Art . Nr . 58 .

Fig . 34 .

Uitvoering  in  houtsnede , van  een  symbolische  illustratie  ( kopbeeld ) .

Art . Nr . 58 . a ,

                       Versierende  illustratie

  We  hebben  gezien  dat  we  in  de  voorafgaande  gevallen  onze  arbeid  al  een  uitgesproken  decoratief  karakter  konden  verlenen .  Maar  in  die  richting  kan  men  nog  veel  verder  gaan . 

  Onder  bepaalde  omstandigheden  kan  en  moet  zelfs , de  illustratie  van  uitsluitend  versierende  aard  zijn .  In  die  gevallen  gaat  de  kunstenaar  zich  wenden  tot  de  flora  en  fauna  en  tot  de  meetkundige , waarvan  de  elementen  op  oordeelkundige  wijze  verwerkt  zullen  worden . 

  Boeken  met  abstracte  inhoud , zoals  bijvoorbeeld  de  wijsbegeerte , komen  in  aanmerking  voor  deze  soort  van  illustratie .  Maar  men  moet  intussen  wel  bedenken  dat  men  ook  daar  niet  op  een  geheel  willekeurige  wijze  te  werk  zal  kunnen  gaan .  Want  ook  daar  moeten  we  er  ons  op  toeleggen  om  een  verbinding  tussen  tekst  en  versiering  tot  stand  te  brengen :  zo  zal  men  wel  inzien  dat  het  niet  op  zijn  plaats  is  om  in  een  boek , dat  over  de  klassieke  oudheid  gaat , motieven  uit  de  Renaissance  af  te  drukken  ! 

We  moeten  dus  goed  doordrongen  zijn  van  de  geest  van  de  tekst  om  in  staat  te  zijn  toepasselijke  versieringen  aan  te  brengen ,  waarbij  dan  ook  nog  rekening  gehouden  moet  worden  met  de  eisen  en  beperkingen , die  de  uitgever  ons  oplegt .  Een  vrolijk  of  humoristisch  boek  krijgt  dus  een  verluchting  van  dezelfde  geest  en  een  ernstig ,  " streng "  boek  vraagt  natuurlijk  om  illustraties  van  een  soortgelijk  karakter . Een  fijne , gevoelige  en  voorname  tekst  zal  van  delicate  en  elegante  plaatjes  voorzien  moeten  worden , dat  ligt  wel  voor  de  hand .
  Overigens  kunnen  heel  wat  boeken , waarvan  de  inhoud  overigens  in  het  geheel  niet  " abstract "  is , op  louter  versierende  wijze  geillustreerd  worden . 
  Het  is  zelf  mogelik  om  een  serie 
" realistische "  illustraties  in  hetzelfde  boek  te  onderbreken  door  enkele  versierende  varianten , op  voorwaarde  dat  de  eenheid  van  het  geheel  en  niet  te  zeer  verbroken  wordt .  Als  voorbeeld  daarvan  ziet  je  onder  fig. 37  en  38  twee  slotvignetten , die  met  dat  doel  ontworpen  zijn  en  wel  voor  de  reeds  besproken  roman  " De  Krekel " .   De  eerste  wekt  een  gevoel  van  vreugde  en  levenslust  op  ;  de  andere  beeld  weemoed  en  spijt  uit .  Dergelijke  gevoelen  kunnen  vaak  uit  een  of  ander  hoofdstuk  van  een  roman  naar  voren  treden  en  de illustrator  heeft  dan  de  mogelijkheid  om  hen  op  die  geestelijke  wijze  uit  te  drukken , zonder  dat  deze  prentjes  met  de  andere  gaan  " vloeken "  integendeel .
  De  verschillen  tussen  boeken  van  verschillende  stijl  en  inhoud  zijn  nl.  niet  altijd  scherp  afgebakend  en  vaak  heeft  men  te  doen  met  boeken  van  een 
" tweeslachtig "  soort , waardoor  de  illustrator  in  staat  zal  zijn  soms  zelfs  min  of  meer  gedwongen , om  tekeningen  van  afwisselend  karakter  in  hetzelfde  boek  aan  te  brengen . 
  Nemen  we  in  dit  verband  eens  het  werk  van  Jules  RENARD ,   " Natuurlijk  Historie "  dat  doordrongen  is  van  een  fijne , levendige  en  geestige  observatie , vol  van  humor , maar  ook  van  diepzinnige  opmerkingen .  Het  eerste  verhaal  van  dit  boek  heet 
"  De  prentjesjager " , dat , in  zekere  zin , de  toegangspoort  is  tot  die  hele  dierenwereld , die  zich  in  de  vrije  natuur  ontwikkelt  en  vervolgens  het  voorwerp  zal  zijn  van  talrijke  fijnzinnige  opmerkingen  van  de  schrijver .  Hieraan  is  het  titelbeeld , van  de  hand  van  de  graveur  Paul  BAUDIER   gewijd 
( fig . 41 ) .  De  kunstenaar  heeft  dit  meer  als  landschaptekenaar  dan  als  versierder  opgevat , wat  intussen  niet  zeggen  wil  dat  deze  compositie  geen  decoratieve  kwaliteiten  zou  bezitten .
  Het  onderwerp  is  op  vrije  wijze  behandeld , maar  zijn  constructie  is  gespannen .  Kijk  maar  eens  naar  de  schets  op  fig . 40 .  De  compositie  verttoont  een  silhouet  van  heuvels  op  de  horizon , die  de  hoogte  van  de  omlijsting  volgens  de  gulden  snede  indeelt .  Vervolgens  bepaalt  een  serie  van  horizontale  lijnen  de  verschillende  plans , terwijl  enkele  schuine  lijnen  aan  het  geheel  beweging  geven .  Men  merke  ook  op  dat  de  wolken  aan  de  rechterzijde  de  compositie  een  evenwicht  verschaffen  met  betrekking  tot  de  bomen  links .
  De  kunstenaar   RENEFER   was , van  zijn  kant , belast  met  de  uitvoering  van  de   kopbeelden , een  voor  ieder  onderwerp , en  van  enkele  slotvignetten .  Zoals  vaak  het   geval  is  waren  de  afmetingen  van  deze  kopbeelden  voorgeschreven  door  de  technische  eisen  van  het  bewuste  boek .
  De  kunstenaar  besloot  hierbij  om  op  zuiver  decoratief  terrein  te  blijven .  De  illustraties  spreken  dus  hun  taal  binnen  het  formaat  van  de  kleine  kopbeelden  door  composities , waarvan  dieren  en  planten  de  bestanddelen  zijn  toegepast  volgens  een  vastgestelde  stilering  en  rythme .  Evenwicht  en  symmetrie  worden  er  in  acht  genomen  met vermijding  echter  van  een  volstrekte  symmetrie ;  er  is  dus  een  soort  van 
" symmetrie  in  asymmetrie " .  We  zien  dat  overigens  op  de  fig . 39  en  42  tot  46 .  Het  eerste  kopbeeld  hoort  bij  een  verhaal  dat 
" De  Slang "  heet , het  tweede  bij  dat  over  de  kikkers ;  er  zijn  daar  ook  een  paar  dieren , die  veel  met  kikkers  gemeen  hebben .  De  walvis  van  fig . 43  leent  zich  door  zijn  langwerpige  vorm  zeer  goed  voor  een 
" opname "  in  een  kopbeeld .  De  sluiting  van  het  jachtseizoen  werd  door  de  illustrator  aangegrepen  om  een  stilleven  met  wild  aan  de  reeks  toe  te  voegen  ( fig . 45 ) .
  Wat  de  slotvignetten  uit  dit  werk  betreft  daarvan  kunt  je  er  een  tweetal  zien  in  de  fig . 47  en  48 .  De  eerste  is  geconstrueerd  op  een  gelijkzijdige  driehoek .  Het  patroon  van  de  bissectrices , waarvan  drie  licht  gebogen  lijnen  zijn  toegevoegd , veroorzaakt  een  aantrekkelijk  rythme  ( fig . 47 bis ) .
  Je  zult  opmerken  dat  de  tweede  gebouwd  werd , op  een  verticale  as  ( fig . 48 bis ) , waaruit  een  symmetrisch  motief  onstond .  Maar  de  onderdeeltjes  van  de  compositie  veroorzaken  weer  een  zekere  asymmetrie , zodat  eentonigheid  vermeden  werd .
  Indien  we  thans  de  illustratie  van  een  wijsgerig  geschrift , dat  de  rol  van  het  hellenisme  en  zijn  grootheid  in  het  verleden  behandeldt  onder  ogen  zien , dan  zouden  we  dat  " a  priori "  niet  anders  dan  in  een  klassieke  stijl  kunnen  opvatten .  De  tekst  zal  ons  kunnen  leiden  bij  de  keuze  van  de  versierende  elementen  en  ook  bij  de  vertolking , de  uitbeeldingswijze , die  we  gaan  toepassen .  
  Natuurlijk  gaan  we  te  rade  bij  de  oude  griekse  versieringskunst , waarbij  het  ons  niet  verboden  zal  zijn  om  hier  en  daar  een  beetje  variatie  en  fantasie  toe  te  passen  bij  deze  versieringsmotieven , als  we  maar  niet  op  nodeloze  wijze  inbreuk  maken  op  de  stijl  van  het  tijdperk .  
  We  moeten  ook  de  bouw  van  onze  bladzijde  bepalen , die  voorzien  zal  worden  ofwel  van  een  zeer  smal  kopbeeld , een  zg .  doorlopende  band , en  waarvan  de  versiering , steeds  van  dezelfde  hoogte , voor  ieder  hoofdstuk  verschillende  elementen  zal  bevatten  ( deze  band  zal  dan  op  boven -  en  onderzijde  van  iedere  bladzijde  herhaald  worden ) , ofwel  met  een  enkel  kopbeeld  aan  het  begin  van  ieder  hoofdstuk , dat  dan  een  beetje  belangrijker  zal  zijn  dan  de  doorlopende  band .  Een  andere  mogelijkheid  tenslotte  is  het  uitsluitend  ontwerpen  van  sierletters  bij  ieder  hoofdstuk .  Welke  werkwijze  we  ook  zouden  kiezen , we  zullen  toch  altijd , blijven  werken  in  de  geest  van  de  versieringen  van  fig . 49 . 
  Er  zijn  tenslotte , ook  teksten  van  een  dergelijke   " abstractie " dat  het  niet  mogelijk  zal  zijn  om  daarbij , als  versiering  enig  element  uit  de  natuur  aan  te  brengen .  Maar  in  een  dergelijk  geval  zou  de  meetkunde , deze  exacte  wetenschap , die  zoveel  logica  in  zich  draagt  van  pas  kunnen  komen , althans  in  sommige  gevallen , om  ons  combinaties  van  lijnen  en  vlakken , zelfs  van  volumes , te  suggereren  voor  een  versiering  van  grote  grafische  zuiverheid  die  in  enig  verband  met  de  tekst  zou  staan .  Dat  is  althans  zeer  goed  denkbaar .  
  We  vertrouwen  dat  je  thans  voldoende  ingelicht  bent  voor  wat  betreft  het  ontwerpen  van  illustraties . 
  We  willen  er , tot  besluit , aan  herinneren , dat  om  een  goed  " objectieve "  illustratie  tot  stand  te  kunnen  brengen , men  steeds  veel  schetsen  moet  maken  en  doorgevoerde  studies  en  in  het  bezit  dient  te  zijn  van  een  uitstekend  visueel  geheugen , dat  langs  de  weg  van  het  geduld  verkregen  werd .  
  Bij  de  illustratie  is  het  niet  slechts  zaak  om  zijn  onderwerp  op  harmonieuze  wijze  te  componeren , maar  ook  om  de  verschijning  van  een  bladzijde  in  zijn  geheel  goed  te  overdenken  met  het  oog  op  een  aantrekkelijk  evenwicht .  
  Het  effect  van  een  illustratie  zal  verschillend  zijn  naar  gelang  de  toegepaste  reproductie -  en  druktechniek .  Zoals  we  al  bij  het  begin  van  deze  beschouwing  schreven , zullen  we  later  op  deze  aangelegenheid  nader  ingaan .    

Art . Nr . 58 . 
 
    Allegorische  en  symbolische  illustratie

  In  sommige  werken , die  daarom  nog  niet  geheel  ophouden  van  beschrijvende  aard  te  zijn , neemt  de  psychologische  karakterstudie  en  de  studie  van  een  geestesgesteldheid , gedachten  en  gevoelens , die  voortkomen  uit de  betrekkingen  tussen  mensen , een  overwegende  plaats in .   
  Nu  zou  de  illustrator  ongetwijfeld  in  staat  zijn  om  dergelijke  gevoelens  door  een  toepasselijk  spel  van  gelaatsuitdrukkingen  te  vertolken , maar  deze  werkwijze , zou  toch  spoedig  leiden  tot  een  vervelende  en  vermoeiende  eentonigheid , hetgeen  stellig  niet  de  bedoeling  zou  zijn  noch  van  de  schrijver , noch  van  de  tekenaar .  
  Overigens  worden  ook  een  uitwisseling  van  denkbeelden  en  hun  " tocht "  door  de  geesten  van  mensen  niet  noodzakelijkerwijze  begeleid  door  een  handeling  of  een  gebaar , dat  aanleiding  geven  kan  tot  een  amusante , geestige  of  leerzame  tekening .  Evenzeer  zal  ook  het  ophalen  van  herinneringen  van  een  bepaald  persoon  niet  bepaald  welsprekend  zijn , wanneer  men  zich  beperkt  tot  de  uitbeelding  van  de  persoon  zelf .
  Maar  wat   dan  wel  te   doen  ?   Hierop  antwoorden  wij :  wendt  u  tot  de  allegorie , dat  wil  zeggen  het  weegeven  van  een  abstact  denkbeeld  door  middel  van  figuren , die  uitgekozen  en  bijgezet  zijn  om  dit  idee  beter  te  doen  begrijpen .  Men  kan  daar  ook  een  of  ander  symbool  bijhalen , dat  zoals  men  weet , een  figuur , merk  of  voorwerp  is , waaraan  men  een  afgesproken  betekenis  toekent :  zo  zijn  palm  -   en  lauwertak  symbolen  van  overwinning , olijftak  van  de  vrede  enz .
  Enkele  voorbeelden  zullen  dit  duidelijker   maken .
   Een  boek  beschrijft  de  lichamelijke  en     vooral  de  geestelijke , intellectuele  ontwikeling  van  een  jong  meisje  vanaf  haar  afscheid  van  de  kostschool  tot  aan  haar  huwelijk .  We  zullen  haar  dromen , verlangens  en  illusies  leren  kennen .  We  zullen  getuige  zijn  van  de  botsing  van  haar  verlangens  en  strevingen  met  de  harde  werkelijkheid , van  de  uitingen  van  haar  persoonlijkheid  en  haar  reacties  op  de  praktijk  van  het  leven . 
  We  moeten  dus  onze  illustraties  weten  aan  te  passen  aan  een  beschrijving  van  louter  geestelijke  orde , betrekking  hebbend  op  opeenvolgende  geestesgesteldheden .
  In  een  van  de  hoofdstukken  wordt  ons  verteld  dat  het  meisje  op  zekere  dag  een brief  ontvangt , die  zeer  belangrijk  is , want  hij  brengt  een  totale  omwenteling  in  haar  leven  teweeg .  Deze  brief  is  in  zekere  zin  de  sleutel  tot  het  betreffende  hoofdstuk .
  Nu  vraagt  men  ons  daarvoor  een  kopbeeld  te  onwerpen .  De  bewuste  brief  zal  de  hoofdzaak  moeten  worden  in  onze  tekening .  Daarom  ontwerpen  we  dan  ook  een  overeenkomst  in  gebaar  van  het  meisje  en  de  postbode , uitsluitend  voor  wat  betreft  de  handen . 
  Een  dergelijke  opvatting , die  zijn  waarde  verkrijgt  door  een  symbool , zal  er  ons  toe  brengen  de  elementen  van  het  onderwerp  op  gestileerde  wijze  uit  te  drukken  om  onze  compositie  op  een  uitgesproken  decoratieve  wijze  tot  uitvoering  te  brengen  .  En  deze  stilering  zal  ook  toegepast  worden  in  de  uitvoering  van  het  landschap  op  de  achtergrond .  De  tekening  zal  er  door  verlevendigd  worden ;  bekijk  de  studie  en  de  voltooide  compositie  ( fig . 33  en  34 ) .  Het  betreft  hier  werkelijk  een  kunstzinnig  ontwerp . 
  Wij  geven  nog  een  ander  voorbeeld .  Marguerite  AUDOUX   heeft  een  boek  geschreven  met  de  titel  "  Het  Atelier  van  Marie - Claire " , dat  van  een  bijzondere  gevoeligheid  is .  
  Het  verhaal  speelt  op  een  kledingatelier  en  Marie - Claire , die  hoofdpersoon  is  daar  een  van  de  naaisters .  Wij  weten  hoe  en  onder  welke  omstandigheden  deze  vrouwen  werken  en  weten  ook  dat  hun  arbeid , die  vaak  zeer  inspannend  is , spoedig  vermoeidheid  en  afmatting  veroorzaakt .  
  In  een  van  de  hoofdstukken  wordt  verteld  dat  het  atelier  een  borduurder  in  zijn  dienst  had , maar  dat  deze  kort  te  voren  gestorven  is .  Daaruit  volgt  een  verwarrende  situatie , want  de  opdrachten  blijven  binnenstromen  en  tot  iedere  prijs  moet  men  een  andere  specialist  zien  te  vinden .  Na  enkele  mislukte  pogingen  biedt  zich  een  borduurster  aan , die  aangenomen  wordt .  Haar  werk  is  aanvankelijk  zeer  goed , totdat  zij  weer  voor haar  passie  gaat  zwichten :  de  wijn .  Daaraan  gaat  zij  zich  zelfs  te  buiten  tijden  haar  werk , dat  daar , uiteraard , ten  zeerste  onder  te  lijden  heeft .  
  Waarin  schuilt  hier  nu  het  belang  van  de  illustratie  ?  Ongetwijfeld  in  de  uitbeelding  van  de  borduurster  en  haar  arbeid .  Maar  gegeven  enerzijds  het  formaat  van  ons  kopbeeld  en  anderzijds  het  na  te  streven  doel , zou  het  niet  geschikt  zijn  om  de  persoon  zelf  weer  te  geven .  Een  anecdotische  wijze  van  doen  is  hier  meer  dan  ooit  aangewezen .  
  Wij  concentreren  dus  al  onze  aandacht  op  de  naaimachine  en  de  drank .  Laten  we  door  een  geslaagde  grafische  uitbeelding  aantonen  dat  die  twee  elementen  niet  met  elkaar  te  verenigen  zijn , wil  het  werk  goed  volbracht  worden .  Laten  we  dus  symbolisch  blijven .  
  Onder  de  invloed  van  drank  gaat  de  borduurster  de  dingen  dubbel  zien .  De  lap  stof , de  naaimachine  en  de  spoelen  gaan  voor  haar  ogen  dansen .  De  daardoor  ontstane  wanorde  accentueren  we  door  het  aanbrengen  van  scheve  en  straalgewijs  lopende  lijnen , zoals  te  zien  is  op  de  schets  van  fig . 35 , waarnaar  het  symbolische  kopbeeld  van  fig . 36  werd  uitgevoerd .