Art . Nr . 51 . b ,

                               Derde  Voorbeeld 

  Laten  wij  thans  een  nog  veel  belangrijker  onderwerp  gaan  bekijken .  Wij  zien  het  op  de  reproductie  (fig . 16 ) van  een  werk  van  Alexandre - François   DESPORTES 
( 1661 - 1743 ) , die  dierenschilder  was  van  Lodewijk   XIV  !  De  compositie  is  zeer  knap , de  tekening  uitmuntend  en  de  schildertechniek  soepel  en  rijk .  Er  wordt  een  verband  in  acht  genomen  tussen  licht  en  schaduw  en  het  geheel  is  van  een  bewonderenswaardige  evenwichtigheid . 
  Als  je  eerst  fig . 17  bestudeert  dan  zult  je  zien  dat  de  kunstnaar  ook  hier  zijn  doek  heeft  ingedeeld  volgens  het  beginsel  van  de  gulde  snede .  De  as  CD  is  de  deellijn  ten  opzichte  van  de  hoogte .  Wij  willen  niet  beweren  dat  de  plaats  van  de  verticale  as  AB  wiskundig  werd  " uitgerekend "  om  een  soortgelijke  verdeling  in  de  breedte  aan  te  brengen .  Maar  deze  is  wel  aan  eerrstgenoemde  as  verwant  en  de  meester  verkreeg  hem  door  zijn  intuitie , artistiek  verstand  en  goed  smaak . 
  In  dit  schilderij  zien  wij  twee  stillevens  verenigd , waarvan  er  een  vergezeld  wordt  door  een  levend  dier , n.l.  een  hond .   Verwonderlijk  is  echter  dat  zij  elkaar  goed  verdragen  en  waarom  ?  Omdat  zij  twee tegengestelde  rythmes  van  beweging  voortbrengen , die  van  hetzelfde  karakter  zijn  en  waarvan  de  samenvoeging  het  onderwerp  volkomen  op  zijn  plaats  zet  en  het  een  opmerkelijke  stabiliteit  verleent .
  De  grote  arabesk , die  een  draaiende  beweging  uitvoert , toont  overeenkomst  met  een  grote  letter  S .  De  beweging  ontspringt rechts  boven  uit  het  stenen  entablement  en  omvat , van  links  naar  rechts , het  plateau  met  de  vruchten .  De  licht  gekleurde  omtrek  van  de  ondersteuning  van  dit  grote  halfronde  plateau  begeleidt  door  zijn  buiging  de  tussengolf  die  de  bovenste  bocht  met  de  onderste  verbindt .  Op  deze  laatste  vinden  wij  van  rechts  naar  links  de  dode  eend  en  de  andere  vogels , tenslotte  de  hond , wiens  beweging  in  omgekeerde  richting  beantwoordt  aan  de  sierlijke  buigingen  van  de  stelen  der  gewassen  die  boven  het  lichaam  van  de  eend  te  zien  zijn .  De  vleugels  van  de  eend , in  het  bijzonder  die  aan  de  rechterkant , versterken  voor  het  oog  de  golving  van  de  onderste  bocht .  
  Men  merkt  op  dat  er  zich  aan  de  uiteinden  van  de  diagonaal , die  de  hoeken  K  en  k1  
verbindt , een  in  het  oog  springende  overeenkomst  van  tegenstellingen  bevindt :  links  boven  steekt  een  donkere  silhouet  van  een  boom  af  tegen  de  lichte  lucht .  Rechts  onder  zien  wij  de  buik  van  de  dode  vogel  licht  uitkomen  tegen  een  donkere  achtergrond .  
  De  as  van  de  onderdsteuning  van  het  grote  plateau  bevindt  zich  op  ongeveer  gelijke  afstand  van  AB , as  van  de  kom  met  vruchten  en  GH , as  van  de  kop  van  de  ram .  De  as  EF  moge  ongeveer  gelijk  vallen  met  de  middenas  van  het  gehele  schilderij , hij  bevat  geen  element  van  aantrekkingskracht  en  het  centrum  van  belangstelling  blijft  toch  die  bewogen , men  zou  willen  zeggen  krioelende , massa  van  vruchten , die  samen  zoveel  licht  uitstralen.... Welnu , die  kom  bevindt  zich  niet  in  het  geometrische  middelpunt  van  de  compositie .
   Waar  enerzijds  gelijksoortigheden  zich  hier  herhalen  door  de  verschillende  gerichte  bochten , zien  wij  dat  anderzijds  rechte  en  schuine  lijnen  door  hun  stramheid  in  voldoende  mate  voor  tegenstellingen  zorgen  zodat , na  het  tot  stand  brengen  van  een  eenheid , het  schilderij ook  in  verscheidenheid  niet  te  kort  schiet .  
  Wij  zullen  niet  verder  ingaan  op  de  verschillende  wetten , die  te  pas  komen  bij  een  op  harmonieuze  wijze  opgezette  compositie .  Dank  zij  de  studie  van  de  voorgaande  voorbeelden  zult  je  daar  kijk  op  hebben  gekregen  en  wij  zijn  er  zeker  van  dat  je , door  dit  prachtige  schilderij  verder  te  bestuderen , zelf  zult  kunnen  gewaar  worden  hoe  de  kunstenaar  op  meesterlijke  wijze  de  beginselen , waarover  wij  uitweiden , in  toepassing  heeft  gebracht . 

Art . Nr . 51 . b ,

Fig . 17 .

            Constructieschema.

De  algemene  arabesk  is  in  stippellijn  uitgevoerd .  De  golflijn  in  S - vorm  van  de  ondersteuning  van  het  stenen  plateau , waarop  de  vruchten  liggen  herhaalt  de  eerste   en  verbindt  eveneens  de  beide  boven  elkaar  geplaatste  stillevens  om  er  een  geheel  van  te  maken , dank  zij  de  knappe  compositie .

Art . Nr . 51 . a ,

                       Tweede  Voorbeeld

  Door  talrijke , ofschoon  merendeels  verwante , elementen  ten  tonele  te  voeren  kunnen  wij  daar  thans  een  rijkere , meer  afwisselende  en  vollediger compositie  mee  tot  stand  gaan  brengen .  Je  ziet  hem  op 
fig . 14 .  Door  zijn  costrutie  te  bestuderen  zult  je  constateren   ( fig . 15 )  dat  deze  nieuwe  compositie  gebaseerd  is  op  een  stelsel  van  assen  en  lijnen , die  bepaald  werden  met  behulp  van  de  gulden  snede , waaruit  een  indeling  van  de  vlakken  volgens  de  middelste  en  uiterste  rede  voortvloeit . 
  De  as  AB  van  de  fruitschaal  valt  ongeveer  samen  met de  gulden  snede  van  de  totale  breedte  van  het  doek , waarbij  B  bij  benadering  overeenkomst  met  het  gulden  punt  van  de  lijn  EJ .  De  as  van  het  gordijn  links  van  de  schaal  speelt  dezelfde  rol  met  O  als  tweede  mogelijk  gulden  punt  van  EJ .  De  achterlijn  van  de  tafel  ( CD )  brengt  een  soortgelijke  verdeling  tot  stand  in  de  hoogte  JK  met D  als  gulden  punt  van  deze  verticale  zijde .    
  Nu  verbinden  wij  rechts  D  met  A  en  links  A  met  de  onderhoek  E .  Wij  verkrijgen  dan  de  driehoek  E1   AD , een  regelmatige  meetkundige  figuur , waarin  het  bovenste  deel  van  de  schaal  met  zijn  vruchten  een  plaats  gaat  vinden .  Aangezien  de  horizon  op  LH  ligt , zullen  wij  de  bovenomtrek  van  de  schaal  als  een  nogal  platte  ellips  te  zien  krijgen .  Zijn  horizontale  as  valt  samen  met  FG , een  lijn  die  op  symmetrische  wijze  met  GB  in  het  vlak  gelegen  is ;  hij  deelt  JK  bijna  precies  volgens  de  middelste  en  uiterste  rede  in  en  derhalve  ook  het  totale  oppervlak  in  de  hoogte  volgens  de  gulden  snede .
  Aan  de  onderzijde  blijven  er  aan  weerszijden  van  de  fruitschaal  twee  leegtes  over , die  beide  een  ongeveer  rechthoekige  vorm  vertonen .  Wij  zullen  die  op  de  een  of  andere  manier  moeten  gaan  opvullen .
  Door  de  belangrijkheid  van  de  schaal  en  zijn  verschuiving  naar  de  rechterzijde , zal  de  rechterbenedenhoek  van  de  compositie  minder  belangrijke  massa's  moeten  gaan  bevatten  dan  de  linkerbenedenhoek  en  wel  om  een  bevredigend  evenwicht  tussen 
rechter -  en  linkerhelft  te  verkrijgen .  De  beide  leegten  zullen  bijgevolg  opgevuld  worden , waarbij  een  gelijkheid  in  omtrekken  vermeden  zal  moeten  worden  van  de  uit  te  kiezen  voorwerpen . 
  Hierna  blijft  de  linkerbovenhoek  nog  leeg .  Laten  wij  daar  eens  een  raam  aanbrengen , waarvan  het  formaat  gelijk  zal  zijn  aan  de  rechthoek  in  hoek  J .  waardoor  een  volkomen  evenwicht  in  acht  genomen  blijft .  
  Als  je  nu  de  twee  figuren  14  en  15  goed  bekijkt , zult  je  zien  dat  de  twee  bovengenoemde  rechthoeken  een  nieuw  voorbeeld  bieden  van  een  geslaagde  toepassing  van  de  wet  van  het  evenwicht , waarover  wij  het  hadden  bij  onze  eerste  copositie .  Zij  zijn  tegengesteld  door  hun  ligging  en  door  hun  toonwaarden , immers  de  ene  is  licht  en  de  andere  grotendeels  donker , maar  hun  algemen  vorm  vertoont  een  overeenkomst  ( overeenkomst  der  tegenstellingen ) .  
  Maar  deze  wet  van  het  evenwicht  is  niet  alleen  op  die  plaats  toegepast .  Aan  iedere  zijde  van  het  centrum  van  belangstelling  ( de  fruitschaal ) , waarvan  het  middelpunt  niet  samenvalt  met  het  geometrische  middem  van  de  compositie , houden  ook  de  andere  elementen , gelijksoortige  en  tegengestelde , elkaar  in  evenwicht .  
  De  werking  op  het  oog  door  de  overheersende  lichte  toon  ( ter  hoogte  van  de  schaal )  wordt  verlengd  door  talrijke  herhalingen  en  deze  wet  van  de  herhalingen  wordt  recht  gedaan  zowel  in  de  toonwaarden  als  de  volumes :  herhaling  van  gebogen  lijnen  ( in  de  schaal  en  de  vruchten ) , waar  tegenover  staat  de  herhaling  van  rechte , horizontale  en  verticale , lijnen  :  in  het  raam , het  gordijn  en  de  tafel . 
  De  compositie  is  dus  goed  uitgewogen  en  deze  evenwichtigheid  heeft  niets  gemeen  met  een  eentonige  symmetrie .  Integendeel , zijn verscheidenheid  brengt  een  harmonieus  rythme  voort , veroorzaakt  door  de  verschuiving  van  de  voornaamste  onderdelen  en  bijkomstigheden , hun  afwisselende   " bewegingen " , waarbij  de  algemene  horizontaliteit  van  het  onderwerp  bestreden  wordt  door  het  op  geslaagde  wijze  aanbrengen  van  verticale  en  schuine  lijnen , zoals  die  van  het  servet , die  zelf  weer  in  twee  tegengestelde  richtingen  lopen .
  Men  zal  opmerken  dat  sommige  rechtstaande  elementen  afgesneden  zijn  ( een  mogelijkheid , die  wij  eerder  onder  ogen  zagen )  ten  gunste  van  het  algemene  aspect .  Ook  ziet  men  dat  de  verhouding  van  licht -  tot  schaduwpartijen , voor  wat  betreft  de  grootte  van  hun  oppervlakken , een  op  drie  is  volgens  het  reeds  uiteengezette  beginsel .  Het  clair - obscuur  is  in  feite  een  tegenlicht - effect  met  krachtige  tegenstellingen  in  de  toonwaarden .  Dit  beantwoordt  ook  aan  de  bedoelingen  van  de  kunstenaar , die  er  op  uit  was  om  tot  een  grote  rijkdom  van  expressie  in  zijn  onderwerp  te  komen .  Hij  bereikt  dit  door  " verscheidenheid  in  eenheid " .  Een  volkomen  overeenstemming  van  alle  bestanddelen  van  het  schilderij  wist  hij  tot  stand  te  brengen  en  daardoor  werd  ook  aan  de  wet  van  de   harmonie  tegemoet  gekomen .
 

Art . Nr . 51 .

                  De  Compositiewetten

  Welke  lessen  gaan  wij  nu  trekken  uit  de  beschouwingen  bij  het  eerste  voorbeeld  ?

  Voor  alles  dit :  de  eerste  wet , waaraan  een  compositie  moet  gehoorzamen  is , wij  zeggen  het  nogmaals , de  eenheid .  Eenheid  nu  bestaat  uit  het  uitverkiezen , het  op  de  juiste  wijze  afbakenen  van  zijn  onderwerp  zonder  het  ter  hulp  roepen  van  " bijkomstigheden  of  parasieten  die  tot  verwarring  of  tot  verstooiing  van  de  belangstelling  kunnen  leiden "  ( Jules  Brabant ) .  Maar  het  betekend  ook  een  geordende  rangschikking , een  samenhanging  tussen  de  onderdelen  van  het  onderwerp  en  de  demonstratie , die  wij  gaven  bij  het  eerste  voorbeeld , licht  deze  omschrijving  helder  toe . 
  " Alles  wat  een  lichtende  dominante  omringt  kan  bijdragen  tot  zijn  kracht  en  schittering " , zo  schrijft  weer  Jules  BRABANT .  Daartoe  zal  hij  herhaald  moeten  worden  op  verschillende  plaatsen  als  echo's , die  zijn  werking  verlengen  en  voortzetten  en  die  zijn  natuurlijk  van  mindere  en  ook  verminderde  intensiteit  moeten  zijn .  Deze  wet  van  de  herhaling  is  ook  van  toepassing  op  kleuren , lijnen , toonwaarden  en  volumes  van  enige  omvang .  Een  ander  middel  om  de  dominante  tot  zijn  recht  te  doen  komen  en , in  het  algemeen , ieder  belangrijk  bestanddeel  van  een  schilderij , is  het  toepassen  van  een  tegenstelling  ( wet  van  de  tegenstelling ) , dat  wil  zeggen  de  tegenstelling  van  een  donkere  en  een een  lichte  dominante ;  de  donkere  dominante  moet  in  de  buurt  zijn  van  de  lichte , maar  niet  vlak  er  naast . 
  Zowel  de  gelijksoortige  als  tegengestelde  elementen  van  een  schilderij  moeten  met  elkaar  in  evenwicht  zijn  ten  opzichte  van  het  centrum  van  de  belangstelling  ( wet  van  het  evenwicht ) .  De  oude  meesters  pasten  een  strenge  symmetrie  toe , maar  de  moderne  geven  de  voorkeur  aan  een  evenwichtsschommeling , die  veel  levendiger  is  en  tot  velerlei  mogelijkheden  aanleiding  geeft .
  De  elementen , die  de  wet  van  het  evenwicht  op  aantrekkelijke  wijze  rond  het  middelpunt  weten  te  verdelen , vertonen  onderling  harmonieuze  betrekking , niet slecht  tussen  gelijksoortige  ( verband  van  de  gelijkheden )  maar  ook  tussen  tegenstelde  elementen  (overeenkomst  der  tegenstellingen ) .  Deze  laatste  uitdrukking  betekend  dat  de  waarde , de  kleuren  en  de  vormen  iets  gemeen  moeten  hebben  met  degene , tot  wie  zij  in  tegenstelling  staan ; op  deze  wijze  wordt  dan  de  eenheid  van  het  werk  gehandhaafd .  Dit  verband  van  de  gelijkheden , gekoppeld  aan  de  overeenkomst  der  tegenstellingen , die  in  het  gehele  schilderij  heerst , zal , terwijl  hij  gelijkertijd  voor  de  eenheid  en  het  evenwicht  in  de  verscheidenheid  zorgt , het  rythme  scheppen .
  In  zijn  eenvoudigste  betekenis  is  rythme  de  herhaling  van  twee  ongelijke  tempo .  In  de  natuur  zelf  is  alles  rythme , nacht  en  dag , winter  en  zomer , eb  en  vloed  en , bij  de  mens , de  hartslag  en  de  ademhaling :  het  rythme  geeft  de  mens  zijn  plaats  in  het  universum .  Muziek , dans  en  dichtkunst  komen  voort  uit  rythme , maar  ook  de  schilderkunst  kan  er  niet  buiten .  Het  is  door  een  herhaling  van  afwisselingen  in  waarde , kleur  en  vorm  dat  hij  op  zijn  wijze  aan  de  universele  wet  gehoorzaam .  Een  schilderij  moet  dus  niet  statisch , in  stilstand  zijn , maar  dynamisch , in  beweging , en  het  is  door  een  rythme  ( dat  in  zijn  wezen  bestaat  uit  de  gekoppelde  herhaling  van  gelijksoortige  of  tegengestelde  elementen ) , dat  hij  leven  en  beweging  gaat  oproepen .  De  wetten  van  herhaling , evenwicht  en  rythme  zijn  zelf  weer  onderworpen  aan  de  hoogste  wet  van  iedere  kunstvorm :  de  wet  van  de  harmonie  of  samenklank , die  het  volmaakte  verband  tussen  de  bestanddelen  van  een  kunstwerk  verzekert " .
  Bekijken  wij  nu  nog  eens  de  compositie  van  fig . 10 .  Zijn  daar  al  deze  wetten  en  beginselen  in  acht  genomen  ?  Inderdaad  ! 
  De  lichte  dominante  wordt  " verlengd  in  zijn  werking "  door  " herhaling "  en  deze 
" wet  der  herhaling "  ziet  men  ook  in  praktijk  gebracht  bij  de  toonwaarden  en  volumes .  De  " wet  van  de  tegenstellingen "  wordt  eveneens  in  acht  genomen , zowel  tussen  de  " lichte  dominante " en  de  " donkere  dominante "  als  ook  tussen  de  horizontaliteit  van  de  grondlijn , die  onderbroken  wordt  door  de  schuine  ligging  van  het  mes . 
  De  " wet  van  het  evenwicht "  wordt  ook  gerespecteerd , doordat  de  grote  peer  links  door  zij  massa  een  evenwicht  vormt  met  de  elementen  die  zich  rechts  in  de  compositie  bevinden  ( verband  der  gelijkheden ) , terwijl  zijn  donkere  toon  een  evenwicht  vindt  in  de  lichte  toon  van  de  appel  geheel  rechts  (overeenkomst der  tegenstellingen ) .  De  vormen  en  waarden  hebben  dus  ook  " iets  gemeen  met  degenen  tot  wie  zij  in  tegenstelling  staan "  en  het  evenwicht  in  de  verscheidenheid  veroorzaakt  een  rythme , waarvan  een  van  de  factoren  te  vinden  is  in  de  " beweging "  die  onstaat  door  de  verschuiving  van  de  twee  verschillende  rechthoeken , waarover  wij  spraken  en  die  ieder  twee  vruchten  van  ongelijke  afmetingen  bevat .  De  beweging  wordt  ook  teweeg  gebracht  doordat  de  algemene  horizontaliteit  van  het  onderwerp  gebroken  wordt  door  de  scheve  richting  van  het  mes . 
   Er  is  werkelijk  een  verband  tussen  alle  onderdelen  van  het  schilderij , verband  in  verscheidenheid , zeker , maar  toch  een  voelbaar  verband :  de  compositie  is  onderworpen  aan  de  " wet  van  de 
harmonie " .  
  Terloops  willen  wij  nog  opmerken  dat  de  verhouding  tussen  schaduw  en  licht  ongeveer  een  op  drie  is ;  dat  wil  dus  zeggen  dat  de totale  uitgestrektheid  van  de  licht  getoonde  oppervlakken  ongeveer  een  derde  bedraagt  van  de  som  van  min  of  meer donker  getinte  vlakken .  Deze  verhouding  wordt  algemeen  als  harmonieus  beschouwd  en  als  zodanig  door  de  kunstenaars  in  ere  gehouden . 
  Niettemin , wij  kunnen  dat  niet  genoeg  herhalen , moet  men  niet  de  slaaf  worden  van  starre  regels  en  moet  men  zich  niet  verplicht  voelen  zich  aan  de  wiskundige  precisie  van  de  guldensnede  te  onderwerpen , of  aan  het  zojuist  besproken  verband  tussen  licht -  en  schaduwpartijen .  In  deze  dingen  moet  men  meer  naar  de  geest  dan  naar  de  letter  leven .  Naar  zijn  eigen  persoonlijkheid  dient  een  ieder  er  naar  te  streven  ieder  soort  van  eenvormigheid  te  vermijden  door  een  overheersend  element  in  toepassing  te  brengen :  de  middelen  daartoe  kunnen  uiteenlopen  en  toch , in  beginsel , blijven  gehoorzamen  aan  de  eerder  uiteengezette  wetten .

             Een  nuttige  afwisseling

  Een  goede  en  tevens  aangename  afwisseling  bestaat  uit  het  op  papier  tekenen  van  de  silhouetten  der  voorwerpen , waarvan  de  leerling  een  geheel  wil  maken  waarbij  men  natuurlijk  onderlinge  verhoudingen  moet  respecteren .  Hij  knipt  ze  daarna  uit  om  ze  vervolgens  op  verschillende  manieren  te  rangschikken  in  een  omlijsting , die  men  volgens  een  voorlopige  schatting  afgebakend  heeft , ( fig . 11 , 12  en  13 ) .
  Men  moet  hen  daarbij  niet  als  soldaatjes  op  een  rij  gaan  zetten  of  hen  gewoon  ieder  met  een  stukje  over  elkaar  gaan  opstellen ; men  moet  hen  verschuiven  en  de  een  voor  een  gedeelte  voor  of  achter  de  andere  plaatsen .  Wissel  hun  hoogte  af , rekening  houdend  met  de  perspectief , dat  wil  zeggen , plaats  hen  zodanig  als  of  in  werkelijkheid  hun  bodems  op  verschillende  hoogten  rusten , meer  of  minder  verwijderd  van  het  oog  en  meer  of  minder  verwijderd  van  elkaar .  Zodoende  zullen  eenvoudige  meetkundige  figuren  onstaan , zoals  onze  rechthoeken  R1  en  R2  van  fig. 9 , die  dus  constructie - elementen  zijn .  Zo  zullen  dan  de   verschillende  onderwerpen  zich  tegen  elkaar gaan  aftekenen ;  een  eigen  " beweging "  en  " rythme "  zullen  van  lieverlede  onstaan . 
  Men  kan , ( in  plaats  van  met  de  inhoud , ook  gaan  experimenteren  met  de  omlijsting  door  zijn  afmetingen  te  wijzigen , hem  breder  maken  of  hoger , ofwel  het  oppervlak  te  verkleinen .  Men  kan  zelfs , als  dit  het  algemene  aspect  ten  goede  komt , een  onderdeel  afsnijden  en  hem  voor  een  gedeelte  buiten  het  " raam "  laten  vallen .  Probeer  dus  allerlei  bewerkingen  en  laat  allerlei  overwegingen  een  rol  spelen , totdat  er  een  opstelling  gevonden  wordt , die  het  meest  geslaagt  lijkt . 
  Op  deze  wijze  zal  men  zich  ook  rekenschap  geven  van  het  belang  van  gevulde  en  lege  plekken , van  het  belang  ook  het  verband  tussen  de  delen  en  het  geheel , dat  door  de  omlijsting  begrensd  wordt  en , indien  gewenst , zal  men  de  compositie  zodanig  wijzigen  totdat  het  meest  harmonieuze  verband  verkregen  wordt . 
  Wanneer  men  te  werk  gaat  met  zwarte  silhouetten  op  een  witte  ondergrond , zal  men  zien  dat  de  leegtes  zich  sterker  doen  gelden  naarmate  zij  meer  geisoleerd  liggen  tussen  donkere  plekken , waardoor  zij  een  grotere  lichtheid  verkrijgen .  Nu  zal  men  in  gedachten  het  motief , dat  zij  bedoelden  weer  te  geven , voor  de  geest  moeten  halen  en  zal  men  zich  bewust  moeten  worden  van  de  later  aan  te  brengen  verzachtingen , teneinde  een  geschikte  achtergrond  te  verkrijgen , zodat  de  lichtheid  van  de  verschillende  waarden  door  hun  te  grote  schittering  niet  het  belang  van  de  hoofdzaken  gaat  overheersen .
  Terecht  heeft  men  opgemerkt  dat  " de  compositie  niet  slechts  een  eenvoudig  rangschikken  is "  ( Pierre  ALARY ) .  Men  moet  ook  nog  gaan  interpreteren  en  transponeren  en  het  is  nu  dat , wat  men 
" ontwerpen  "  of   " kunstzinnig  scheppen "  noemt , een  aangelegenheid , waaraan  een  geheel  lesdeel  gewijd  zal  worden . 
  Maar  de  leerling  zal  allereerst  zij  ogen  moeten  oefenen  en  zich  vertrouwd  moeten  maken  met  de  grondbeginselen  teneinde  de  gewenste  uitdrukkingsmiddelen  te  verwerven  en  te  leren  om  " zijn  visie  te  ordenen , een  keuze  te  leren  maken  waarbij  hij  er  afstand  van  doet  om  alles  te  zeggen  en  alles  te  maken "  ( Pierre Alary ) .  Het  moge  dan  waar  zijn , zoals  wij  al  naar  voren  brachten , dat  er  in  de  kunst  geen  " recepten "  bestaan , men  zal  toch  in  ieder  geval  de  eerste  hindernissen  moeten  nemen  alvoren  in  aanmerking  te  komen  om  de  top  te  bereiken , als  wij  een  dergelijk  woord  mogen  gebruiken . 
  Het  is  overrigens  om  die  reden  dat  wij  bij  ons  eerste  voorbeeld  te  werk  zijn  gegaan  met  een  zeer  eenvoudige  compositie . 

Art . Nr . 50 .

                           DE   PRAKTIJK

    De  COMPOSITIE  in  het  STILLEVEN 

                  Wat  men  niet  moet  doen 

  Vaak  hebben  wij  van  sommige  leerlingen  bij  hun  studie  van  het  lesdeel  Licht  En  Schaduw  of  bij  die  van  de  kleur  werkstukken  onder  ogen  gehad , die  in  ieder  opzicht  gelijk  zijn  aan  wat  wij  zien  op 
fig . 7 .
  Soms  vertoonden  deze  studies  onmiskenbare  kwaliteiten  voor  wat  betreft  de  constructie , de  uitdrukking  van  het  modelé  enz .  Maar , hoe  uitdrukkingsvol  de  techniek  als  zodanig  ook  zijn  kon  in  een  streven  tot  compositie  schoten  zij  altijd  -  en  op  hinderlijke  wijze  -  tekort .
  Zoals  op  onze  afbeelding  zag  men  er  slechts  verspreide  elementen , waarvan  de  opstelling  volkomen  toevallig  of  willekeurig  was .  Het  gevolg  was  een  pijnlijke  indruk  van  wanorde , leegte , kortom  van  arm - tierigheid .  Het  oog  van  de  beschouwer  verplaatste  zich , evenals  op  fig . 7 , om  beurtelings  bij  ieder  onderdeel  even  stil  te  staan , zonder  dat  het  door  iets  van  speciaal  belang  werd  vastgehouden .  Vandaar  dan  ook  een  volkomen  onverschilligheid , welke  de  waarheidsliefde  van  de  voorstelling  ook  zijn  mocht .

                   Eerste  Voorbeeld

               Wat  men  wel  moet  doen

  Wij  nemen  de  verschillende  elementen  die  op  fig. 7  te  zien  zijn  eens  ter  hand  om  te  proberen  tot  een  echte  compositie  te  geraken . 
  Allereerst  moeten  wij  denken  aan  de  ondergrond , dat  wil  zeggen  aan  het  vel  papier , het  karton , paneel  of  doek , waarop  geschilderd  wordt .  Dit  zal  bestemd  zijn  voor  de  uitbeelding  van  het  onderwerp  en  zijn  afmetingen , die  heel  wat  zullen  verschillen  van  die  van  de  studie  op  fig. 7 , waar  zij  kennelijk  in  wanverhouding  zijn , zullen  aangepast  zijn  aan  een  bepaald  doel  en  wel  om  aan  de  weer  te  geven  voorwerpen  een  genoegzame  belangrijkheid  te  verlenen  om  het  oppervlak  in  kwestie  goed  te  vullen , zonder  dat  de  grootte  ons  er  toe  dwingt  om  de  verschillende  elementen  buitensporige  afmetingen  te  verlenen .  Ons  verlangen  zal  uitgaan  naar  een  opstelling  in  de  breedte  en  niet  in  de  hoogte , zodat  onze  ondergrond  een  liggende  rechthoek  zal  worden .
  Wij  trekken  dus  een  horizontale  lijn , die  de  onderste  grens  van  onze  compositie  zal  vormen  en  geven  hem  een  lengte  DC .  Op  fig . 8  is  deze  lengte  natuurlijk  verkleind , maar  in  werkelijkheid  is  hij  iets  groter  dan  23  cm.  zodat  wij  werken  op  een  vel  van  27  bij  21  cm .  in  de  breedte , aan  alle  kanten  een  marge  van  ongeveer  2 cm.  overhouden .  
  Welke  hoogte  gaan  wij  nu  nemen  ? 
Laten  wij  ens  de  gulden  punten  van  DC  bepalen :  dat  worden  P1  en  P2 .  De 
" gulden  rechthoek " , waarover  wij  eerder  spraken , wordt  verkregen  met  DC  als  basis  en  de  afstand CP2  of  DP1  voor  de  zijkanten .  Maar  men  ziet  aanstonds  dat  wij  dan  een  zeer  gedrukte  rechthoek  zouden  krijgen .  Het  motief  dat  wij  willen  samenstellen  met  een  aantal  vrij  omvangrijke  voorwerpen  zou  het  aan  ruimte  gaan  ontbreken .  Laten  wij  dus  de  hoogte  op  redelijke  wijze  vergroten  en  hem  vaststellen  op  18 cm . (CB ) , die  overeenkomt  met  de  breedte  DC,  verminderd  met  de  afstand  tussen  P1  en  P2 , de  beide  gulden  punten  van  DC .
  Nu  gaan  wij  dus  onze  rechthoek  ABCD  contrueren  en  trekken  zijn  beide  diagonalen , waarvan  het  snijpunt  G  het  meetkundige  middelpunt  van  het  vlak  zal  zijn .  Op  de  punten  P1  en  P2  trekken  wij  een  loodlijn .  
  Waar  zetten  wij  nu  de  rand  van  de  tafel , waarop  ons  stilleven  een  plaats  zal  vinden  ?  Daarvoor  zoeken  wij  een  gulden  punt  op  de  lijn  BC  en  vandaar  uit  trekken  wij  een  horizontale  lijn .  Als  dit  gebeurd  is  hebben  wij  dus  het  gekozen  oppervlak  volgens  de  uiterste  en  middelste  rede  ingedeeld , zowel  in  de  hoogte  als  in  de  breedte . 
  Hoe  zullen  wij  nu  onze  voorwerpen  gaan  opstellen  ?  Waarover  hebben  wij  de  beschikking  ?  Over  een  peer , die  wat  groter  is  dan  de  drie  appelen , een  klein  tinnen  schaaltje  en  een  mes .  Aan  de  ene  kant  plaatsen  wij  de  peer  en  een  van  de  beide  grote  appelen  ;  aan  de  andere  kant  de  twee  overigen  op  het  schaaltje .  Aan  het  mes  denken  wij  later . 
  Deze  verdeling  in  twee  groepen  naast  elkaar  brebgt  een  zekere  symmetrie  van  de  massa's  met  zich  mee , doordat  de  onderdelen  van  de  linkerkant  in  evenwicht  zijn  met  die  van  de  rechterkant .  
  Maar , let  wel , als  wij  de  schaal  met  zijn  twee  vruchten  zo  opstellen  dat  zij  voor  het  oog  in  de  afdeling  P1C  terecht  komen  en  aan  de  andere  kant  de  peer  en  de  appel  in  het  vak  DP2 , waabij  alles  op  ongeveer  dezelfde  hoogte  in  de  grote  onderste  rechthoek  een  plaats  vindt , dan  zouden  wij  ons  ongetwijfeld  bedienen  van  een  verdeling  van  ons  oppervlak  volgen  de  gulden  snede , maar  wat  zou  het  aspect  er  niet  ongelukkig  door  worden  !  Deze  symmetrische  opstelling  aan  weerszijde  van  een  verticale  lijn  door  het  midden  zou  wel  evenwichtig  zijn , maar  teven  onnozel , gekunsteld  en  vervelend .  En  in  ieder  geval  zou  het  evenwicht  niet  tot  stand  gekomen  zijn  in  verhouding  tot  het totale  vlak  dat  door  de  omlijsting  afgebakend  is .  
   Maar wat  dan  ?  Welnu  ( zie  fig. 9 ) , wij  plaatsen  onze  schaal  rechts  op  zodanige  wijze  dat  zowel  zijn  middelpunt  als  het  midden  van  de  rechthoek  R1  ongeveer  samenvalt  met  de  deellijn  van  middelste  en  uiterste  rede ;  R1  is  een  eenvoudige  constructievorm , die  de  twee  appelen  omsluit .  Aan  de  linkerkant  plaatsen  wij  de  twee  andere  vruchten  zo , dat de  tweede  rechthoek  R2 ,  waardoor  zij  worden  ingesloten , een  weinig  over  de  linkerkant  van  de  eerste  rechthoek  heen  loopt .  
  De  tweede  rechthoek  gaan  wij  nu  en  klein  beetje  naar  voren  verschuiven  ten  opzichte  van  de  eerste , zodat  hun  basislijnen  niet  meer  op  dezelfde  horizontale  lijn  liggen  en  dat  bijgevolg  de  omtrekken  van  de  vruchten  wat  losser  van  elkaar  komen  te  staan  en  zich  voor  het  oog  wat  duidelijker  aftekenen , met  de  bedoeling  om  wat  meer  beweging  aan  het  geheel  te  verlenen . 
  Wat  gaan  wij  nu  doen  met  het  mes  ?
  Dit  gaat  ons  de  mogelijkheid  geven  om  het  horizontale  van  het  onderwerp  te  breken .  Zoals  je  ziet , blijven  wij  vechten  tegen  eentonigheid .  Laten  wij  dus  een  schuine  lijn  gaan  toepassen .  Wij  nemen  daarvoor  de  verbindingslijn  van  het  hoekpunt  D  met  het  snijpunt  M  van  de  loodlijn  op  het  gulden  punt  P1  met  de  horizontale  as  van  de  schaal .  Daarop  plaatsen  wij  dan  het  mes , dat  met  zijn  uiteinde  op  de  schaal  komt  te  rusten .  Aldus  verlenen  wij  onze  compositie   een  " helling " , om  het  zo  eens  uit  te  drukken , een  voltooiend  element , dat  het  geheel  aangenamer  zal  maken  voor  het oog , dat  ook  als  dit  niet  zeer  geoefend  zou  zijn , toch  de  onderlinge  band , de  arabesk , zal  aanvoelen  die  thans  de  verschillende  onderdelen  samenhoudt , zoals  wij  die  arabesk  op  fig . 9  hebben  aangeduid .
  Laten  wij  hier  eens  heel  duidelijk  zijn , teneinde  iedere  begripsverwarring  die  samen  kan  gaan  met  het  gebruik  van  een  woord , dat , naar  gelang  het  individu , verschillende  betekenissen  kan  hebben , te  vermijden .  
  Volgens  het  woordenboek  is  een  arabesk  een  serie  danspassen  en  figuren  gevormd  door  dansers  die  in  verschillende  groepen  doorheen  werken , met  de  bedoeling  om  verschillende  gevoelstoestanden  door  houdingen  uit  te  drukken .  In  het  meervoud  gebruikt , betekent  dit  woord :  versieringen  in  schilder - , beeldhouw -  en  bouwkunst , zoals  speciaal  toegepast  door  de  Arabieren .  Zij  bestaan  voornamelijk  uit  bladeren , vruchten , draperieen , linten  enz., die  op  kunstige  wijze  tegenover  elkaar  geplaatst , samengevoegd  of  dooreengevlochten  zijn . 
  In  wezen  gaat  het  dus  over  rangschikking  en  beweging .  Bestaat  een  compositie  immers  niet  uiteindelijk  uit  een  rangschikking  en  het  scheppen  van  bewegingen  ?  Opstelling  en  beweging  nu  kunnen  omsloten  worden  door  een  algemene  beweging , die  in  één  enkele  lijn  wordt  uitgedrukt , die  de  geest  van  de  compositie  samenvat  en  de  algemene  band  uitdrukt .  Het  is  in  deze  zin  dat  wij  hier  het  woord  arabesk  gebruiken .
  Maar , indien  ons  oog  ongetwijfeld  behaagd  wordt  door  de  hier  aangetroffen  arabesk , voert  deze  ons  intussen  nog  niet  naar  een  fragment  van  de  compositie  dat  belangwekkender  is  dan  de  andere .  Wij  ontberen  hier  nog  een  centrum  van  belangstelling , een  aantrekkelijk  middelpunt .  Men  moet  dus  een  keuze  gaan  maken  tussen  die  elementen , waarvan  er  één  in  aantrekkelijkheid  duidelijk  boven  de  andere  uitsteekt .  Door  onze  voorwerpen  op  oordeelkundige  wijze  op  te  stellen , zijn  wij  er  in  geslaagd  om  eentonigheid  in  de  lijnen , oppervlakken  en  massa's  te  ontlopen .  Wij  moeten  ook  een  eenvormigheid  in  belangwekkendheid  zien  te  vermijden , hetgeen  hetzelfde  is  als  een  afwezigheid  van  die  belangwekkendheid .
  Dit streven  zullen  wij  kunnen  dienen  door  de  werking  van  het  licht  en  de  verschillende  toonwaarden , die  het  zal  oproepen , kortom  door  het  z.g.  clair - obscur . 
  Bekijk  eens  fig . 10 , dan  zult  je  daar  aanstonds  getroffen  worden  door  de  aanwezigheid  van  een  overheersende  lichte  toon , die  lichtender  is  dan  de  andere  lichte  tonen  van  de  compositie  en  waardoor  het  oog  onweerstaanbaar  word  aangetrokken .  Ziedaar  nu  een  centrum  van  belangstelling , dat  zoals  je  zult  opmerken , niet  samenvalt  met  het  meetkundig  middelpunt  ( gevormd  door  het  snijpunt  van  de  diagonalen  op 
fig . 9 ) , maar  met  de  appel  die  een  beetje  naar  links  staat  en  ongeveer  samenvalt  met  de  loodlijn  uit  het  gulden  punt  P2 .  Als  het  centrum  van  belangstelling  samenvalt  met  het  geometrische  centrum , zou  dit  leiden  tot  een  symmetrie  en  een  gelijkvormigheid  in  de  indeling  van  de  compositie , die  wij  hebben  dat  herhaaldelijk  gezegd , noodlottig  zou  zijn .  
  Ofschoon  het  oog  het  wordt  aangetrokken  door  het  centrum  van  belangstelling , omvat  het  niettemin  toch  het  totale  beeld , op  voorwaarde  echter  dat  de  beschouwer  de  juiste  afstand  in  acht  neemt , die  minsten  drie  maal  de  grootste  afmeting  van  het  schilderij  moet  bedragen .