Art . Nr . 34 . 

                               PRAKTIJK

Voorwoord

  Als  een  arbeider  zijn  werk  begint  overtuigt  hij  zich  eerst , of  niets  aan  zijn  gereedschap  ontbreekt .  Zo  zullen  wij  een  overzicht  geven  van  de  kennis , die  je  met  ons  al  opgedaan  heeft , een  herhaling  van  de  belangrijkste  begrippen , die  je  thans  als  richtsnoer  zullen  dienen . 
   Wij  gaven  je  een  groot  aantal  inlichtingen  over  de  afmetingen  van  het  menselijk  lichaam , waarvan  het  geheel  het  zogenaamde  " canon " vormt . 
( les  " Schetsen  van  personen  ) .
  Het  is  niet  onnodig  je  daar  naar  te  verwijzen  integendeel .  Door  de  huidige  les  heeft  je  voldoende  anatomische  kennis  op  kunnen  doen , om  de  opbouw  van  het  beenderengestel , dat  ons  hier  interesseert , de  spieren , waardoor  de  bewegingen  uitgevoerd  worden  en  het  wisselende  uiterlijk  dat  het  lichaam  biedt , te  kunnen  beheersen .
  Je  bent  vaak , genoeg  gewaarschuwd  voor  de  klippen , die  door  verkortingen  onstaan ;  die  slechts  de  onvoorbereide  tekenaar  hinderen .  Al  gauw  zult  je  niets  meer  ontdekken  en  zult  je  tot  de  daad  over  kunnen  gaan :  de  naakte  mens  in  zijn  geheel  te  tekenen .  " Dit  werk  wordt  sinds  eeuwen  academisch  tekenen  genoemd , of  gewoon  " naakt " .  Men  spreekt  over  een  vrouwelijk  of  een  mannelijk  " naakt " .
  Het  lijkt  ons  verstandig  je  aan  te  raden , eerst  met  de  verschillende  onderdelen  te  beginnen , deze  in  je  op  te  nemen  en  te  bewerken , voordat  je  het  naakt  in  zijn  geheel  gaat  bestuderen .  Daarna  gaat  je  talrijke  schetsen  maken  van  het  naakt  in  zijn  geheel .  Dit  alles  zullen  wij  uitvoerig  bespreken  en  duidelijk  uitleggen .  Het ligt  voor  de  hand , dat  wij  je  inlichten  hoe  je  te  werk  moet  gaan  en  een  soort  werkplan  moet  toepassen , waarvan  wij  de  diverse  delen  eerst  zullen  opnoemen  en  verklaren .

           De  indeling  van  het  vlak  

  Om  te  beginnen  zullen  wij  je  eerst  geruststellen .  Noch  de  weergave  van  het  model  in  zijn  geheel  noch  die  van  een  gedeelde  ervan  zal  voor  u  bijzondere  moeilijkheden  opleveren .  Je  heeft  in  de  les 
" Oefening  van  hand  en  oog " , bij  de  behandeling  van  de  ingewikkelde  vormen  geleerd , de  hoofdlijnen  en  volumes  te  onderscheiden , je  moet  eerst  zorgvuldig  uw  model  observeren  -  dan  opbouwen  -  het  geraamte  in  elkaar  zetten  - de  loodrechte  lijnen  vaststellen .  Hiervoor  geldt  hetzelfde , als  wat  je  b.v.  in  het  uitvoerige  betoog  over  de  koffiekan  in  de  voornoemde  les  heeft  geleerd ; wij  raden  je  dringend  aan , dit  nog  eens  over  te  lezen  en  daarbij  de  overeenkomstige  figuren  te  onderzoeken .
  Zou  er  dan  geen  verschil  zijn  ?  Ja , natuurlijk  !  en  de  les  " Schetsen  van  personen "  heeft  het  je  al  geleerd .  De  koffiekan  is  als  model  straks  en  stijf  en  haar  vorm  is  eens  en  voor  altijd  bepaald .  Het  menselijk  lichaam  daarentegen  is  beweeglijk , zijn  vormen  en  houdingen  zijn  in  het  oneindige  te  varieren .  Bovendien  zijn  de  verschillende  delen  van  het  lichaam  aan  elkaar  gehecht , met  elkaar  verbonden .  De  tekening  moet  de  speling  van  deze  verbondenheid  weergeven . 
  Tenslotte  bestaan  er  tussen  de  verschillende  delen  zoveel  overeenkomstigheden , die  wij  goed  kennen  en  die  door  onze  ogen  opgenomen  zijn , dat  de  minste  vergissing  ons  niet  ontgaan  zou .  Een  boom , een  huis , een  voertuig , alles  wordt  op  dezelfde  manier  geplaatst  en  de  methode  blijft  altijd  dezelfde .  Als  de  weergave  maar  heel  weinig  van  het  model  afwijkt  zal  het  niet  opvallen .  Dat  geld  niet  voor  de  weergave  van  het  menselijk  lichaam .  Laten  wij  het  zo  uitdrukken :  het  werk  blijft  hetzelfde , maar  het  eist  een  veel  scherper  waarnemingsvermogen , een  gevoeliger  oog .  Zowel  voor  een  geheel  als  voor  een  detail  gaat  de  plaatsing  van  de  simpele  min  of  meer  geometrische  vorm  uit .  Het  is  je  bekend  dat  deze  geometrie  alleen  maar  als  uitgangspunt , als  middel  dient  om  het  werk  op  te  bouwen , zoals  een  looplank  die  na  gebruik  weer  weggetrokken  wordt .  En  toch  blijft  er  tot  het  einde  toe  iets  in  de  zin  van  de  eenvoud  bestaan , de  gewilde  in  het  oog  lopende  eenvoud  van  de  vormen .  Daarvoor  voelt  en  ziet  men  dat  de  kunstenaar  het  wezenlijke  van  de  vormen  begrepen  heeft , en  dat  verleent  zijn  werk , hoe  bescheiden  het  ook  zijn  mag , de  waardering  dat  het  een  kunstzinnig  karakter  draagt .

                      De  Construtie

  Hier  ligt  de  zaak  anders  en  wij  zijn  van  mening , dat  zich  voor  u  een  heel  nieuw  begrip  voordoet , dat  onafscheidelijk  verbonden  is  met  wat  men  onder  het  figuurtekenen  van  een  mens  of  een  dier  verstaat .  Toch  was  het  begrip  constructie  je  niet  onbekend .  Het  werd  in  het  voornoemde  voorbeeld  van  de  koffiekan  gebruikt .  Maar  toen  ging  het  alleen  om  de  plaatssing  te  construeren , niet  het  voorwerp  zelf .  Het  verschil  mag  je  heel  miniem  lijken , maar  het  zal  je  direkt  duidelijk  worden .
  Een  koffiekan  is  een  gewoon  hol  voorwerp .  Hij  heeft  geen  inhoud , of  beter  gezegd  geen  inwendige  organen .  Als  je  wilt : hij  is  leeg .  Het  menselijk  lichaam  daarentegen  is  geenszins  eenvoudig , dat  weet  je .  Integendeel  het  is  uitermate  gecompliceerd .  Het is  niet  hol  maar  gevuld .  Het  is  samengesteld  uit  een  geraamte , dat  door  verschillende  weefsels  is  omgeven  en  geheel  met  de  huid  is  bedekt .  Heel  het  innerlijk  van  het  lichaam  kunnen  wij  niet  zien .  Het  wordt  voor  ons  verborgen  door  zijn 
" uiterlijk " , dat  echter  zijn  vorm  krijgt  door  het  " innerlijk " .  Wij  herhalen  onze  raad : 
" weten  wat  er  onder  zit  " .  Dit  wetend , kunt  je  het  aan  anderen  verstaanbaar  , voelbaar  maken . 
  Je  begint  ons  al  te  begrijpen :  wat  niet  leeft , behoeft  niet  met  behulp  van  een  constructie  getekend  te  worden , in  ieder  geval  niet  in  die  zin , waarin  wij  dit  woord  hier  gebruiken ;  behalve  vaak  een  machiene , juist  omdat  men  die  in  bepaalde  opzichten  met  een  levend  wezen  kan  vergelijken .  Ook  daarbij  kunnen  wij  van  een  opbouw , een  soort  geraamte  spreken , omdat  hij  ook  voorzien  is  van  beweegbare  onderdelen  met  bepaalde  functies .
  Laten  wij  nog  eens  herhalen , dat  ons  lichaam  een  ongeévenaarde  machine  is , en  dat  degene  die  het  wil  tekenen , goed  moet  begrijpen , wat  er  in  verborgen  zit ;  het  beenderengestel ,  het  spierenweefsel  en  de  onderlinge  afhankelijkheid  van  de  verschillende  delen .  Dat  is  de  oorzaak , waarom  de  contructie  de  hoofdzaak  vormt  van  de  tekening  of  veeleer  de  tekening  zelf  voorstelt . 
  Samenvatting :  wat  is  dus  het  verschil  tussen  de  plaatsing  en  de  constructie  ?
  De  eerste  betreft  vooral  de  proporties  van  het  geheel  en  van  de  diverse  voornaamste  delen  ervan  die  men  hun  nauwkeurige  plaatsing  moet  aangeven ;  
  De  tweede  heeft  tot  taak , het  innerlijk  te  onthullen , het  verborgene  aan  te  geven  en  de  opgesloten  delen , die  -  tenminsten  gedeeltelijk  -  de  oppervlakte  raken  en  de   vormen  aangeven , op  de  schets  te  doen  herleven  ( fig . 41 ) .  Een  voorbeeld  : de  hand .  De  hand  is  de  toetssteen  van  de  schilder  en  wij  zullen  haar  in  de  volgende  les  uitvoerig  behandelen .  Zij  bestaat  grotendeels  uit  een  beendergestel , waarvan  bijna  alle  bestanddelen zichtbaar  zijn .  Het  is  onmogelijk  haar  zonder  het  opmaken  van  een  plan  te  tekenen .  Heeft  je  de  zuivere  constructie  bepaald , dan  kunt  je  met  een  gerust  hart  verder  gaan .

                          Werkplan

  Wij  raden  je  aan , je  bij  het  uitvoeren  van  uw  werk  aan  de  door  ons  logisch  gerangschikte  volgorde  te  houden .  Wij  zullen  eerst  zeer  eenvoudige , bijna  schematische  tekeningen  van  detail  maken , en  dan  meer  en  meer  op  ditzelfde  studieonderwerp  ingaan  om  door  oefening  van  oog  en  hand  in  de  nieuwe  materie  te  groeien  en  zodoende  analytische  kennis  van  het  menselijk  lichaam  te  krijgen .
  Dan  zullen  wij  tot  het  schetsen  van  verbonden , details  overgaan .  De  schets  is , zoals  wij  vaak  hebben  herhaald , een  samenvatting  tot  een  geheel .  Het  is  dus  normaal  dat  er  een  analyse  aan  vooraf  gaat .
  Daarna  pas  beginnen  wij  met  het  naakt  in  zijn  geheel .  Om  de  moeilijkheden  van  deze  les  stap  voor  stap  te  overwinnen , geven  wij  je  eerst  aan , hoe  je  een  volledig  naakt  moet  tekenen  met  behulp  van  een  reproductie  van  het  menselijk  lichaam , dat  wil  dus  zeggen  met  een  beeldhouwwerk  als  voorbeeld .  Wij  hebben  voor  dit  doel  de  beroemde  anatomische  figuur  van   HOUDON   gekozen  en  zullen  je  later  de  reden  voor  de  keuze  opgeven . 
  Zonder  twijfel  zult  je  dan  echt  voorbereid  zijn  om  je  aan  de  weergave  van  het  volledig  naakt  naar  levend  model  te  kunnen  wagen ;  het  einddoel  van  deze  les .

Art . Nr . 33 . a ,

                         DE   VERKORTING

  Tekenen  is  vooral  kennis  van  vorm .  Maar  de  vorm  kunnen  begrijpen  als  zij  moeilijk  te  herkennen  is , of  beter  gezegd :  haar  duidelijk  eenvoudig  en  nauwkeurig  weergeven  om  haar  zodoende  voor  iedereen  begrijpelijk  te  maken , is  zeker  één  van  de  grootste  moeilijkheden  van  het  tekenen .
  Wanneer  is  de  vorm  moeilijk  te  begrijpen  ?... Als  zij  zich  zo  aan  het  oog  voordoet , dat  de  normale  verhoudingen  van  haar  afmetingen  min  of  meer  ontwricht  lijken .  Dit  is  het  geval  bij  de  verkorting , die  wij  overigens  al  herhaaldelijk  in  de  voorafgaande  lessen  hebben  besproken .
  De  weergave  van  de  verkorting  laat  geen  onvolmaaktheid ,  " ongeveer "  toe .  Hij  moet  duidelijk  uitkomen ,  zoals  men  gewoon  zegt : " Het  moet  er  zijn ! " .
  Het  oog  moet  van  het  begin  af  herkennen , dat  b.v.  dit  stompje  een  arm  is  vanuit  een  bepaalde  hoek  gezien  of  beter  nog  het  idee  van  een  stomp  mag  hier  niet  eens  bij  ons  opkomen ;  dadelijk  zonder  dat  men  erbij  hoeft  te  denken  moet  men  zien , dat  het  een  arm  is .  Kort  gezegd :  de  aanschouwer  moet  het  weergegeven  object  ( menselijk  lichaam  of  een  gedeelte  ervan )  kunnen  begrijpen , hoewel  het  op  een  eigenaardige  manier  getekend  is  en  een  vorm  heeft  die  totaal  van  zijn  normale  uiterlijk  of  van  zijn  gebruikelijke  voorkomen  kan  afwijken .  En  als  men  je  vraagt  of  je  het  zichzelf  afvraagt  :  Wat  moet  dat  voorstellen  " , dan  is  de  verkorting  mislukt , dan  is  het  doel  niet  bereikt .  
  Het  is  volstrekt  noodzakelijk  deze  moeilijkheden  in  de  weergave  van de  verkorting  te  overwinnen  en  wel  onmiddellijk .  Om  dit  te   bereiken , moet  je  de  vorm  eerst  nauwkeurig  kennen .  Wij  moeten  hem  dus  samen  onderzoeken , er  de  oorsprong  en  reden  van  zoeken , in  één  woord , hem  ontleden .
  Men  heeft  de  neiging , wat  trouwens  logisch  is , om  elke  vorm  zo  helder  en  volledig  mogelijk  weer  te  geven .  De  verkregen 
" afbeelding "  komt  in  het  algemeen  overeen  met  de  " maximum  uitwerking "  van  het  voorwerp , en  in  het  bijzonder  die  van  de  twee  voornaamste  afmetingen :  de  lengte  en  de  breedte . 
  Het  kind  nu  ( als  men  volwassenen  leert  tekenen  moet  men  altijd  weer  op  het  kind  terugkomen , omdat  wat  het  gezichtsvermogen  betreft , zij  slechts  kinderen  zijn  en  men  bij  hen  overheersende  trekken  van  het  kinderlijk  gezichtsvermogen  terugvindt )  het  kind  dus , geeft  de  dingen  niet  weer  zoals  het  ze  ziet , maar  zoals  het  weet  dat  ze  zijn .  Feitelijk  ziet  het  kind  de  dingen  niet , als  men  onder  zien  de  begrijpende  opname  van  het  netvliesbeeld  verstaat .  Deze  reactie , dit  psychische  natuurwonder  voltrekt  zich  langzamerhand  onder  de  samenwerkende  invloed  van  ervaring  en  opvoeding . 
  Laten  we  terloops  letten  op  de  ( bijna  identieke ) overeenstemming  tussen  de  tekeningen  van  een  kind  en  die  van  de  primitieven .  Dan  zullen  wij  bijvoorbeeld  vaststellen , dat  in  de  Egyptische  kunst  ( welke overigens  maar  betrekkelijk  primitief  is )  bij  een  profielaanzicht  het  oog  niet  is  weergegeven , zoals  het  van  de  zijkant  gezien  wordt , dus  als  het  ware  afgesneden  van  zijn  onzichtbare  helft . 
  Bekijk  dit  encreux - relief  ( fig . 32 ) met  het  hoofd  in  zijaanzicht , terwijl  het  oog  in  vooraanzicht  is  weergegeven .  De  schouders  en  de  romp  zijn  ook  van  voren  gezien , de  benen  en  voeten  echter  van  terzijde .  Natuurlijk  heeft  de  kunstenaar  zijn  model  niet  zo  kunnen  zien :  dit  is  een  schematische  en  abstact  grafische  voorstelling .  Hij  heeft voor  iedere  bijzonderheid  de  meest  volledige  voorstelling  gekozen  en  -  dat  is  ook  wel  waar  -  die ,  welke  het  makkelijkst  te  tekenen  was .
  Tegenwoordig  zou  een  kind  van  een  jaar  of  tien , dat  niets  van  de  Egyptische  kunst  afweet , niet  anders  handelen .  Waarom , omdat  de  kinderen  en  de  primitieven  bewust  of  onbewust  de  perspectief  niet  kennen .
  Wat  is  nu  eigenlijk  een  verkorting .  Het  is  het  perspectivisch  aanzicht  van  een  vorm  die  over  het  algemeen  niet  geometrisch , maar  veeleer  menselijk  ( of  dierlijk )  is , of  van  een  gedeelte  hiervan .  Zonder  verkorting , zonder  perspectief  kan  men  slechts  een   " algeheel  overzicht "  weergeven , waar  de  hoofdafmetingen , vooral  de  lengte , in  hun  normale  verhoudingen  afgebeeld  zijn .  Dit  is  het , wat  vanzelfsprekend  het  uiterlijk  van  de  buitenwereld  uitermate  beperkt  en  in  het  bijzonder  dat  van  levende  wezens  en  hun  bewegingen . 
  Zelf  een  lezer , die  op  het  gebied  van  de  meetkunde  onkunde   is , zal  onmiddelijk  begrijpen , dat  bij  de  verkorting  van  de  drie  afmetingen , die  noodzakelijkerwijs  een  voorwerp  in  de  ruimte  bepalen , er  één  opgeofferd  moet  worden , dat  wil  zeggen :  verminderd  en  niet  in  zijn  werkelijke  grootte  weergegeven  wordt .  Deze  nieuw  verschijnende  grootte , die  de  werkelijkheid  vervangt , geeft  gewoonlijk  in  onze  ogen  de  lengte  aan .  Hij  ondergaat  de  verkorting .  Hier  komen  wij  bij  de  hoofdzaak  die  ons  de  sleutel  van  het  vraagstuk  levert . 
  Wij  hebben  gezegd :  Een  afmeting  is  verminderd , verkleind , verkort , maar  alleen  deze  ene :  noodzakelijkerwijs  blijven  de  twee  anderen  in  dezelfde  verhoudingen  tot  elkaar .  Hier  vinden  wij  dus  een  onverwachte , als  je  wilt  stotende , wanverhouding  tussen  afmetingen , waaraan  ons  oog  en  onze  geest  al  van  het  begin  of  aan  gewend  zijn .
  Laten  wij  deze  belangrijke  uiteenzetting  samenvatten  met  de  volgende  woorden :  Bij  een  vorm  in  de  verkorting  gezien  onstaan  nieuwe  verhoudingen ; die  met  onze  gewoonten  en  met  onze  visuele  ervaring  in  botsing  komen  en  die  geeerbiedigd  moeten  worden , hoe  verrassend  zij  ons  ook  op  het  eerste  gezicht  mogen  lijken .
  Met  nog  meer  nadruk  wijzen  wij  er  op  dat , als  de  lengte  door  een  aanzienlijke verkorting  verminderd  en  soms  tot  nul  gereduceerd  wordt , de  breedte , de  dikte  onveranderd  blijven  en  altijd  hun  relatief  normale  afmetingen  houden .  Is  dat  nu  alles  ?  Neen  !  Het  stipte  nadaan  van  deze  ongewone , nieuwe  verhoudingen  geeft  slechts  een  omtrek  of  zelf  -  en  dat  wel  eerder  -  alleen  een  fundering .  Een  gelijkmatige  lijn , die  deze  omtrek  bepalen  zou , zou  alleen  maar  een  onleesbare  lijntekening  vormen , waarop  de  tevoren  genoemde  verwarring  in  de  onderlinge  verhoudingen  zou  verhinderen  dat  wat  bekend  is  te  onderscheiden .  Men  zou  kunnen  zeggen  aan  een  vreemde  massa , een  zonderlinge  vorm  die  niets  voorstelt .  Bij  gebrek  aan  toonwaarden  en  relief  -  die  nooit  onmisbaar  zijn  -  ligt  een  intelligente  lijn  voor  de  hand .  Intelligent  komt  van  het  Latijnse  woord  intelligere  en  wil  zeggen :  begrijpen .  De  intelligente  mens  is  dus  hij  die  begrijpt .  Een  intelligente  lijn  is  een  begrijpende  lijn , die  de  perspectief  van  de  verkorting  begrijpelijk , verstaanbaar  maakt  en  de  oversnijding  verklaart .

                           Oversnijdingen

  Wat  noemt  men  in  de  schilderstaal  een  oversnijding  ?  Schematisch  gezien  komt  het  hierop  neer :  het  is  een  lijn  die  op  een  bepaalde  lengte  de  omtrek  volgt , en  deze  begrenzende  lijn  verlaat  om  in  de  vorm  zelf  te  dringen  ( fig . 38 ) .  Dit  ineenschuiven   herinnert  ons  aan  het  in  elkaar  zetten  van  een  lemmet  ( mes ), in  een  heft  ( handvatsel ), het  monteren  ervan  dus .  Dit  in  elkaar  schuiven  is  bij  een  normaal  ontwikkelde  vorm  haast  niet  te  zien , maar  het  is  onmisbaar  bij  het  aanduiden  en  uitdrukken  van  een  verkorting .  In dit  geval  lijkt  het  inderdaad  alsof   b.v.  de  delen  en  relief  van  een  arm  of  van  een  been  in  elkaar  doordringen , over  elkaar  schuiven , als  het  ware  in  elkaar  overgaan . 

  Ook  hier  is  wat  wij  vanaf  het  begin  van  deze  curcus  constuctie  genoemd  hebben  hoogst  noodzakelijk , want  zij  zal  ons  in  staat  stellen  een  verkorting  juist  en  onberispelijk  weer  te  geven .  Wij  zullen  overigens  later  op  deze  " constructie "  terugkomen  en  er  enkele  verklaringen , die  voor  onze  huidige  studie  belangrijk  zijn , aan  toevoegen .
  Nog  één  enkel  woord , om  te  eindigen  en  ons  op  het  terrein  van  de  waarneming  en  uitbeelding  terug  te  brengen .  
   Door  een  enkele  lijn  kunnen  wij  de  vorm  weergeven .  Wij  hebben  zojuist  beweerd , dat  de  waarden  en  het  relief  niet  onontbeerlijk  zijn .  Niet  onontbeerlijk , maar  toch  uiterst  nuttig .
  De  tekening  die  uitsluitend  bestaat  uit  een  lijn  is  een  vereenvoudigde  en  willekeurige  weergave  van  de  natuur .  Door  haar  vrijwillige  eenvoud  wint  zij  aan  stijl  en  accent .  Maar  het  is  moeilijk , zelfs  ondenkbaar , om  het  bij  een  verkorting  volledig  daarbij  te  laten .  En  hoe  koud  lijkt  niet  zo'n  lijnen - verwarring  in  vergelijking  met  een  tekening , waarop  ook  enkele  schaduwen  en  halftinten  aangebracht  zijn , die  niet  alleen  het  relief  suggereren , maar  als  het  ware  de  vorm  helemaal  naar  voren  van  het  papier  af  laten  komen .  Wij  hebben  bij  deze  uiteenzetting  een  tamelijk  groot  aantal  voorbeelden  gegeven , die  overigens  in  alle  opzichten  opmerkelijk  zijn  en  die  wij  aan  het  talent  van 
Jacques  SCHUTZ  -  DAL  te  danken  hebben .  Door  de  eerlijkkheid  en  duidelijkheid  van  de  lijnen  zult  je  de  weergave  van  de  gevarieerde  en  gedurfde  verkortingen  beter  leren  begrijpen .
  De  studie  van  de  verkorting , die  overigens  heel  aantrekkelijk  is , juist  omdat  hij  het  onverwachte  schept , kunt  je  dus  niet  missen .  Je  zult  moeten  beginnen  hem  vol  vertouwen  en  zonder  vrees  aan  te  pakken .  Wij  hopen  dat  wij  je  niet  vervelen  als  wij  steeds  herhalen :  de  waarneming  is  altijd  waarborg  voor  succes .