Art . Nr . 20 .

      De  onderdelen  van  het  Landschap

                       Het   Terrein

  Het  is  begrijpelijk  dat  wij  de  ontleding  van  het  landschap  beginnen  met  een  studie  van  het  terrein .
  Hierop  speelt  zich  immers  het  leven  af .  Planten  en  bomen  groeien  hier , de  huizen  zijn  erop  gebouwd , het  water  strekt  zich  hierover  uit  en  mens  en  dier  slijten  er  hun  aards  bestaan .  De grond  waarop  wij  leven  doet   zich  voor  als  een  groots  bouwwerk  met  zijn  vlakten   en  uitsteeksels , met  zijn  dalen  en  bergen .  Welk  een  wonderlijk  mooi  spel  van  licht  en  donker , van  kleur  en  tegenkleur  kunnen  wij  vaak  ontdekken  al  naar  gelang  de  landstreek  waar  wij  ons  bevinden .  In  fig . 7 , een  penseelschets  door  V . Bonneterre , zien  wij  heel  mooi  de  opbouw  van  een  landschap  in  verschillende  plans .  De  krachtige  scheidingslijnen  tussen  die  plans  laten  ons  ook  heel  goed  de  bewegingen  van  het  terrein  zien .  Bij  de  opzet  van  een  landschap  doen  wij  er  dus  goed  aan  deze  lijnen  op  te  zoeken ;  het  zijn  tevens  de  constructielijnen .  Wij  zien  in  fig . 8  een  ander  voorbeeld  met  de  constructie  daarvan  in  fig . 9 .  Ge  grote  " bewegingen "  in  dit  landschap  zijn  aangegeven  door  de  volgende  lijnen :  EF , KL  ( de weg  -  het  meest  sprekende  ellement )  A - B  ( de  hoge  kant  van  het  eerste  plan  links ) . 
  G . H . I .  ( eerste  plan  aan  de  rechterzijde )  -  C - D  ( het  tweede  plan  dat  het  midden  van  de  compositie  inneemt ) .  Het  is  een  mooi  afgewogen  compositie ;  de  partij  rechts  vormt  een  prachtig  tegenwicht  het  linker  gedeelte , terwijl  het  geheel  op  het  midden  gericht  is  door  de  weg  in  het  tweede  plan .  Wij  vragen  bij  dit  schilderij  uw  aandacht  voor  de  mooi  afgestemde  toonwaarden  en  de  door  de wind  bewogen  bomen .  Bij  het  schilderen  of  tekenen  van  een  landschap  moet  je  eraan  denken  dat  een  krachtige  voorgrond  ( met  alle  bijbehorende  details )  het  geheel  diepte  geeft .  Hoe  dichter  een  voorwerp  bij  u  staat  des  te  meer  details  ziet  je  immers  en  des  te  krachtiger  doen  zij  zich  dan  ook  aan  het  oog  voor .  Maar  let  op  !  Er  zijn  gevallen  waarin  de  algemene  toon  -  of  kleurwaarde  van  een  verder  verwijderd  deel  in  het  landschap  gelijk  is  of  zelfs   krachtiger  dan  die  van  het  eerste  plan .  Wij  kunnen  dit  soms  heel  goed  waarnemen  wanneer  wij  aan  zee  staan .  Fig . 40  geeft  ons  daarvan  een  goed  voorbeeld .  Dergelijke  verschijnselen  zijn  veelal  het  gevolg  van  de  belichting , welke  in  het  landschap  zo'n  belangrijke  rol  speelt .  De  belichting , wijzigt  het  kenmerkende  van  een   landschap  al  naar  gelang  het  uur  waarin  wij  dit  zien .  Een  fel  door  de  zon  beschenen  landschap  zal  krachtige  kleur , en  toontegenstellingen  laten  zien , terwijl  ditzelfde  landschap  onder  een  grijze  hemel  aanmerkrlijk  zwakker  van  tegenstellingen  is .  Wij  willen  echter  nogmaals  opmerken  dat  dit  slecht  algemeenheden  zijn .  Vaste  regels  zijn  nu  eenmaal  niet  te  geven  en  nauwkeurige  waarneming  blijft  een  gebiedende  eis .  In  het  volgende  gedeelte  van  dit  hoofdstuk  zullen  wij  de  verschillende  terreinsoorten  aan  een  nader  onderzoek  onderwerpen .  De  afbeeldingen  welke  hierbij  behoren  laten  je  technieken  zien  die  geéigend  zijn  voor  het  weergeven  van  dergelijke  landschappen .

                  Rotsachtig  terrein 

  Hierin  komt  de  bouw  al  dadelijk  in  al  z'n  scherpte  naar  voren .  Wij  zeggen  " scherpte "   want  de  ruwe  uitsteeksels  van  de  rotsen  steken  scherp  af  tegen  de  glooiingen  van  het  terrein  en  de  zachte  golvingen  van  de  grasvlakten , het  is  dus  raadzaam  bij  het  maken  van  een  dergelijk  tekening  die  contrasten  duidelijk  te  laten  uitkomen  en  er  het  hoekige  karakter  in  te  leggen , wat  gemakkelijk  bereikt  wordt  door  een  gebroken  lijn , een  korte  stevige  streek .  De  pen  leent  zich  uitstekend  voor  deze  landschappen ?  Je  kunt  het  zien  in  de  pentekening  van  het  rotslandschap  ( fig. 10 ) .
Je  ziet  daar  een  weg  van  grote  onregelmatige  stenen , met  langs  de  kant  massieve  rotsblokken  van  verschillende  grootte .  Links  en  rechts  grasland  met  enkele  bomen  en  struiken .  Het  geheel  geeft  de  indruk  van  ruwheid , van  hardheid  die  niet  zonder  bekoring  is .  Met  een  gewone  pen  kunt  je  het  karakter  het  beste  weergeven .  Let  op  de  stevige  hand  die  door  haar  forse  streken  de  vorm  van  de  rotsen  aangeeft  waardoor  zij  direct  in  het  oog  springen .  De  weg  is  minder  krachtig  aangegeven  door  de  fijnere  arcering .  We  zullen  hier  niet  terugkomen  op  de  techniek  van  de  pentekening ; deze  is  immers  uitgebreid  behandeld  in  de  les  " Licht  en  Schaduw " .  Bestudeer  deze  tekening  en  zie  het  indringende  effect  van  de  techniek , die  hier  onrustig  en  toch  persoonlijk  is .  De  ervaring  zal  je  leren  te  profiteren  van  de  hulpmiddelen  die  deze  werkwijze  biedt .  Vooral  de  " opzet  "  is  belangrijk  en  wie  weet  ?... daar  het  hier  om  het  handschrift  gaat , zal  ongetwijfeld  uw  persoonlijkheid  in  de  "  opzet  "  kunnen  uitkomen .  

                        Zandgrond

  Wij  hebben  er  in  het  vorige  hoofdstuk  op  gewezen  dat , ongeacht  de  aard  van  het  terrein , het  altijd  mogelijk  is  er  de  grote  lijnen  in  terug  te  vinden .  In  de  gewassen  tekening  van  fig . 11  vinden  wij  er  de  bevestiging  van .  Hier  gaat  het  op  een  golvende  bodem .  Het  opgewaaide  zand  van  de  duinen  vormt  heuveltjes  met  zachte  welvingen .  De  uitdrukking  is  eenvoudig  en  het  reliéf  soepel .  Het  terrein  is  vrij  kaal , een  enkele  graspol , zoals  men  in  de  duinen  vaak  ziet , vormt  de  enige  onderbreking  in  de  eenzaamheid  van  het  terrein .

   Wij  volgen  nog  steeds  dezelfde  werkwijze :  eerst  geven  wij  met  eenvoudige  lijnen  de  glooiingen  van  het  terrein  aan .  Met  het  natte  penseel  worden  vervolgens , grof , enkele  kleurwaarden  opgezet :  het  reliéf  van  de  heuveltjes , de  kleur  van  de  lucht , de  donkere  vlekken  van  de  bomen , lichtere  plekken  van  het  gras .  Wij  zullen  de  " gewassen  tekening  " , de  hier  gebruikte  techniek , later  bespreken  als  voorloper  van  de  aquarel .  Het  principe  van  de  gewassen  tekening  komt  in  het  kort  hierop  neer : de  toonwaarden  worden  in  de  tekening  opgebracht  door  middel  van  een  penseel  met  sterk  verdunde  waterverf .  Over  het  algemeen  gebruikt  men  zwarte  of  bruine  waterverf .  Maar  zowel  hier  als  in  de  volgende  voorbeelden  doet  de  keuze  tussen  de  verschillende  technieken  er  weinig  toe .  Ongetwijfeld  geeft  het  karakter  van  het  motief  de  werkwijze  al  aan  en  daar  moet  men  rekening  mee  houden .  Maar  welk  materiaal  men  ook  gebruikt , het  gaat  om  de  tekening  en  het  waarnemen  der  toonwaarden  en  de  juiste  weergave  daarvan .  Als  je  fig . 12  bekijkt , ziet  je  een  snelle  schets  met  de  pen .  Men  had  net  zo  goed  een  podlood  kunnen  gebruiken .  Hoofdzaak  is  echter  de  weergave  van  de  beweging  in  het  landschap  en  het  uitdrukken  van  de  vormen  en  toon .  Men  moet  zich  aanpassen  aan  het  materiaal  dat  men  gebruikt  en  dit  materiaal  aanwenden  tot  het  verkrijgen  van  een  expressief  resultaat .  Wij  raden  je  daarom  aan  vaak  te  oefenen  en  daarbij  telkens  van  materiaal  te veranderen .  

                 Moeraslandschap

  Het  melancholieke  landschap  van  fig . 13  is  gemaakt  met  houtskool  en  daarna  gewassen .  Wij  herhalen  nog  eens  dat  er  niets  veranderd  is  in  de  volgorde  van  het  werk .  Wij  wijzen  in  de  bouw  van  dit  landschap  slechts  op  datgene  wat  in  de  tekening  te  zien  is .  Over  een  wal  midden  in  het  moeras  loopt  een  smalle  weg  die  overgaat  in  het  water  op  de  achtergrond .  Het  terrein  gaat  in  de  verte  over  in  horizontale  lijnen .  Waterplanten , vooral  riet , zijn  min  of  meer  scherp  getekend , weer  verzacht  door  een  iets  lichtere  toon .  Je  moet  niet  bang  zijn  om  in  het  " handschrift "  de  verschillende  accenten  een  rol  te  laten  spelen , die  je  kunt  verkrijgen  door  de  verf  nu  eens  sterk  te  verdunnen  en  dan  weer  bijna  onverdund  te  gebruiken , zoals  je  dit  ziet  in  de  lucht  en  in  de  planten  op  het  tweede  plan .  Natuurlijk  moet  een  korrelig  papier  gebruik  worden , waardoor  ook  de  kleinste  hoeveelheid  verf  een  effect  geeft .    

Art . Nr . 19 .

                        Het   Landschap .

  Bij  de  onderwerpen  die  het  potlood  of  het  penseel  van  de  kunstenaar  in  beweging  brengen  is  het  landschap  zeker  niet  het  minst  belangwekkende .  De  verscheidenheid  in  landschappen  is  oneindig  al  naar  gelang  de  landstreek , het  licht  dat  er  op  valt  en  welk  jaargetijde  het  is .  Eenzelfde  onderwerp  kan  al  zeer  verschillend  zijn  onder  het  steeds  wisselende  spel  van  licht  en  schaduw ?  Talloze  kleurschakeringen , nu  eens  krachtig , dan  weer  zacht  en  teder  geven  het  landschap  steeds  een  andere  aanblik .  Een  landschap  kan  groots  en  indrukwekkend  zijn  -  monumentaal  zouden  wij  haast  willen  zeggen  -  en  dan  plotseling  kunnen  wij  weer  geboeid  worden  door  een  uitgesproken  schilderachtigheid .  Maar  altijd  heeft  het  landschap  een  sfeer .  En  die  sfeer  is  het  die  wij  moeten  leren  aanvoelen  en  begrijpen .                                                     
  Er zijn vele  manieren  om  het  landschap  te  zien  en  dit  weer  te  geven  en  hier  treedt  dan  vanzelfsprekend  het  karakter  en  de  smaak  naar  voren  van  degenen  die  het  tekenen  of  schilderen .  De  een  wordt  getroffen  door  de  lijnen  en  hetgeen  ontstaat  door  hun  harmonisch  samenspel  ;  hij  zal  dus  meer  de  bekoring  van  de  vorm  dan  die van  de  kleur  ondergaan .  De  ander  zal  echter  meer  op  de  kleur  afgaan  ten  koste  van  een  topografische  juistheid  van  de  vormen .  Er  zijn  die  hun  onderwerpen  bij  voorkeur  zoeken  in  lieflijke  streken , doch  wij  kennen  er  ook  die  een  grote  voorliefde  hebben  voor  het  woeste , onherbergzame  landschap  met  zijn  grote  tegenstellingen  van  kleur  en  vorm .
  Maar  zonder  rekening  te  houden  met  deze  voorkeur , dragen  toch  alle  werken  van  talentvolle  kunstenaars  met  hun  verschillend  temperament  het  merkteken  van  hun  persoonlijkheid .  Eenzelfde  landschap  door  verschillende  tekenaars  of  schilders  gemaakt , zal  evenzovele  uitkomsten  te  zien  geven .  Hun  oprechtheid  tegenover  het  onderwerp  behoeft  men  zeker  niet  in  twijfel  te  trekken , doch  zij  hebben  de  natuur  weergegeven  ieder  naar  zijn  eigen  wijze  van  ontvankelijkheid .  Elk  van  hen  zal  ons  een  persoonlijk  beeld  te  zien  geven ;  niet  van  het  onderwerp  zoals  het  in  werkelijkheid  is , doch  en  beeld  van  het  onderwerp  zoals  je  dit  aanvoelt .  Alles  wat  de  kunstenaar  heeft  doorvoeld  en  beleefd  bij  het  aanschouwen  van  zijn  onderwerp  zal  zijn  weerslag  vinden  in  het  kunstwerk .  Op  die  wijze  zal  de  persoonlijkheid  zich  openbaren , niet  alleen  in  het  schilderij , maar  ook  in  een  studie  of  in  een  eenvoudig  schetsje .
  De  natuur  geeft  ons  een  groot  aantal , vaak  ingewikkelde , motieven  te  zien .  Onderwerpen  zijn  er  te  kust  en  te  kleur , doch  zij  verschijnen  nimmer  zuiver  van  elkaar  gescheiden .  Het  is  dus , om  te  beginnen , onze  taak  om  uit  die  veelheid  van  motieven   juist  dat  te  kiezen  wat  interessant  en  waard  is  weergegeven  te  worden .  Wij  moeten  ook  altijd  trachten  het  meest  kenmerkende  van  een  bepaalde  landstreek  te  leren  zien  en  te  begrijpen .  Bij  onze  opzet  komt  het  er  dus  op  aan  om  tot  een  vlakverdeling  te  komen  die  het  onderwerp  van  zijn  meest  gunstige  kant  laat  zien .  Het  kan  zeer  vaak  voorkomen  dat  een  bepaald  motief  niet  aan  onze  bedoeling  voldoet  en  in  die  gevallen  zijn  wij  volkomen  vrij  -  en  dit  is  zelfs  noodzakelijk  -  wijzigingen  aan  te  brengen , opdat  het  onderwerp  beantwoordt  aan  de  wetten  van  opbouw , die , volgens  de  zuiver  klassieke  regels , eisen  dat  een  motief   gecentreed , in  evenwicht  gebracht  en  gesloten  is .  Wij  zullen  deze  begrippen  thans  nader  omschrijven .  Een  motief  is  gecentreerd  ( op  het  midden  gericht ) , waneer  het  in  het  middengedeelte  een  belangrijk  element  bevat , dat  het  oog  van  de  waarnemer  trekt .  Maar...  let  op !  Dit  wil  niet  zeggen  dat  dit  onderdeel  ook  precies  in  het  midden  moet  staan .  In  dit  geval  zal  het  midden  iets  naar  links  of  naar  rechts  verplaatst  worden  om  eentonigheid  te  vermijden  welke  zou  onstaan  door  een  zuivere  symmetrische  opbouw  in  twee  vlakken  van  gelijke  grootte .  De  ongelijke  vlakken  welke  zullen  onstaan  door  het  naar  links  of  rechts  brengen  van  het  hoofdmotief  dienen  wij  op  die  wijze  in  te  delen  dat  het  ene  vlak  een  tegenwicht  vormt  tot  het  andere .  Op  die  wijze  brengen  wij  dan  het  motief  in  evenwicht .
  Tenslotte  is   het  motief  gesloten  -  of  omsloten  -  wanneer  de  onderdelen  van  de  zijkanten  voldoende  zijn  om  op  een  of  andere  wijze  het  geheel  te  binden .  Wij  laten  nu  eerst  enkele  voorbeelden  van  goede  en  slechte  indelingen  zien .  
  Fig . 1 .  Het  motief  is  op  het  midden  gericht  door  de  kerktoren  en  in  evenwicht  gehouden  door  het  huis  links  en  de  boom  rechts .  De  brug  ( fig . 2 )  is  op  het  midden  gericht  terwijl  het  geheel  in  evenwicht  wordt  gehouden  en  afgesloten  is  door  de  bomen  links  en  rechts . 
  Fig . 3  :  de  compositie  is  mooi  omsloten  door  de  bomen ,  terwijl   het  geheel  gecentreed  is  door  de  weg  en  de  kerk .  
  Fig . 4  :  een  onevenwichtig  motief .  Alle  zwaarte  is  naar  rechts  gericht .  
  Fig . 5  :  deze  indeling , hoewel  juist  in  evenwicht , kan  men  niet  fraai  noemen .  De  kerk  is  hier  het  voornaamste  onderdeel , maar  staat  daarvoor  teveel  naar  rechts .

  Om  het  opzetten  en  om  de  keus  van  onderwerpen  te  vergemakkelijken , raden  wij  je  aan  gebruik  te  maken  van  een  heel  eenvoudig  en  zeer  praktisch  hulpmiddel :  de  "  motiefzoeker " ,  welke  je  gemakkelijk  zelf  kunt  maken .  Neem  een  rechthoekig  stukje  karton  en  snijdt  hieruit  een  venster  in  de  verhouding  welke  overeenkomt  met  het  formaat  van  uw  papier  of  schetsboek  ( zie  fig . 6 ) .  Houdt  deze  zuiver  verticaal  voor  uw   ogen .  Naarmate  je  hem  dichterbij  uw  ogen  brengt  verschijnt  een  groter  gedeelte  van  het  landschap  in  het  raam ;  houdt  je  hem  verder  af  dan  ziet  je  een  kleiner  gedeelte  van  het  motief .  Door  hem  van  boven  naar  beneden  en  van  links  naar  rechts  te  bewegen  kunt  je  buiten  vele  afwisselende  motieven  " uitsnijden " .

  Zonder  dat  het  zelfs  nodig  is  een  dergelijke  motiefzoeker  te  maken  kunt  je  ook  gebruikmaken  van  het  A.B.C.- scherm , waarvan  je  in  het  begin  van  de  cursus  al  zoveel  gemak  heeft  gehad .  Je  heeft  daarbij  tevens  plezier  van  de  verdeling  in  vierkantjes , zodat  je  de  helling  en  het  vluchten  van  de  lijnen  sneller  kunt  vaststellen .  Maak  in  twijfelgevallen  altijd  gebruik  van  zo'n  zoeker .  Is  het  venster  soms  te  groot , verklein  dit  dan  door  aan  de  bovenkant  aan  een  der  zijkanten  een  strookje  papier  te  hechten  met  behulp  van  een  paar  paperclips .  Hoewel  we  bij  het  opzetten  van  onze  landschappen  steeds  moeten  denken  aan  de  wetten  van  de  compositie  houdt  dit  niet  in  dat  wij  moeten  uitgaan  van  een  zuiver  geometrische  indeling . Wij  moeten  in  de  eerste  plaats  te  werk  gaan  volgen  onze  fantasie  wanneer  dit  kan  bijdragen  tot  een  fraai  en  harmonisch  geheel .  We  hebben  ergens  in  dit  hoofdstuk  de woorden  schets , studie  en  schilderij  neergeschreven  en  ook  deze  uitdrukkingen  zouden  wij  graag  nader  willen  omschrijven .  De  schets  is  wel  de  meest  eenvoudige  weergave  van  een  bepaald  beeld .  In  uiterst  sobere  lijnen  dient  hij  evenwel  het  karakteristieke  van  dit  beeld  uit  te  drukken .  Het  schetsen  vraagt  dus  van  de  tekenaar  een  oordeelkundig  kiezen  tussen  de  onmisbare  en  de  te  verwaarlozen  lijnen  en  vlakken  van  zijn  onderwerp .  Alleen  door  veel  te  schetsen  zult  je  de  nodige  vaardigheid  verkrijgen  in  het  raak  typeren  van  een  bepaald  landschap .  Bestudeer  daartoe  de  fig . 1 , 2   en  3  nog  eens  goed , het  zijn  uitstekende  voorbeelden  van  rake  schetsen .  Zoals  de  naam  reeds  zegt , verstaan  wij  onder  een  studie  het  werk  van  een  tekenar  waarin  hij  een  bepaald  onderdeel  van  zijn  motief  aan  een  nauwkeuriger  onderzoek  heeft  onderworpen .  Soms  kan  zo'n  studie  zich  uistrekken  tot  het  gehele  motief .  Alle vormen  en  kleuren 
worden  dan  zo  getrouw  mogelijk  weergegeven  en  vooral  aan  de  details  wordt  veel  aandacht  besteed .  
  Het  schilderij  -  ook  wel  doek  of  paneel  genoemd  -  geeft  ons  tenslotte  een  beeld  te  zien  van  het  onderwerp  dat , ontdaan  van  alle  overbodige  details  welke  niet  bijdragen  tot  een  karakteristieke  weergave  van  het  geziene , de  eigen  visie  van  de  maker  toont .  Hierdoor  verkrijgt  het  werk  een  eigen  " stijl " .  Uitgaande  van  de  kennis , verkregen  door  ernstige  studie  naar  de  natuur , treedt  hier  de  persoonlijkheid  van  de  maker  aan  de   dag .  En  dit  is  mogelijk  omdat  de  kunstenaar  door  die  vele  studies  volkomen  vertrouwd  is  geworden  met  de  vormen  om  hem  heen  en  zich  daardoor  geheel  kan  overgeven  aan  zijn  fantasie  en  temperament .