Jaak Maes heeft een merkwaardig boek geschreven. Het heet ‘De Afrekening’ en omdat hij het ook op internet gezet heeft, op zijn website http://www.bloggen.be/deafrekening/ kan iedereen het daar lezen.
Ik kan de lectuur ervan alleen maar aanraden vooral aan al diegene die geïnteresseerd zijn in Westende.
Hoewel de auteur al bijna 70 jaar in Antwerpen woont, is hij steeds een Westendenaar gebleven, in hart en nieren.
Niemand zal ontkennen dat die man een bewogen jeugd gekend heeft. Omdat die zich voor een groot deel in Westende afspeelde, heb ik daaraan op 7 oktober 2013 al een artikel gewijd.
Deze week heb ik de bedoeling jullie wat meer te vertellen over het boek zelf.
Het is echt een monumentaal werk. Het beslaat vijftien boekdelen van elk meer dan honderd A4-tjes ! In totaal zijn dat ongeveer duizend zevenhonderd bladzijden.Jullie zullen dat misschien (terecht) nogal omvangrijk vinden en daarom heeft de auteur voor het leesgemak elk boekdeel samengesteld uit een kleine twintig hoofdstukken van acht à tien bladen.

Ik heb natuurlijk niet de bedoeling het boek voor jullie te resumeren. Ik wil jullie enkel duidelijk maken waarom het een interessant boek is. De periode waarin de beschreven gebeurtenissen zich afspelen, loopt van maart 1938 tot december 1947.
De auteur beweert dat het berust op drie pijlers: waargebeurde feiten uit zijn eigen jeugd, een strikt historisch kader en tenslotte een ‘pikante saus’, ontsproten aan zijn verbeelding.

Waargebeurde feiten uit zijn eigen jeugd
In mijn vorig artikel heb ik het relaas van de betroffen jeugdperiode van de auteur weergegeven, zoals hij mij die in privébriefwisseling beschreef. Met zijn toestemming, uiteraard! In het boek zelf verweeft hij zijn jeugdervaringen met die van echte Westendenaars en met die van verzonnen personages of van bestaande personages die onder een andere gedaante optraden in een Westends en verderop in een Berlijns decor.

De historische achtergrond
De auteur laat zijn lezers zo waarheidsgetrouw als mogelijk de historische achtergrond bij zijn verhaal beleven.
Hij vond dat nodig omdat de meeste onder ons, de beschreven periode niet aan den lijve beleefd of bewust meegemaakt hebben. Hij was ook van oordeel dat de handelwijze van de personages in het boek in grote mate door die historische gebeurtenissen beïnvloed werden, alhoewel ze geen flauw benul hadden van hoe de vork in de steel zat op hoog niveau.
De boeken waaraan hij zich daarvoor inspireerde, zijn niet van de minste.
Vooreerst is er de bestseller ‘La Guerre d’ Espagne’ van Hugh Thomas. De auteur laat ons verder kennismaken met de keerzijde van het sovjetparadijs, uit ‘De Goelag-archipel’ van Solzjenitsyn, als tegenhanger van de naziconcentratiekampen. En voor de verdediging van Moskou maakte hij gebruik van ‘La Chaussée de Volokolamsk’ van Alekzandr Beck. Allemaal zeer leerzame stof, de moeite om te lezen…
In alle bescheidenheid wil de auteur de lezer niet verplichten om dat te doen. Daarom brengt hij alle beschrijvingen van historische feiten onder in aparte hoofdstukken. Toch lezen, zou ik zeggen, ook al vraagt het tijd en ook al is dat niet altijd gemakkelijk omdat de vermelde Spaanse en Russische namen ons meestal niet vertrouwd in de oren klinken.

De ‘Spaanse burgeroorlog’ (17.7.1936 – 01.04.1939) komt inderdaad uitvoerig aan bod. Dat was een strijd gestart door generaal Franco tegen de gevestigde republikeinse regering, die door een staatsgreep aan de macht kwam, met de steun van nazi-Duitsland, Italië en Portugal. De Sovjet-Unie en Mexico steunden de republikeinse regering. Het was een oorlog van de controversiële soort. Men kan zich afvragen waarom linkse sympathisanten uit de hele wereld zich daarin geëngageerd hebben op gevaar voor hun leven voor een zaak waaraan hun eigen regeringen weigerden hun steun te verlenen.
De auteur wijdt verschillende hoofdstukken aan deze oorlog. Als ‘kapstok’ om dit historisch drama aan op te hangen, heeft hij de figuur van de anarchistische schoenlapper Rudy Steiner verzonnen, die gedurende de crisisjaren ’36-’38 wel effectief in de dorpskom van Westende gewerkt heeft, maar die op een bepaald moment verdwenen is om in Spanje te gaan vechten bij de ‘Rooien’. Steiner neemt ons ook nog mee, na het einde van die oorlog, door de naweeën daarvan en uiteindelijk ook bij de Duitse veldtocht naar Rusland, maar dan aan de Russische kant om tenslotte een laatste verschijning te doen bij de ‘Witte Brigade’ in Westende.

Wie een beter inzicht wil krijgen in de collaboratie tijdens de tweede wereldoorlog en het verloop van de oorlog zelf, komt in het boek uitstekend aan zijn trekken. De belangrijke rol en invloed daarin van André Inghelram en zijn lidmaatschap van het Verdinaso worden in het lang en het breed uitgesmeerd. De auteur maakt duidelijk een onderscheid tussen diegene die collaboreerden uit overtuiging en andere die er persoonlijk voordeel meenden uit te kunnen halen.

De kennis over de achttiendaagse veldtocht wordt ons op leerzame wijze bijgebracht. De perfect gedocumenteerde auteur schildert op pijnlijk juiste manier hoe wanordelijk en onvoorbereid de mobilisatie verliep. Hij geeft ook de redenen aan waarom een zwak Belgisch leger niet kon optornen tegen een machtig Duits leger dat dus weinig weerstand ondervond in zijn wedloop naar de zee. Het Belgisch leger verschanste zich tenslotte achter de Leie en heeft daar zijn enige echte slag geleverd. Van 23 mei tot aan de capitulatie gaf het slechts enkele kilometers terrein prijs, maar de overgave leek tenslotte toch de enige logische oplossing.

Ook de landing in Normandië komt aan bod, zij het in mindere mate dan de gevechten aan het Oostfront waarbij de auteur het vooral heeft over de Vlamingen die er vrijwillig gingen vechten met het ‘Vlaams Legioen’ of met de ‘divisie Langemarck’. Hij steunde daarvoor op het boek ‘Vlamingen aan het Oostfront’, die hij de Bijbel noemt voor ‘al wie de waarheid achter de mythe wil leren kennen’.

Hij beschrijft ook de overlevingsstrijd in Berlijn, de vernieling van de stad, het sneuvelen van kindsoldaten, het ophangen van deserteurs en uiteindelijk de dood van Hitler. Hij heeft het natuurlijk ook over de bezetting door de Russen die de bevolking ‘dierlijke angst’ aanjaagden en later door de Amerikanen, die volgens Jaak Maes gehaat werden door hun bombardementen die ‘blinde vernieling van kunstschatten’ en ‘laffe slachtingen onder de burgerbevolking’ veroorzaakten. De auteur is daar namelijk als tiener persoonlijk getuige van geweest.

Ook de laatste stuiptrekkingen, waarin enkel de heel optimistische Duitsers nog hun hoop stelden, het von Rundstedtoffensief in de Ardennen, worden in het lang en in het breed uiteengezet.

Het verzet, vaak met goede bedoelingen, maar dat soms uit de hand liep door onterechte verklikkingen en waarbij veel opportunisten aansloten toen de oorlog bijna op zijn einde liep, blijft evenmin onbesproken.

Jaak Maes heeft er een interessant leesstuk van gemaakt. Hij geeft de gebeurtenissen weer op minutieuze wijze en met een treffende, schilderachtige en vaak verrassende taal, soms opgesmukt met een erotisch tintje (‘het pikante sausje’) dat eigen was aan dat soort leven, met echtgenoten aan het front en rondzwervende soldaten, die het niet te nauw namen met de normen en waarden.

Even het verhaal in de Westendse historische context plaatsen
Het verhaal speelt zich dus af tussen maart 1938 en december 1947.
Inghelram was oorlogsburgemeester van Middelkerke maar hij was wel jaren onderwijzer in onze gemeenteschool tot hij afgezet werd wegens ‘onwaardig gedrag tijdens de ganse duur van de bezetting, wegens het bekleden van een leidende positie en als een hevig propagandist voor groeperingen die onvaderlandse en antinationale doelen nastreefden.‘
Het was de tijd dat Westende-bains beheerst werd door de Franstaligen en waar weinig Vlaams te horen was. Ik herinner mij dat ‘Avenue des Chardons’, ‘Avenue de l’Eté’, ‘Avenue du Soleil’, ‘Avenue des Mouettes’, ‘Avenue des Hirondelles’ als vanzelfsprekend als straatnamen gebruikt werden. In dezelfde zin kan men in het boek lezen over de ‘Société’, Jean de Peerdepoot, alias ‘monsieur Jean’, de autoritaire heerser van de tennis. Die was niet de enige die de dorpsbewoners als ‘boerenpummels’ afschilderde en ze als dusdanig ook behandelde.
Wie van onze generatie heeft geen herinneringen aan de Lac-aux-Dames met restaurant, (ik heb er zelfs leren zwemmen!) aan de stille badplaats in de winter en het ontwaken met Pasen of bij de start van het seizoen, aan de turnclub ‘Papa Ours’ ijsberen? Wie was nooit getuige van het leggen van haakjes op het strand? Wie had geen (meestal vrouwelijk) familielid dat villa’s ging kuisen en/of verwarmen in de badplaats zodat de rijke eigenaars er met de feestdagen of bij het begin van het seizoen op comfortabele manier hun intrek konden nemen?
Misschien waren sommige lezers wel bij de vele jongens en meisjes die een vakantiejob hadden als ballenraper in de tennis of als loopjongen in een ‘agence immobilière’ of bij de bakker, beenhouwer of kruidenier? Zelf was ik er ook één van tijdens al mijn schoolvakanties.
Ook stukken uit de geschiedenis van Westende-dorp (Rustoord) worden behandeld, vooral de rol van de collaborerende meester Enghelborghs.
En ook feiten uit de kleine geschiedenis worden opgerakeld. Wie van onze generatie heeft nooit loden bollen of geel of rood koper opgeraapt en ze daarna verkocht aan ‘Stanten’ (Waeyaert) voor wat drinkgeld? Wie is nooit naar een filmvoorstelling of toneelstuk of zangcrochet geweest in ‘De Tap’, onze toenmalige feestzaal?
Het zijn allemaal onderdelen die het boek interessant maken voor Westendenaars. Misschien herinnerden jullie zich dat ook nog maar vaag of zelfs helemaal niet? Jaak Maes heeft het ook uitvoerig over de gevluchte en daarna gedeporteerde Joden maar ik moet toegeven dat ik daar nauwelijks herinneringen aan heb. Ik was toen nog te jong.

De auteur waarschuwt er zelf voor dat de lezer niet uit het oog mag verliezen dat het boek een straffe cocktail is van waarheid en fictie, die met verstand moet gedronken worden.
Hij is er echter in geslaagd om ook de fictieve gebeurtenissen zo voor te stellen dat ik regelmatig problemen had om het onderscheid te zien tussen fictief en waargebeurd.  

De auteur over de West-Vlamingen uit de crisisjaren van de vorige eeuw
De auteur beschrijft op enige wijze, met soms wat rauwe bewoording, ‘zo natuurgetrouw mogelijk’ de eenvoudige mensen tijdens de crisisjaren van de vorige eeuw: “Zatlapperij op straat was dagelijkse kost en op alle kermissen werd nog regelmatig het mes getrokken...Een rauwe tijd ,waarin heel wat ouders niet konden lezen of schrijven, de radio nauwelijks bestond en men nog kranten bijeenzocht om ze tot A-5 formaat te versnijden voor het schijthuis op de koer...
Destijds hadden de ‘Schone Vlaamse gezinnen’ – bij de gratie van een domme meneer pastoor en een dokter die ook niet beter wist – tien ‘jong’ nog in leven en vijf vroeg gestorven aan TBC of kinkhoest... Uit pure frustratie voor deze overwoekerende vruchtbaarheid spaarden de ouders – onder het goedkeurend oog van de buren – de roede niet, wat de zaken meestal nog erger maakte...Veel van deze dompelaars moesten iedere dag zwaar travakken om het hoofd boven water te houden, want op enigerlei financiële steun uit de gemeenschap konden ze toen nauwelijks rekenen...
Het soort West-Vlaming dat ik in mijn verhaal aan het woord laat, is ondertussen godzijdank uitgestorven. En als ik genadig zeg dat ik hen ‘aan-het-woord-laat’ dan is dat natuurlijk een eufemisme. Want die mensen stonden nooit – en ook nu nog niet – erg bekend voor hun taalvaardigheid. Hun dialect was wat het was: een stort van allerlei buitenlandse verbasteringen, overgoten met gutturale uitwassen en compleet onverstaanbaar voor niet-ingewijden. Omdat die sukkels met zo’n taaltje alle drie woorden over hun eigen tong struikelden, kregen ze het er zélf nogal rap van op hun heupen. En riepen ze in hun wanhoop doorlopend om goddelijke hulp.”

De Westendse personages
Onder de vermelde Westendenaars kennen wij natuurlijk de families Couneye, Hosten, Quartier, Renty, Deny en de (jonge)heren Jacky Legein, Kamiel Maene, Victor Gunst, Robert Dewyse of Omer Huygebaert...
Een paar generatienoten uit de jeugd van Jaak Maes hebben model gestaan voor de karakters van dit verhaal. Hij schrijft erover op zeer herkenbare manier. Zelfs al worden ze niet altijd bij naam genoemd of met een licht vervormde naam, toch weten wij duidelijk over wie het gaat. Zo zijn daar: de meesters Bloesaert, Denolf en Enghelborghs, Dokter Loenders, de familie Erte met Roland, Robert, Olga en hun vader Briek, Erna en Nadine Devuyst /De Handt, Solange en Huguette Lemot/Mollet. In de nog bestaande boerderij in de Duinenlaan (vroeger ‘-weg’) woonde toen boer Deputter waar we melk konden halen. De ‘agence Rayée’ en de ‘groentenwinkel Lansens’ zijn voor velen onder ons vertrouwde namen.
Ook baron Crommelinckx, alias Crombez, speelt een rol.
Alhoewel de firma Byttebier, ‘Berebiet’ genoemd in het boek, in Kortrijk gevestigd was, is ze voor veel oudere Westendenaars een begrip. Naast aannemer Georges Soete, verschafte ze vooral bij de bouwwerken van de Atlantikwal werk aan veel van onze dorpsbewoners, weliswaar in opdrachten voor het Duits leger. De firma’s werden daarvoor trouwens na de oorlog ter verantwoording geroepen.

De verzonnen personages
Veel personages worden ‘verzonnen’ genoemd hoewel ze dat eigenlijk niet echt zijn. Vele hebben ergens het leven van de auteur doorkruist, soms in een andere rol.
De hoofdpersonen in het boek zijn de broers Jef en Leon Petré en hun moeder Marie.
Rond de kleurrijke persoonlijkheid van de eerste en zijn tragische belevenissen aan het Oostfront is het boek opgebouwd. Veel heeft de auteur daarvoor, volgens hem, niet moeten verzinnen om hun rol in zijn verhaal op te vullen: bij hun samenleven in Berlijn zou Jef hem alles al voorgekauwd hebben.
Voor de andere personages, die zijn verhaal kleur moesten geven, heeft de auteur zwaarder moeten fantaseren, ook al hebben echte dorpsgenoten voor hen model gestaan. Misschien zijn er lezers voor wie de moeder Marie, wel een lichtje doet branden. Zij hielp tijdens het vooroorlogse toeristenseizoen in de keuken van de pleegouders van de auteur. Zij had toevallig twee zonen waarvan er één effectief is gaan vechten in Rusland. Zij woonde in een armzalige barak vlak bij de ‘Tap’ aan de huidige Vakantiestraat. Ze verloor haar man in volle crisistijd bij het stropen van oude obussen en had het niet altijd breed. Maar tijdens de bezetting werkte zij als kokkin in de kazerne van ‘Ons Rustoord’, en was er gekend als Vlaamsgezinde. Daarenboven werd ze de ‘vriendin’ van haar Duitse baas. Haar ‘beschermheer’ kreeg in de blog de naam ‘Jupp Deutinger’ en alles wat die twee in het verhaal verder uitspoken is compleet verzonnen !
Ook de figuren van Paul Hazard en Jean ‘Peerdepoot’ zijn nauwelijks opgesmukt uit ons badplaatsleven geplukt. Voor de figuur van ‘de garde’ zou er wat meer fantasie nodig geweest zijn.
De drie meesters van het gemeentelijke jongensschooltje speelden vanzelfsprekend een voorname rol. Wat zij in het verhaal onderling bespraken of bekokstoofden, beweert de auteur uit zijn duim gezogen te hebben. ‘Meester Engelborghs’ zou natuurlijk ook nooit zijn diepste gedachten aan hem toevertrouwd hebben.

Waarom ‘De Afrekening’?
Het hoofdpersonage Jef Petré is steeds op zoek gebleven naar zichzelf en naar zijn echte vader en werd uiteindelijk een verbitterd man. De dank die hij verwachtte voor zijn strijd tegen het bolsjevisme, kwam er uiteraard niet. Hij leverde een barbaarse strijd aan het Oostfront met verlies van een been. Zijn liefdesavonturen schonken hem weinig of nauwelijks voldoening, van zijn familie vervreemdde hij en hij kende heel wat ontbering. Hij nam zich dan ook voor zich te wreken op diegene die verantwoordelijk waren voor al zijn miserie. Wie dat waren en wat van die afrekening terechtgekomen is, wil ik jullie niet verklappen.

Besluit
Jaak Maes geeft blijk van een onuitputtelijke verbeelding. Met veel schrijverstalent heeft hij 17 jaar aan het boek gewerkt en hij heeft dan ook geen facet van de oorlog onbesproken gelaten. Er wordt soms beweerd dat ‘de wereld klein is’. Is dat de reden voor het heel groot aantal toevalligheden met steeds terugkerende ontmoetingen door dezelfde personen, die het verhaal aaneensmeden?
Misschien was deze wereld wel ‘een beetje te klein’. Eens dat de lezer in gang geschoten is, blijkt het groot aantal bladzijden met soms spannende ontknopingen geen hinderpaal meer. Komt het door zijn persoonlijke levenservaring die zwaar op zijn maag bleef liggen, maar zijn zoektocht naar de stamboom van de hoofdpersonages vind ik wel wat te lang uitgesponnen.
Hoewel de auteur als tiener leefde in een milieu van collaboratie, was hij niet Duitsgezind. Zijn boek lijkt nochtans vaak geschreven door iemand van ‘de andere zijde’ die wel nog een onderscheid kan maken tussen de goede en de slechte Duitser, de goede en slechte Rus en de goede en slechte Amerikaan.

Veel leesgenot!