Daar kan geen ogenblik aan getwijfeld worden: de ouderen onder jullie hebben zeker ooit wel over de familie ‘Crombez’ horen spreken? In verband met Nieuwpoort, Lombardsijde of Westende, bedoel ik.
Ik heb ook al één en ander in verband met die familie aangehaald in één van mijn artikels, maar nu wil ik het even wat grondiger doen.

Stamboom van de Crombez’ die ons in het kader van mijn artikel interesseren
Ik heb niet kunnen terugvinden hoe Benoit Crombez zijn fortuin vergaarde en wat hem ertoe bracht duinen aan de Belgische kust aan te kopen. Alle hieronder vermelde Crombez’ speelden een rol in de liberale beweging.
Opdat jullie een beter inzicht krijgen in welke Crombez wat deed, volgt hier een deel van hun stamboom.

Benoît, Georges, Alexis CROMBEZ was de zoon van Jacques-Antoine en van Henriette-J. Jacquelart. Hij werd geboren in Leuze op 17 juli 1785 en overleed in Tournai/Doornik op 13 januari 1854. Hij verwierf op 31 mei 1826 de adelstitel en verscheen op de derde officiële lijst van de edelen. Hij kocht op 30 juli 1830 542 ha 85 a 10 ca gronden in Nieuwpoort-bad (+ Groenendijk) voor de som van 122.850 fr. In 1839 kocht hij het duinengebied van Lombardsijde, op de rechteroever van de IJzer.
Hij huwde, in Tournai, voor de tweede maal, op 18 september 1811, met Henriette-Frse-Je Lefebvre, geboren in Tournai op 31 januari 1790 en er overleden op 5 februari 1873.

Zijn zoon van Henriette Lefebvre, Benjamin CROMBEZ, werd geboren in Tournai op 14 maart 1832 en overleed in Brussel (of in Nieuwpoort volgens een tweede bron) op 23 augustus 1902. Hij was baron. Hij kreeg bij erfenisakte, verleden op 2 juni 1862 bij notaris Simon te Tournai, onder andere de gronden in Nieuwpoort-Bad in naakte eigendom (maar genoot dus niet van het vruchtgebruik), namelijk 553 ha 93 a 26 ca. Zijn moeder, weduwe van Benoit Crombez, had het vruchtgebruik krachtens het huwelijk van 16 september 1811.
Op 21 juli 1864 werd Nieuwpoort-bad officiëel gesticht, als vierde badplaats langs de Belgische kust. Het lag op dat ogen­blik nog op het grondgebied van de gemeente Oostduinkerke. In de eerste fase stond de ontwikkeling van het gebied onder leiding van Benjamin Crombez, de eigenaar van alle gronden tussen Nieuwpoort-stad en de zee. Baron Crombez wou een ‘aristocratische’ badplaats met luxueuze hotels en villa’s creëren. Belangrijk voor de toeristische ontslui­ting was de aanleg van de drie kilometer lange verbindingsweg tussen de stad Nieuwpoort en de zee in 1865.
Tijdens de zomermaanden verbond een directe spoorverbinding Nieuwpoort-bad met Brussel.
Met het doel mensen van alle geloofsbelijdenissen naar zijn kustplaats te lokken, bouwde Benjamin Crombez in 1877 een neo-romaans kerkgebouw zonder toren. De katholieken weigerden echter er gebruik van te maken en woonden de mis bij in de salon-suite van een villa. De mis werd opgedragen door de principaal van het college te Nieuwpoort. Inmiddels bleef de kerk jarenlang een bergplaats voor kruiwagens en materiaal. Na de dood van Benjamin verkocht zijn neef Henri Crombez in 1907 de kerk aan monseigneur Waffelaert, bisschop van Brugge.

In de periode 1889-1896 is er in de akten van de burgerlijke stand in Lombardsijde sprake van ‘waarnemende burgemeesters’, maar eigenlijk was Benjamin Crombez de burgemeester.
Hij nam op het einde van de 19de eeuw het initiatief tot de ontwikkeling van een badplaats in Lombardsijde. Het gemeentebestuur trok zich daar niet veel van aan omdat Crombez toch de eigenaar was van alle terreinen.
Tussen het dorp en het zogenaamde "Lombartzyde-Bains" werd de ‘Avenue Benoit’ (huidige Zeelaan) aangelegd. Bemerk de spoorlijn links, waarmee met wagonnetjes zand afgevoerd werd uit de duinen van Crombez.

Crombez was ook van plan Nieuwpoort-bad en Lombardsijde – bad met elkaar te verbinden via een brug om er aldus één grote badplaats van te maken.
Na de Eerste Wereldoorlog is hij niet meer teruggekeerd naar onze verwoeste gewesten. Benjamin had geen erfgenamen en werd daarom opgevolgd door de zoon van zijn broer François, Henri.

Henri-Louis-Benjamin-Ghislain CROMBEZ werd in Brussel geboren op 27 april 1856. Hij was landbouwer en eigenaar van beroep. Hij werd parlementslid en senator en schepen en burgemeester van Taintignies waar hij overleed op 23 januari 1941.
Hij stelde in 1887 een schoolgebouw te Nieuwpoort ter beschikking van de stad Brussel en schonk in 1900 een villa in Westende-Lombardsijde aan de stad Brussel. Henri Crombez werd in 1902 erfgenaam van de eigendommen van zijn oom Benjamin Crombez. Hij sloot een overeenkomst met de maatschappij van Buurtspoorwegen betreffende de aanleg van de stoomtramlijn van Nieuwpoort -stad naar -bad, later doorgetrokken naar Oostduinkerke.

Henri Benjamin CROMBEZ Jr (Lombardsijde 16 mei 1893 – Brussel 28 januari 1960), volgde zijn vader op. Hij was één van de eerste piloten van ons land. Voor de promotie voor de Wereldtentoonstelling in Gent vloog hij op een dagelijkse basis van 1 mei tot 25 augustus 1913 met een ‘Deperdussin’ ééndekker (zie foto’s) tussen Gent en verschillende Belgische steden de eerste half officiële luchtpostdienst.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij hulpluitenant-vlieger .

Hij was één van de piloten van koning Albert I tijdens WOI en voerde in die hoedanigheid verkenningsvluchten uit langs het IJzerfront. Hij verliet de luchtmacht in 1932.
Hij ontving verschillende belangrijke onderscheidingen met volgende motivaties.

Ridder in de Leopoldsorde op 11 augustus 1915.
“Heeft met durf talrijke verkenningen uitgevoerd. Heeft blijk gegeven van permanente dapperheid bij het uitvoeren van jachtvluchten.”

Oorlogskruis met palm op 5 maart 1916
Vermelding op het korpsorder van 27 april 1916 “Eersterangspiloot die zich sinds het begin van de oorlog voortdurend doet opmerken door zijn moed, doorzettingsvermogen en professionele kennis. Heeft gedurende vele uren verkenningen uitgevoerd boven de vijandelijke linies – waaronder meerdere ver in het achtergebied van de vijand – alsook vele moeilijke en belangrijke opdrachten van luchtfotografie” in 1918.

Frans Oorlogskruis met palm op 14 november 1918
“Zeer moedig piloot. Heeft op 14 oktober 1918, terugkerend van een liaisonvlucht naar de Franse infanterie, een vijandelijk jachtvliegtuig, dat één van onze ballons kwam afschieten, neergehaald.”

Vermelding op het dagorder van het Leger op 19 januari 1919
“Elitepiloot die zich gedurende de gehele oorlog ingezet heeft met veel moed en toewijding. Heeft op 14 oktober 1918, tijdens een opdracht van luchtfotografie, dank zij zijn professionele eigenschappen en zijn koelbloedigheid, een vijandelijk vliegtuig neergeschoten.”

Decoratie ‘De Witte Arend’ van Servië 3^de klas met zwaarden op 30 januari 1919.
“Buitengewoon officier-piloot, bescheiden en dapper, met een bewonderenswaardige vliegkennis. Heeft talrijke zendingen op volmaakte wijze uitgevoerd.”

De volledige genealogie van de familie kan geraadpleegd worden op
http://familiekunde-westkust.be/Pdf%20files/Nieuwsbrieven%202012.pdf

De toestand rond het jaar 1860
De topografische kaart van rond 1860 toont nog een slikken- en schorrengebied langs de rechteroever van de IJzer. Het sloot aan op het duingebied, waarin al een paar gebouwtjes opgetrokken waren.
Zo was er een ‘aubette de la douane’ een soort strandcabine of hokje dat diende voor de bescherming van de douaniers die langs de kuststrook opgesteld stonden om de bewegingen van personen en goederen in de gaten te houden.
Ook de ‘pavillon de chasse’ of  ‘jachtpaviljoen', van de familie Crombez stond er toen al. Die werd ook wel de ‘villa Crombez’ genoemd wat verwarring kan scheppen met de later opgerichte schoolkolonie, die ook een tijdje de naam ‘home Crombez’ droeg.

Rond de jaarwisseling
Rond de jaarwisseling 1899-1900 werd een begin gemaakt met de ontsluiting van het duinengebied. Er werd doorheen de duinengordel een weg aangelegd in blauwe kasseien, de voorloper van de ‘blauwe baan’ die nu het militair domein doorkruist. Deze sloot aan op de openbare overzetdienst (veer), die opgericht werd bij koninklijk bestuit van 11 oktober 1898 en moest de verbinding verzekeren tussen Nieuwpoort-bad en Lombardsijde-dorp.
Met de overzet kon men tegen betaling (5 centiemen tot 25 kg vracht en verder 5 centiemen per 25 kg) op een gemakkelijke manier van de linker- naar de rechteroever. Het was ook een attractie voor de toeristen.
De toen nog bestaande strandvlakte langsheen de rechteroever werd overbrugd door middel van een houten loopbrug (‘een passerelle’), een soort wandeldijk die liep tot aan de tramterminus van Lombardsijde.
In het duingebied werd tevens een ‘station de sauvetage’ of ‘secours maritime’ gebouwd om vissersboten in nood te redden.
Ook de vuurtoren zou uit die tijd stammen, althans volgens een kaart uit 1905.

Rond die tijd werd ook de eerste villa gebouwd in de duinen, namelijk deze van de Brusselse brouwer Alfred Madoux, aandeelhouder van het dagblad ‘Le Soir’, eigenaar van de krant ‘L’Etoile belge’ zoals Crombez afkomstig uit het Doornikse.
Crombez verkocht geen grond uit winstbejag, maar aan vrienden uit de vrijzinnige bourgeoisie. De oorlog en de ontbrekende dijkbescherming, deden de villa ‘Madoux’ letterlijk in zee verdwijnen.

Een golfterrein
Omstreeks 1908 werden plannen gemaakt door de familie Crombez om de attracties van Nieuwpoort-bad uit te breiden met een golfterrein, toen een extra troef tegenover de badplaatsen met een casino. De keuze viel op het grondgebied Lombardsijde, gelegen op de rechteroever van de IJzer, bij de villa Crombez. Baron Benjamin Crombez liet een golf met 18 holes aanleggen in het huidig kwartier Lombardsijde en wel ten zuiden van de Blauwe Kalsijde (“Kassie”), die hun villa gelegen aan de Zeelaan verbond met de havengeul. Deze villa werd dan ook gebruikt als clubhuis.
Na het in gebruik nemen van het golfterrein kwam het veerbootje heel goed van pas. Het meerde aan nabij het oosterstaketsel.

De plannen voor het nieuwe golfterrein werden getekend door de Britse kolonel H.C. Vetch, naar Engelse traditie.
Vruchtbare grond werd aangevoerd op het schorre- en slikkegebied met een tijdelijk Deauville-spoorlijntje. De werken werden uitgevoerd door Engelse specialisten ter zake, werklui van de Londense firma Park and Son. Het zou nog vijf jaar duren tot het golfterrein volledig klaar was, op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Tijdens die oorlog werden zowel de villa als het golfterrein volledig verwoest.

Na de eerste wereldoorlog, in 1923, liet Henri Crombez het golfterrein opnieuw aanleggen. Het werd in juli 1929 heropend. Uit die periode dateert dan ook de kleine watertoren, die nog steeds in de kazerne te zien is. Die werd gebruikt om het terrein te besproeien. Een nieuw clubhuis werd gebouwd ten zuiden van de huidige blauwe baan ter hoogte van het natuurreservaat (zie foto hieronder links ). Rechts zien jullie een plan uit 1923.

Het clubhuis deed dienst als vestiaire, restaurant en hotel. Heel wat jongeren uit de streek verdienden in die tijd wat drinkgeld door als caddie in de golf te werken. Een caddie verdiende 18 franc per 18 holes, 9 frank voor een ‘mid-way’ - spel en 6 frank voor een oefenspel.
Koning Leopold III kwam er vaak spelen.

Ontstaan van het militair kamp
In 1939, naar aanleiding van de groeiende oorlogsdreiging, werd het golfterrein opgeëist door de Belgische regering/leger. Het werd omgebouwd tot een vliegveld op oorlogsvoet. Henri Crombez, zelf piloot, steunde de aanleg en offerde de golf van Lombardsijde op. Het clubhuis werd tijden WO II gebruikt door de Duitse bezetter en werd gedeeltelijk vernietigd op het einde van de oorlog. Er zijn geen sporen meer van overgebleven.

Waarom vakantiekolonies?
Op 21 maart 1875 werd in de ‘Université libre de Bruxelles’ de ‘Association des « Marçunvins »’ opgericht. Dat gebeurde na een stoet georganiseerd door ‘Le Denier des Ecoles’ (Schoolpenning) ter ondersteuning van het officieel onderwijs. De stoet kende een groot financieel succes en daarom besloten een veertiental jonge liberalen tot de stichting van een vereniging, die “Marcunvins” genoemd werd, zijnde de stichtingsdatum omgekeerd gelezen. (21 mars => mars un vingt en fonetisch “Marçunvins”).

Vanaf 1875, in volle schoolstrijd, verzamelden zich in Brussel enkele mannen van goede wil, uitsluitend vrijwilligers, kleinburgers, ambachtsmannen, om te proberen te verhelpen aan de noodtoestand waarin veel kinderen zich bevonden. Zij besloten zich te verenigen en aan welzijnswerk te doen. De leden kwamen zowel uit het onderwijsmilieu als uit diverse andere milieus. Wat hen verenigde was de overtuiging dat het van primordiaal belang was dat onze schoolkinderen moesten kunnen studeren in de gunstigste voorwaarden en dat het onderwijs moest steun krijgen opdat het verder een uitstekend instrument zou kunnen blijven voor eenieders ontwikkeling, ten gunste van de hele gemeenschap.
Ze begonnen kledij en schoolmateriaal te schenken aan de kinderen die de openbare school bezochten.
Om te vermijden dat die kinderen permanent aan zichzelf zouden overgeleverd zijn terwijl hun ouders 12 uur of meer werkten, van maandag tot zaterdag en dat het ganse jaar door, beslisten de « Marçunvins » en de vrijzinnige liberale filantropische organisatie ‘Cercle Le Progrès’ in 1888 permanente villa’s op te richten, één in Hastière aan de Maas en de andere in Westende. Bij de oprichting van verscheidene badplaatsen werd immers een grote publiciteit gevoerd betreffende de curatieve eigenschappen van de zee.
Men plaatste collectebussen in handelszaken en organiseerde stoeten en feesten om geld in te zamelen voor studiebeurzen en kinderkleding.

Benjamin Crombez stelde reeds in 1887 tijdens de vakantie een schoolgebouw te Nieuwpoort ter beschikking van de Stad Brussel, namelijk de ‘Palais de l'Enfance’. Vanaf dan kon de stad Brussel ieder jaar behoeftige kinderen voor veertien dagen naar dit ‘Palais’ sturen.
Bij zijn dood in 1902, schonk Crombez het gebouw aan de stad Brussel. Het had een capaciteit van veertig bedden en telde ook nog twee onderwijzerswoningen.
Met opgehaald geld zonden Les Marçunvins reeds in 1898 kinderen naar Nieuwpoort en Lombardzijde waar ze logeerden in gebouwen die door Benjamin Crombez ter beschikking werden gesteld.

De bouw van de houten ‘Villa scolaire de la ville de Bruxelles’ midden in de duinen in Lombardsijde
Rond de jaarwisseling werd eveneens midden in de duinen een ‘villa scolaire’ gebouwd. Het was een houten constructie met een dak in golfplaten. Er was een slaapkamer met 40 bedden, een speelkamer, een eetzaal en een keuken.
Ze kreeg de naam ‘Villa scolaire Benjamin Crombez’ of ‘Villa Scolaire de la ville de Bruxelles’

Daarover werd in 1902 een jeugdboek geschreven door Ch. Mertens met de titel ‘Quinze jours à Lombartzijde’. Uiteraard werd dat boek opgedragen aan Benjamin Crombez. De juiste bouwdatum ervan is niet gekend, het werd gebouwd door en in opdracht van stad Brussel, uiteraard met steun van Crombez. Dat laatste zou er ook enkel in bestaan kunnen hebben door de grond ter beschikking te stellen.

Bouw van de villa des Marçunvins’ in Westende
Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan in 1900 besloot de vereniging eveneens een kinderhome aan de kust in te richten. De grond, gelegen in de duinen van WESTENDE, werd kosteloos afgestaan door Benjamin Crombez, bij notariële akte op 1 mei 1900 aan het Brusselse stadsbestuur. Les Marçunvins konden zelf geen eigenaar worden omdat de vereniging geen rechtspersoonlijkheid had. Pas met de wet van 27 juni 1921 kwam er een wettig statuut voor verenigingen zonder winstbejag, waardoor die giften konden aanvaarden en eigenaar zijn. De grond moest gebruikt worden ten gunste van de Brusselse gemeentescholen. De grote villa die erop gebouwd werd in 1902 (1900 volgens opschrift boven de deur) met 95 bedden, kreeg de naam “Villa Scolaire des Marçunvins”. Ze mag niet verward worden met de houten constructie hierboven, waarvan de capaciteit heel wat lager was.
Hieronder zien jullie daarvan een foto uit 1910.

De bouw was slechts mogelijk dank zij de vrijgevigheid van sympathiserende families zoals de Richard’s en de Crombez’. De rest werd gefinancierd met een tombola en ledenbijdragen. De stad Brussel gaf de ‘Marçunvins’ de mogelijkheid om de schoolvilla uit te baten mits betaling van de onbeduidende som van 40 frank per jaar.

Twee wereldoorlogen gooien roet in het eten
De houten ‘Ecole Scolaire’ in Lombardsijde was niet enkel dicht bij de zee gelegen maar ook (te) dicht bij het IJzerfront tijdens de eerste wereldoorlog en werd dan ook vernield in die periode.
Dat was ook het geval voor het home Benjamin Crombez in Westende.
De eerste werd helemaal niet heropgebouwd en ook voor de tweede duurde het een hele tijd. Om ondertussen aan de noden van de scholen te voldoen huurde de Stad Brussel 3 gebouwen in Mariakerke.
Omdat het particuliere huizen waren, beantwoordden die niet aan de noden. Daarom besloot men in 1923 dat de villa in Westende moest heropgebouwd worden.
Dat gebeurde uiteindelijk in 1931 naar plannen van de architecten Léon Govaerts en Alexis Van Vaerenbergh. Het gebouw met de naam ‘Home Benjamin Crombez’ was sober, modern en functioneel: in het midden lagen de hall en de gemeenschappelijke voorzieningen (sanitair, burelen, opslagruimten), met daar rond de kamers die zonlicht nodig hadden. In 1935 werden, los van het oorspronkelijk gebouw, vier klaslokalen bijgebouwd, naar een ontwerp van architect J.G. Evers (Brussel).
In 1936 werd de naam ‘Home Benjamin Crombezet Anne et Georges Brichard (of Brichart)’ op het gebouw aangebracht, omdat het sponsors waren. Die naam werd echter zelden gebruikt als er over het gebouw sprake was.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het home opnieuw beschadigd. Alles moest dus herbegonnen worden. Een derde home werd opgericht onmiddellijk na de oorlog, naar plannen van architect Louis Cardon. Dat kon pas op 17 december 1950 opnieuw ingehuldigd worden.
Het home in Hastière werd verlaten en het terrein werd verkocht omdat het gebouw niet meer voldeed aan de veiligheidsnormen voor kinderen opgelegd door de ONE (Office de la Naissance et de l’Enfance). De opbrengst van de verkoop werd in 1962 besteed een de bouw van een infirmerie die aan het home in Westende aangehecht werd. Het hoofdgebouw werd verbonden met de uitbreiding uit 1935. Hiervoor ontwierp architect Paul Emile Vincent (Brussel) een eenvoudig tussengebouw. In dit gedeelte kwamen onder meer bijkomende klassen en de infirmerie.
Jullie zien hieronder een recente foto met achteraan de nieuwe gebouwen verbonden met de oude.

De homes van de « Marçunvins » betrokken hun financiële middelen uit filantropische giften, uit subsidies toegestaan door de gemeenten, uit verenigingen zoals ‘la Ligue de l’Enseignement’ en uit omhalingen op vette dinsdag in de cafés.
De gemeenteadministratie gaf ooit per dag en per kind 2 frank aan de Marçunvins. Na aftrek van transportkosten en eten, werden de overblijvende 50 centimes gebruikt om meer kinderen gratis te laten deelnemen.
De tijden veranderen, de sociale noden groeiden en de eisen op het gebied van veiligheid en professionalisering van de omkadering van de jeugd verhoogden. Dat alles dwong de « Marçunvins » ertoe de wrede beslissing te nemen om het home in Westende op te geven.
In 1983 werd het gebouw verkocht aan de bvba Calidris, die het uitbouwde tot een selfservicerestaurant .
Toen gaven de nieuwe eigenaars het ook de naam ‘Calidris’, die verwijst naar een vogelsoort: de strandloper.
In 1987 kocht de gemeente Middelkerke de gebouwen om ze om te vormen tot een centrum voor socio-culturele activiteiten.

Ook de polder was eigendom van Crombez
Niet enkel de duinen maar ook de polder met zijn bloeiende hoveniersbedrijven, was eigendom van de familie Crombez. De tuinbouwers pachtten de grond aan 12.000 BFr voor 2 Ha, wat ruim onder de prijs lag van wat onze boeren betaalden. Tien jaar geleden kregen de hoveniers de kans de grond te kopen aan een schappelijke prijs, wat ze natuurlijk allemaal deden.

Extra’s
Jullie kunnen dus vaststellen dat Westende-bad niet voorkomt in bovenstaand artikel. Daar hadden de familie Otlet en de almachtige ‘societeit’‘La Westendaise’ het voor het zeggen. Aangezien het hun bedoeling was van Westende een mondaine badplaats (‘Plage de l’Elite’) te maken, die een exclusief en rijk cliënteel wilde aantrekken. paste een vakantiekolonie voor armere en soms zieke kinderen niet in hun plannen en in hun buurt.
Het home Crombez werd daarom gebouwd op zijn huidige geïsoleerde plaats.

Zodra Westende-dorp zijn eigen strand had, Sint-Laurentius, rond het midden van de twintiger jaren, zette de familie Levecque er een tentje neer, om aan de recreanten verfrissingen te kunnen verkopen. Dat tentje werd omstreeks 1927 vervangen door een houten constructie. Marc Constandt schreef dat hem verteld werd dat de grootgrondbezitter Crombez langs het strand voorbijkwam toen de Levecques hun barakje aan het schilderen waren. Hij was ontroerd door de inzet van die familie en verkocht hen een stukje bouwgrond. Dat was zeer uitzonderlijk omdat deze eigenaar normaal geen percelen daar wou afstaan.
Zo ontstond ‘De Welkom’ nu ‘Sint-Laureins’.

Bronnen gebruikt in bovenstaand artikel
Graningate jaargang 6 nummer 22 juni 1986 door Carlo Van Troostenberghe
Het toeristisch verhaal van Westende en Lombardsijde. Middelkerke, Marc Constandt, 1988, p. 64 Wikipedia
Lombardsijde-Bad in de Belle Epoque door Marc Constandt
100 jaar toerisme – Een eeuw vakantie in West-Vlaanderen, Marc Constandt Uitg Lannoo 1986.
http://familiekunde-westkust.be/Pdf%20files/Nieuwsbrieven%202012.pdf
Tijdschrift van de Luchtdoelartillerieschool ‘Te Wapen’ Nr 75 MAR –APR – MEI 1996, Nr 76 Jul-Aug-Sep 1996 en Nr 109 van januari 2009
http://www.zone-nieuwpoort.be/golf.html
Natuurtechnisch beheersplan voor de duinen van het militair domein te Nieuwpoort door Tine Degezelle en Maurice Hoffmann van het ‘Instituut voor Natuurbehoud’
Topografische kaart van 1860, Dépôt de la Guerre, Kaartblad XII,5
Topografische kaart uit 1905 (uit Massart)
Postkaart ‘Avenue Benoit’ uit ‘Lombardsijde graag gezien’ Uitgeverij ‘De klaproos’
http://paola.erfgoed.net/sdx/inventaris/toon.xsp?id=54881&base=objekt&qid=sdx_q4&p=2

Nog meer bronnen
Ik had de keuze tussen talloze bronnen in diverse archieven, maar ik ben ze zelfs niet ter plaatse gaan raadplegen, omdat er toch al zoveel over terug te vinden is in artikels op internet of van lokale auteurs, onder wie vooral Marc Constandt (zie hierboven).
Misschien is er ooit nog wel eens een zoeker die er nog meer over wil weten en later eens mijn artikel vervolledigt, op basis van nieuwe wetenschappelijke documentatie.
Enkele interessante bronnen wil ik hier aanhalen:
CH. MERTENS, Quinze jours à Lombartzijde. Bruxelles, J. Lebègue et Cie, 1902
Inventaris meubels Villa scolaire Westende voor WOI + waarde (kostprijs) + beschrijving lokalen, Brussel, Stadsarchief Brussel, IPII 1095.
Home des Marçunvins à Westende. Pavillon d"infirmerie. Architecte: Paul E. Vincent. In: La Maison, octobre 1964 (XX,10), p. 316-317
J. BOURGONJON, M. BREYNE, E. DE GROOTE, S. GERVOYSE, L. JANSSENS, D. VAN RENTERGEM, K.VANROBAEYS, L. VERHAMME, Het kind in 'Les Marçunvins' in Westende. Theoretische achtergrond bij kindstudies, Universiteit Gent, onuitgegeven oefening 3e licentie pedagogische wetenschappen interoptie kindstudies, 2008, p. 6-22.
Séjour à Westende (Marçunvins) en 1958-1961, Brussel, Stadsarchief Brussel, IPII 856
Bouwdossiers, Middelkerke, Gemeentearchief Middelkerke, WL(L) 596, 597, 603.
Lombartzyde: construction, ameublement, installation, Brussel, Stadsarchief Brussel, IPII 1033.

Het Brussels stadsarchief bewaart bovendien verschillende plannen van de opgerichte gebouwen - vakantiekolonies en documenten die handelen over de schenking van grond aan de stad Brussel, huurakten en rekeningen en bewijzen van betalingen, briefwisseling van het schepencollege met het departement onderwijs, met de ‘Association des Marçunvins’ en met de ‘Cercle du Progrès’

Aangezien de Crombez’ behoorden tot de Belgische adel en deel uitmaakten van het Parlement, zijn hun biografische gegevens terug te vinden in repertoria daaromtrent.
In de ‘Blauwe Wie is Wie’ (Gent, Liberaal Archief) vindt men ook bibliografische en zeer summiere biografische informatie over meer dan 3.000 personen die tussen 1830 en vandaag een rol speelden of spelen in de brede liberale beweging in België, dus ook over de Crombez’.