulden  punten  van  DC  bepalen :  dat  worden  P1  en  P2 .  De 
" gulden  rechthoek " , waarover  wij  eerder  spraken , wordt  verkregen  met  DC  als  basis  en  de  afstand CP2  of  DP1  voor  de  zijkanten .  Maar  men  ziet  aanstonds  dat  wij  dan  een  zeer  gedrukte  rechthoek  zouden  krijgen .  Het  motief  dat  wij  willen  samenstellen  met  een  aantal  vrij  omvangrijke  voorwerpen  zou  het  aan  ruimte  gaan  ontbreken .  Laten  wij  dus  de  hoogte  op  redelijke  wijze  vergroten  en  hem  vaststellen  op  18 cm . (CB ) , die  overeenkomt  met  de  breedte  DC,  verminderd  met  de  afstand  tussen  P1  en  P2 , de  beide  gulden  punten  van  DC .
  Nu  gaan  wij  dus  onze  rechthoek  ABCD  contrueren  en  trekken  zijn  beide  diagonalen , waarvan  het  snijpunt  G  het  meetkundige  middelpunt  van  het  vlak  zal  zijn .  Op  de  punten  P1  en  P2  trekken  wij  een  loodlijn .  
  Waar  zetten  wij  nu  de  rand  van  de  tafel , waarop  ons  stilleven  een  plaats  zal  vinden  ?  Daarvoor  zoeken  wij  een  gulden  punt  op  de  lijn  BC  en  vandaar  uit  trekken  wij  een  horizontale  lijn .  Als  dit  gebeurd  is  hebben  wij  dus  het  gekozen  oppervlak  volgens  de  uiterste  en  middelste  rede  ingedeeld , zowel  in  de  hoogte  als  in  de  breedte . 
  Hoe  zullen  wij  nu  onze  voorwerpen  gaan  opstellen  ?  Waarover  hebben  wij  de  beschikking  ?  Over  een  peer , die  wat  groter  is  dan  de  drie  appelen , een  klein  tinnen  schaaltje  en  een  mes .  Aan  de  ene  kant  plaatsen  wij  de  peer  en  een  van  de  beide  grote  appelen  ;  aan  de  andere  kant  de  twee  overigen  op  het  schaaltje .  Aan  het  mes  denken  wij  later . 
  Deze  verdeling  in  twee  groepen  naast  elkaar  brebgt  een  zekere  symmetrie  van  de  massa's  met  zich  mee , doordat  de  onderdelen  van  de  linkerkant  in  evenwicht  zijn  met  die  van  de  rechterkant .  
  Maar , let  wel , als  wij  de  schaal  met  zijn  twee  vruchten  zo  opstellen  dat  zij  voor  het  oog  in  de  afdeling  P1C  terecht  komen  en  aan  de  andere  kant  de  peer  en  de  appel  in  het  vak  DP2 , waabij  alles  op  ongeveer  dezelfde  hoogte  in  de  grote  onderste  rechthoek  een  plaats  vindt , dan  zouden  wij  ons  ongetwijfeld  bedienen  van  een  verdeling  van  ons  oppervlak  volgen  de  gulden  snede , maar  wat  zou  het  aspect  er  niet  ongelukkig  door  worden  !  Deze  symmetrische  opstelling  aan  weerszijde  van  een  verticale  lijn  door  het  midden  zou  wel  evenwichtig  zijn , maar  teven  onnozel , gekunsteld  en  vervelend .  En  in  ieder  geval  zou  het  evenwicht  niet  tot  stand  gekomen  zijn  in  verhouding  tot  het totale  vlak  dat  door  de  omlijsting  afgebakend  is .  
   Maar wat  dan  ?  Welnu  ( zie  fig. 9 ) , wij  plaatsen  onze  schaal  rechts  op  zodanige  wijze  dat  zowel  zijn  middelpunt  als  het  midden  van  de  rechthoek  R1  ongeveer  samenvalt  met  de  deellijn  van  middelste  en  uiterste  rede ;  R1  is  een  eenvoudige  constructievorm , die  de  twee  appelen  omsluit .  Aan  de  linkerkant  plaatsen  wij  de  twee  andere  vruchten  zo , dat de  tweede  rechthoek  R2 ,  waardoor  zij  worden  ingesloten , een  weinig  over  de  linkerkant  van  de  eerste  rechthoek  heen  loopt .  
  De  tweede  rechthoek  gaan  wij  nu  en  klein  beetje  naar  voren  verschuiven  ten  opzichte  van  de  eerste , zodat  hun  basislijnen  niet  meer  op  dezelfde  horizontale  lijn  liggen  en  dat  bijgevolg  de  omtrekken  van  de  vruchten  wat  losser  van  elkaar  komen  te  staan  en  zich  voor  het  oog  wat  duidelijker  aftekenen , met  de  bedoeling  om  wat  meer  beweging  aan  het  geheel  te  verlenen . 
  Wat  gaan  wij  nu  doen  met  het  mes  ?
  Dit  gaat  ons  de  mogelijkheid  geven  om  het  horizontale  van  het  onderwerp  te  breken .  Zoals  je  ziet , blijven  wij  vechten  tegen  eentonigheid .  Laten  wij  dus  een  schuine  lijn  gaan  toepassen .  Wij  nemen  daarvoor  de  verbindingslijn  van  het  hoekpunt  D  met  het  snijpunt  M  van  de  loodlijn  op  het  gulden  punt  P1  met  de  horizontale  as  van  de  schaal .  Daarop  plaatsen  wij  dan  het  mes , dat  met  zijn  uiteinde  op  de  schaal  komt  te  rusten .  Aldus  verlenen  wij  onze  compositie   een  " helling " , om  het  zo  eens  uit  te  drukken , een  voltooiend  element , dat  het  geheel  aangenamer  zal  maken  voor  het oog , dat  ook  als  dit  niet  zeer  geoefend  zou  zijn , toch  de  onderlinge  band , de  arabesk , zal  aanvoelen  die  thans  de  verschillende  onderdelen  samenhoudt , zoals  wij  die  arabesk  op  fig . 9  hebben  aangeduid .
  Laten  wij  hier  eens  heel  duidelijk  zijn , teneinde  iedere  begripsverwarring  die  samen  kan  gaan  met  het  gebruik  van  een  woord , dat , naar  gelang  het  individu , verschillende  betekenissen  kan  hebben , te  vermijden .  
  Volgens  het  woordenboek  is  een  arabesk  een  serie  danspassen  en  figuren  gevormd  door  dansers  die  in  verschillende  groepen  doorheen  werken , met  de  bedoeling  om  verschillende  gevoelstoestanden  door  houdingen  uit  te  drukken .  In  het  meervoud  gebruikt , betekent  dit  woord :  versieringen  in  schilder - , beeldhouw -  en  bouwkunst , zoals  speciaal  toegepast  door  de  Arabieren .  Zij  bestaan  voornamelijk  uit  bladeren , vruchten , draperieen , linten  enz., die  op  kunstige  wijze  tegenover  elkaar  geplaatst , samengevoegd  of  dooreengevlochten  zijn . 
  In  wezen  gaat  het  dus  over  rangschikking  en  beweging .  Bestaat  een  compositie  immers  niet  uiteindelijk  uit  een  rangschikking  en  het  scheppen  van  bewegingen  ?  Opstelling  en  beweging  nu  kunnen  omsloten  worden  door  een  algemene  beweging , die  in  één  enkele  lijn  wordt  uitgedrukt , die  de  geest  van  de  compositie  samenvat  en  de  algemene  band  uitdrukt .  Het  is  in  deze  zin  dat  wij  hier  het  woord  arabesk  gebruiken .
  Maar , indien  ons  oog  ongetwijfeld  behaagd  wordt  door  de  hier  aangetroffen  arabesk , voert  deze  ons  intussen  nog  niet  naar  een  fragment  van  de  compositie  dat  belangwekkender  is  dan  de  andere .  Wij  ontberen  hier  nog  een  centrum  van  belangstelling , een  aantrekkelijk  middelpunt .  Men  moet  dus  een  keuze  gaan  maken  tussen  die  elementen , waarvan  er  één  in  aantrekkelijkheid  duidelijk  boven  de  andere  uitsteekt .  Door  onze  voorwerpen  op  oordeelkundige  wijze  op  te  stellen , zijn  wij  er  in  geslaagd  om  eentonigheid  in  de  lijnen , oppervlakken  en  massa's  te  ontlopen .  Wij  moeten  ook  een  eenvormigheid  in  belangwekkendheid  zien  te  vermijden , hetgeen  hetzelfde  is  als  een  afwezigheid  van  die  belangwekkendheid .
  Dit streven  zullen  wij  kunnen  dienen  door  de  werking  van  het  licht  en  de  verschillende  toonwaarden , die  het  zal  oproepen , kortom  door  het  z.g.  clair - obscur . 
  Bekijk  eens  fig . 10 , dan  zult  je  daar  aanstonds  getroffen  worden  door  de  aanwezigheid  van  een  overheersende  lichte  toon , die  lichtender  is  dan  de  andere  lichte  tonen  van  de  compositie  en  waardoor  het  oog  onweerstaanbaar  word  aangetrokken .  Ziedaar  nu  een  centrum  van  belangstelling , dat  zoals  je  zult  opmerken , niet  samenvalt  met  het  meetkundig  middelpunt  ( gevormd  door  het  snijpunt  van  de  diagonalen  op 
fig . 9 ) , maar  met  de  appel  die  een  beetje  naar  links  staat  en  ongeveer  samenvalt  met  de  loodlijn  uit  het  gulden  punt  P2 .  Als  het  centrum  van  belangstelling  samenvalt  met  het  geometrische  centrum , zou  dit  leiden  tot  een  symmetrie  en  een  gelijkvormigheid  in  de  indeling  van  de  compositie , die  wij  hebben  dat  herhaaldelijk  gezegd , noodlottig  zou  zijn .  
  Ofschoon  het  oog  het  wordt  aangetrokken  door  het  centrum  van  belangstelling , omvat  het  niettemin  toch  het  totale  beeld , op  voorwaarde  echter  dat  de  beschouwer  de  juiste  afstand  in  acht  neemt , die  minsten  drie  maal  de  grootste  afmeting  van  het  schilderij  moet  bedragen .
  

    
 
           

Fig . 109 .

Huidbekleding  op  decoratieve 
wijze  weergegeven  ( penseel )