Art . Nr . 59 . 

                   DE   VERSIERING

  Bij  de  studie  van  de  bloemen  hebben  we  een  eerste  uitstapje  gemaakt  naar  het  terrein  van  de  versieringskunst  en  hebben  toen  de  algmene  regels  uiteengezet , die  bij  deze  interessante  kunstvorm  te  pas  komen .  We  bevelen  je  sterk  aan  om  die  uiteenzettingen , die  onmisbaar  zijn  voor  een  juist  begrip  van  dit  hoofdstuk , nog  eens  te  herlezen .  Natuurlijk  besluiten  we  ook  dit  hoofdstuk  met  studie  van  een  concreet  geval .

  Opvatting  van  het  motief  -  Algemene  regels 

  Welke  de  opvatting  en  de  bestemming  van  een  decoratieve  compositie  ook  zijn  kunnen , deze  gaat  altijd  uit  van  een  of  ander  grondelement , nl . het  motief , dat  ofwel  alleen  de  compositie  uitmaakt , ofwel  een  aantal  malen  herhaald  zal  worden .  
   De  eerste  mogelijkheid  zullen  we  later  onder  ogen  zien ;  in  het  tweede  geval  zijn  er  weer  een  aantal  verschillende  mogelijkheden .  Het  herhaalde  motief  kan  nl .  op  de  volgende  wijze  toegepast  worden : 
  a )  telkens  hetzelfde  aspect ;
  b )  afgewisseld ;
  c )  omgedraaid ;
  d )  op  elkaar  geplaatst ;
  e )  tegengesteld .
  We  beelden  hierbij  enkele  figuurtjes  af , die  met  opzet  zeer  eenvoudig  gehouden  zijn , om  deze  termen  goed  te  doen  begrijpen .   
  We  nemen  bijvoorbeeld  eens  de  eerste  letter  van  het  alfabet .  Nu  geven  we  onze  opeenvolgende  A 's  dezelfde  hoogte , breedte  dikte  en  dezelfde  onderlinge  afstand  tussen  twee  horizontale  en  evenwijdige  lijnen .  We  krijgen  dan  de  eenvoudigst  denkbare  versiering  door  een  herhaling  van  het  motief  ( fig . 51 ) .
  Maar  indien  we  nu  op  regelmatige  wijze  twee  bestanddelen  van  het  geheel  gaan  scheiden  door  een  punt , een  streepje  of  en  ander  motief , dan  krijgen  we  een  versiering  door  afwisseling .  Op  fig . 52  ziet  je  dat   er 
T 's  zijn  ingelast  tussen  de  A's . 
  Wanneer  we  onder  de  aldus  verkregen  lijn  een  andere  plaatsen , die  uit  dezelfde  elementen  is  samengesteld , maar  omgekeerd ,  als  het  ware  in  spiegelbeeld , dan  onstaat  er  een  versiering  door  omdraaiïng  ( fig . 53 ) .  
  De  motieven  kunnen  ook  nog  op  regelmatige  wijze  over  elkaar  heen  vallen  (d ) .  Fig . 54  geeft  een  voorbeeld  van  versiering  door  tegenstelling  ( de  armen  van  de  kleine  V's  zijn  afwisselend  naar  boven  en  naar  onderen  gericht )  en  tevens  van  het  over  elkaar  plaatsen  van  de  grote  V's , die  breder   zijn  en  op  de  eerstgenoemde  gezet  zijn .  
  Fig .  55  hoort  tot  hetzelfde  soort  van  versiering , doordat  de  krullen  van  de  3's  gedeeltelijk  over  elkaar  heen  vallen .  Deze  compositie  vertoont  ook  nog  een  dubbele  omdraaiïng .  Het  grondmotief  wordt  gevormd  door  twee  3's , die  elkaar  raken  in  de  scherpe  hoek  van  hun  toppen :  dat  is  dus  de  eerste  omdraaiïng .  
  De  compositie  wordt  voltooid  door  een  tweede  omkering  van  het  gehele  motief  en  wel  langs  een  horizontale  as .  
  De  wet  van  de  symmetrie , waarvan  de  natuur ons  zoveel  voorbeelden  te  zien  geeft , speelt  ook  een  grote  rol  in  de  versieringskunst .  We  herinneren  er  hier  aan  dat  symmetie  bestaat  uit  de  volkomen  gelijkenis  van  twee  delen  van  een  compositie , die  gedeeld  is  door  een  middellijn  of  as :  de  tekening  van  een  der  delen  is  dan  de  omgekeerde  herhaling  van  het  andere  deel .  De  voorgaande  figuren  geven  daarvan  meerdere  voorbeelden . 
  Men  mag  echter  wel  beseffen -  en  dit  is  een  belangrijke  opmerking -   dat  een  symmetrie  niet  volkomen  behoeft  te  zijn  om  toch  de  ogen  te  kunnen  bevredigen  door  een  overeenkomst  van  de  voornaamste  elementen  en  vooral  door  het  evenwicht  van  deze  elementen , die  aan  beide  zijden  van  de  as  opgesteld  zijn .  In  een  dergelijk  geval  zou  men  eerder  van  een  symmetrie  van  massa's kunnen  spreken  (fig. 56 ) . 
  Thans  moeten  we  je  waarschuwen  voor  een  fout , waarin  je  gemakkelijk  zult  kunnen  vervallen :  we  bedoelen  de  eentonigheid .  De  herhaling  van  eenzelfde  motief  brengt  het  grote  risico  met  zich  mee  van  het  verwekken  van  een  vervelende  indruk  van  gelijkvormigheid , als  de  kunstenaar  niet  zorgt  voor  contrasten , tegenstelligen .  Laat  hij  dus  de  hoogte  en  scherpte  van  vierkanten  en  driehoeken  afwisselen  door  gebogen  lijnen  en  cirkels ;  laat  hij , anderzijds , ook  voor  een  tegenwicht  zorgen    tegen  bepaalde  motieven  van  een  te  bewegelijk  karakter  door  rechte  lijnen  en  meetkundige  elementen  in  te  lassen .  Laat  hij  evenmin  vergeten  dat  toonwaarden  in  de  versiering  van  buitengewoon  belang  zijn .  Al  zou  een  tekening  nog  zo  kunstig  en  vernuftig  zijn , hij  zal  veel  van  zijn  betekenis  verliezen  als  hij  in  een  te  gelijkvormige  toonwaarde  is  uitgevoerd  ( fig. 57 ) .  
  Een  naast  elkaar  staan  van  dikke  en  fijne  lijntjes  kan  daarentegen  zeer  aangenaam  voor  het  oog  zijn  ( fig . 58 ) .  Een  ander  voorbeeld   hiervan  kunt  je  zelf  tot  stand  brengen  door  nl.  fig . 53  weer  eens  voor  u  te  nemen .  Je  vult  dan  de  scherpe  hoeken  van  de  letters  A  met  zwarte  inkt  op  .  Dan  gaat   je  tussen  hun  benen , om  hun  lege  plekken  wat  op  te  vullen , kleine  cirkeltjes  tekenen , waarvan  de  rondheid  contrasteert met  de  stijfheid  van  de  onderdelen  der  letters :  wij  krijgen  dan  een  geheel , dat  zonder  twijfel  nog  steeds  zeer  eenvoudig  is , maar  wel  zo  " kleurrijk "  en  interessant .  De  kunstenaar  zal  dus  zijn  zwart  en  wit  in  zijn  studie  met  oostindische  inkt  op  oordeelkundige  wijze  moeten  verdelen  en  er  ook  op  uit  moeten  zijn  om  verschillende  toonwaarden  tot  hun  recht  te  doen  komen , hetgeen  tevens  een  uitstekende  oefening  is  om  later  versieringen  in  kleur  aan  te  pakken    ( wordt  vervolgd  door  Art . Nr. 59 . a , )

Art . Nr . 58 .

Fig . 34 .

Uitvoering  in  houtsnede , van  een  symbolische  illustratie  ( kopbeeld ) .

Art . Nr . 58 . a ,

                       Versierende  illustratie

  We  hebben  gezien  dat  we  in  de  voorafgaande  gevallen  onze  arbeid  al  een  uitgesproken  decoratief  karakter  konden  verlenen .  Maar  in  die  richting  kan  men  nog  veel  verder  gaan . 

  Onder  bepaalde  omstandigheden  kan  en  moet  zelfs , de  illustratie  van  uitsluitend  versierende  aard  zijn .  In  die  gevallen  gaat  de  kunstenaar  zich  wenden  tot  de  flora  en  fauna  en  tot  de  meetkundige , waarvan  de  elementen  op  oordeelkundige  wijze  verwerkt  zullen  worden . 

  Boeken  met  abstracte  inhoud , zoals  bijvoorbeeld  de  wijsbegeerte , komen  in  aanmerking  voor  deze  soort  van  illustratie .  Maar  men  moet  intussen  wel  bedenken  dat  men  ook  daar  niet  op  een  geheel  willekeurige  wijze  te  werk  zal  kunnen  gaan .  Want  ook  daar  moeten  we  er  ons  op  toeleggen  om  een  verbinding  tussen  tekst  en  versiering  tot  stand  te  brengen :  zo  zal  men  wel  inzien  dat  het  niet  op  zijn  plaats  is  om  in  een  boek , dat  over  de  klassieke  oudheid  gaat , motieven  uit  de  Renaissance  af  te  drukken  ! 

We  moeten  dus  goed  doordrongen  zijn  van  de  geest  van  de  tekst  om  in  staat  te  zijn  toepasselijke  versieringen  aan  te  brengen ,  waarbij  dan  ook  nog  rekening  gehouden  moet  worden  met  de  eisen  en  beperkingen , die  de  uitgever  ons  oplegt .  Een  vrolijk  of  humoristisch  boek  krijgt  dus  een  verluchting  van  dezelfde  geest  en  een  ernstig ,  " streng "  boek  vraagt  natuurlijk  om  illustraties  van  een  soortgelijk  karakter . Een  fijne , gevoelige  en  voorname  tekst  zal  van  delicate  en  elegante  plaatjes  voorzien  moeten  worden , dat  ligt  wel  voor  de  hand .
  Overigens  kunnen  heel  wat  boeken , waarvan  de  inhoud  overigens  in  het  geheel  niet  " abstract "  is , op  louter  versierende  wijze  geillustreerd  worden . 
  Het  is  zelf  mogelik  om  een  serie 
" realistische "  illustraties  in  hetzelfde  boek  te  onderbreken  door  enkele  versierende  varianten , op  voorwaarde  dat  de  eenheid  van  het  geheel  en  niet  te  zeer  verbroken  wordt .  Als  voorbeeld  daarvan  ziet  je  onder  fig. 37  en  38  twee  slotvignetten , die  met  dat  doel  ontworpen  zijn  en  wel  voor  de  reeds  besproken  roman  " De  Krekel " .   De  eerste  wekt  een  gevoel  van  vreugde  en  levenslust  op  ;  de  andere  beeld  weemoed  en  spijt  uit .  Dergelijke  gevoelen  kunnen  vaak  uit  een  of  ander  hoofdstuk  van  een  roman  naar  voren  treden  en  de illustrator  heeft  dan  de  mogelijkheid  om  hen  op  die  geestelijke  wijze  uit  te  drukken , zonder  dat  deze  prentjes  met  de  andere  gaan  " vloeken "  integendeel .
  De  verschillen  tussen  boeken  van  verschillende  stijl  en  inhoud  zijn  nl.  niet  altijd  scherp  afgebakend  en  vaak  heeft  men  te  doen  met  boeken  van  een 
" tweeslachtig "  soort , waardoor  de  illustrator  in  staat  zal  zijn  soms  zelfs  min  of  meer  gedwongen , om  tekeningen  van  afwisselend  karakter  in  hetzelfde  boek  aan  te  brengen . 
  Nemen  we  in  dit  verband  eens  het  werk  van  Jules  RENARD ,   " Natuurlijk  Historie "  dat  doordrongen  is  van  een  fijne , levendige  en  geestige  observatie , vol  van  humor , maar  ook  van  diepzinnige  opmerkingen .  Het  eerste  verhaal  van  dit  boek  heet 
"  De  prentjesjager " , dat , in  zekere  zin , de  toegangspoort  is  tot  die  hele  dierenwereld , die  zich  in  de  vrije  natuur  ontwikkelt  en  vervolgens  het  voorwerp  zal  zijn  van  talrijke  fijnzinnige  opmerkingen  van  de  schrijver .  Hieraan  is  het  titelbeeld , van  de  hand  van  de  graveur  Paul  BAUDIER   gewijd 
( fig . 41 ) .  De  kunstenaar  heeft  dit  meer  als  landschaptekenaar  dan  als  versierder  opgevat , wat  intussen  niet  zeggen  wil  dat  deze  compositie  geen  decoratieve  kwaliteiten  zou  bezitten .
  Het  onderwerp  is  op  vrije  wijze  behandeld , maar  zijn  constructie  is  gespannen .  Kijk  maar  eens  naar  de  schets  op  fig . 40 .  De  compositie  verttoont  een  silhouet  van  heuvels  op  de  horizon , die  de  hoogte  van  de  omlijsting  volgens  de  gulden  snede  indeelt .  Vervolgens  bepaalt  een  serie  van  horizontale  lijnen  de  verschillende  plans , terwijl  enkele  schuine  lijnen  aan  het  geheel  beweging  geven .  Men  merke  ook  op  dat  de  wolken  aan  de  rechterzijde  de  compositie  een  evenwicht  verschaffen  met  betrekking  tot  de  bomen  links .
  De  kunstenaar   RENEFER   was , van  zijn  kant , belast  met  de  uitvoering  van  de   kopbeelden , een  voor  ieder  onderwerp , en  van  enkele  slotvignetten .  Zoals  vaak  het   geval  is  waren  de  afmetingen  van  deze  kopbeelden  voorgeschreven  door  de  technische  eisen  van  het  bewuste  boek .
  De  kunstenaar  besloot  hierbij  om  op  zuiver  decoratief  terrein  te  blijven .  De  illustraties  spreken  dus  hun  taal  binnen  het  formaat  van  de  kleine  kopbeelden  door  composities , waarvan  dieren  en  planten  de  bestanddelen  zijn  toegepast  volgens  een  vastgestelde  stilering  en  rythme .  Evenwicht  en  symmetrie  worden  er  in  acht  genomen  met vermijding  echter  van  een  volstrekte  symmetrie ;  er  is  dus  een  soort  van 
" symmetrie  in  asymmetrie " .  We  zien  dat  overigens  op  de  fig . 39  en  42  tot  46 .  Het  eerste  kopbeeld  hoort  bij  een  verhaal  dat 
" De  Slang "  heet , het  tweede  bij  dat  over  de  kikkers ;  er  zijn  daar  ook  een  paar  dieren , die  veel  met  kikkers  gemeen  hebben .  De  walvis  van  fig . 43  leent  zich  door  zijn  langwerpige  vorm  zeer  goed  voor  een 
" opname "  in  een  kopbeeld .  De  sluiting  van  het  jachtseizoen  werd  door  de  illustrator  aangegrepen  om  een  stilleven  met  wild  aan  de  reeks  toe  te  voegen  ( fig . 45 ) .
  Wat  de  slotvignetten  uit  dit  werk  betreft  daarvan  kunt  je  er  een  tweetal  zien  in  de  fig . 47  en  48 .  De  eerste  is  geconstrueerd  op  een  gelijkzijdige  driehoek .  Het  patroon  van  de  bissectrices , waarvan  drie  licht  gebogen  lijnen  zijn  toegevoegd , veroorzaakt  een  aantrekkelijk  rythme  ( fig . 47 bis ) .
  Je  zult  opmerken  dat  de  tweede  gebouwd  werd , op  een  verticale  as  ( fig . 48 bis ) , waaruit  een  symmetrisch  motief  onstond .  Maar  de  onderdeeltjes  van  de  compositie  veroorzaken  weer  een  zekere  asymmetrie , zodat  eentonigheid  vermeden  werd .
  Indien  we  thans  de  illustratie  van  een  wijsgerig  geschrift , dat  de  rol  van  het  hellenisme  en  zijn  grootheid  in  het  verleden  behandeldt  onder  ogen  zien , dan  zouden  we  dat  " a  priori "  niet  anders  dan  in  een  klassieke  stijl  kunnen  opvatten .  De  tekst  zal  ons  kunnen  leiden  bij  de  keuze  van  de  versierende  elementen  en  ook  bij  de  vertolking , de  uitbeeldingswijze , die  we  gaan  toepassen .  
  Natuurlijk  gaan  we  te  rade  bij  de  oude  griekse  versieringskunst , waarbij  het  ons  niet  verboden  zal  zijn  om  hier  en  daar  een  beetje  variatie  en  fantasie  toe  te  passen  bij  deze  versieringsmotieven , als  we  maar  niet  op  nodeloze  wijze  inbreuk  maken  op  de  stijl  van  het  tijdperk .  
  We  moeten  ook  de  bouw  van  onze  bladzijde  bepalen , die  voorzien  zal  worden  ofwel  van  een  zeer  smal  kopbeeld , een  zg .  doorlopende  band , en  waarvan  de  versiering , steeds  van  dezelfde  hoogte , voor  ieder  hoofdstuk  verschillende  elementen  zal  bevatten  ( deze  band  zal  dan  op  boven -  en  onderzijde  van  iedere  bladzijde  herhaald  worden ) , ofwel  met  een  enkel  kopbeeld  aan  het  begin  van  ieder  hoofdstuk , dat  dan  een  beetje  belangrijker  zal  zijn  dan  de  doorlopende  band .  Een  andere  mogelijkheid  tenslotte  is  het  uitsluitend  ontwerpen  van  sierletters  bij  ieder  hoofdstuk .  Welke  werkwijze  we  ook  zouden  kiezen , we  zullen  toch  altijd , blijven  werken  in  de  geest  van  de  versieringen  van  fig . 49 . 
  Er  zijn  tenslotte , ook  teksten  van  een  dergelijke   " abstractie " dat  het  niet  mogelijk  zal  zijn  om  daarbij , als  versiering  enig  element  uit  de  natuur  aan  te  brengen .  Maar  in  een  dergelijk  geval  zou  de  meetkunde , deze  exacte  wetenschap , die  zoveel  logica  in  zich  draagt  van  pas  kunnen  komen , althans  in  sommige  gevallen , om  ons  combinaties  van  lijnen  en  vlakken , zelfs  van  volumes , te  suggereren  voor  een  versiering  van  grote  grafische  zuiverheid  die  in  enig  verband  met  de  tekst  zou  staan .  Dat  is  althans  zeer  goed  denkbaar .  
  We  vertrouwen  dat  je  thans  voldoende  ingelicht  bent  voor  wat  betreft  het  ontwerpen  van  illustraties . 
  We  willen  er , tot  besluit , aan  herinneren , dat  om  een  goed  " objectieve "  illustratie  tot  stand  te  kunnen  brengen , men  steeds  veel  schetsen  moet  maken  en  doorgevoerde  studies  en  in  het  bezit  dient  te  zijn  van  een  uitstekend  visueel  geheugen , dat  langs  de  weg  van  het  geduld  verkregen  werd .  
  Bij  de  illustratie  is  het  niet  slechts  zaak  om  zijn  onderwerp  op  harmonieuze  wijze  te  componeren , maar  ook  om  de  verschijning  van  een  bladzijde  in  zijn  geheel  goed  te  overdenken  met  het  oog  op  een  aantrekkelijk  evenwicht .  
  Het  effect  van  een  illustratie  zal  verschillend  zijn  naar  gelang  de  toegepaste  reproductie -  en  druktechniek .  Zoals  we  al  bij  het  begin  van  deze  beschouwing  schreven , zullen  we  later  op  deze  aangelegenheid  nader  ingaan .