Vlaamse schrijver, dichter en schilder * 1886 - 1947 *
20-04-2014
Timmermans dwingt je te kijken - Jaak Dreesen
Timmermans dwingt je te kijken zoals hij heeft geschreven!
Uit De Bond 12/1/2001 door Jaak Dreesen.
Over het land van de Nete hangen nevels. Het is stil in ltegcm waar Gaston Durnez woont. Gaston heeft onlangs een vuistdik hoek over de Lierse schrijver Felix Timmermans geschreven. Niet «de» maar «een» biografie noemt hij z'n boek dat simpelweg «Felix Timmermans» heet. De auteur heeft er veel talent, tijd en energie in geïnvesteerd. Het resultaat is een boek dat leest als een roman, en dat aanspoort om al die prachtige boeken van Timmermans te gaan herlezen. De harp van Sint-Franciscus bijvoorbeeld, met die schitterende openingszin, die ook de laatste zin is: «Dezon was gezonken als een goudvis».
Durnez noemt deze zin «de mooiste die Felix Timmermans voor een van zijn verhalen heeft geschreven, de meest timmermansiaanse.» En zeggen dat de auteur het verhaal aanvankelijk in het Liers wilde schrijven, voor de mensen uit z'n onmiddellijke omgeving. In die versie luidde de beginzin: «De zon was gezoenke lak ne glijdvisch». Het is plezierig praten met Durnez over Timmermans, want Gaston weet zo ongeveer alles over Felix, hij kent diens werk en houdt ervan, zoals hij ook van de schrijver zelf houdt. Geen wonder dat hij medestichter werd van het Felix Timmermans-Genootschap, en dat hij als journalist en essayist in de loop van de jaren vaak over deze Lierse kunstenaar publiceerde. Zo verscheen in 1986 bij uitgeverij Grammens «De Goede Fee» dat twee drukken haalde. En nu is er dus «een biografie» van meer dan achthonderd pagina's. Een kloek boek,vakkundig uitgegeven en geïllustreerd met een aantal verrassende foto's en tekeningen. Of Gaston dat boek al niet heel lang wilde schrijven?
Durnez: «Nee, want we zijn er altijd van uitgegaan dat José de Ceulaer, voorzitter van het Genootschap en groot kenner van het werk van Timmermans, diens biografie zou schrijven. We hebben hem daar ook toe aangepord, en hij wilde wel maar zag er tegelijk tegenop, - hij was meer wetenschapper dan journalist Hij stierf helaas voor hij dat werk kon aanvatten. In 1992 kwam Lieven Sercu van uitgeverij Lannoo met de vraag of ik het levensverhaal van Timmermans wilde schrijven. Ik aarzelde, want die vraag doorkruiste mijn plannen om eindelijk eens wat meer fictie te gaan schrijven, maar na raadpleging van een aantal vrienden van het Genootschap zei ik «ja». Op voorwaarde dat het zonder dwingende deadline kon. Streefjaar van publicatie werd 1997 want toen was Timmermans vijftig jaar dood, maar dat haalden we niet. Het werd op de valreep, 2000, en dat kon omdat ik er de jongste jaren haast voltijds mee bezig was.»
Een fascinerend schrijfproces
Hoe ging U daarbij te werk? «Als een journalist. Dus: documentatie verzamelen, ordenen en vertellen. Je schrijft dossiertjes per hoofdstuk. Bijvoorbeeld: de jeugd van de schrijver, de boeken, de vertalingen, de oorlogsjaren... Terwijl je die schrijft, moet je voortdurend het geheel van het boek voor ogen houden, want al die «dossiertjes» samen moeten een eenheid vormen. Je mag de weg ook niet verliezen door te veel details en anekdotes.»
Terwijl dat toch aanlokkelijk is? «Ja, het is verleidelijk. Een paar paragrafen in je boek, kunnen ook soms dagen speurwerk vergen. Ik vond het bijvoorbeeld interessant iets te vertellen over het allereerste boek dat Timmermans als schooljongen ging lenen in de Lierse openbare bibliotheek. Het was een boek van Jules Verne Op weg naar Frankrijk. Timmermans heeft daar meer dan eens overgeschreven, bijvoorbeeld in Een lepel herinneringen. Toen hij die dag de bibliotheek verliet, beefde hij van ontroering: «Ik had een boek onder de arm! Ik was lezer van de bibliotheek ! Ik voelde mij ineens geen kind meer.» Ikzelf heb dat boek pas na lang zoeken in handen gekregen, maar het loonde de moeite. Verne was, toen hij het schreef, een rabiate patriot, en de sfeer van zijn boek was ook in België voelbaar. Timmermans las het als tiener die net leerde kijken naar de wereld waarin de Germaanse cultuur streed tegen het Latijnse genie. Zoiets vind ik interessant om te weten.»
Leidt, bij het schrijven van zo'n biografie, de ene ontdekking niet steevast naar een nieuwe? «Ja, dat is vaak zo. Het is een fascinerend schrijfproces, omdat je als biograaf ook oog moet hebben voor de eigen wereld van je «onderwerp», en voor de achtergrond waartegen men zijn sociaal-cultureel en bij gelegenheid ook zijn politiek engagement moet zien. Je tuimelt van het ene onderwerp in het andere, haast elke naam roept een andere op. Je moet je afvragen: hoe leefden die jonge artiesten en intellectuelen, wat zochten en vonden ze in het flamingantisme, in welke literaire strekkingen zat het werk van Timmermans ingebed, enzovoort. Het zijn allemaal vragen die een antwoord vergen.»
Onder de steert van het peerd
Dat speurwerk moet ook verrassende en vreugdevolle momenten opleveren? «Ja. Ik schrijf nogal uitvoerig over het beginnend schrijftalent van Timmermans. Ik heb daarvoor zijn eerste handschriften, die nog bijna nooit zijn bestudeerd, gelezen. Bijvoorbeeld de «roman» die hij schreef toen hij zeventien was en die nooit werd gepubliceerd. Zo'n lectuur is interessant om te achterhalen welke de eerste literaire invloeden waren en in welke sfeer de tiener Timmermans leefde. Met dat schrijven ging het overigens eerder moeizaam. Zijn vader zag er niet veel heil in, maar zijn moeder moedigde hem aan. Ze zei: doe maar voort manneke. Ze zullen u nog ooit in een voiture rondrijden. Ik heb over dat beginnend schrijverschap met veel empathie kunnen schrijven, omdat ik me een beetje met die jonge Timmermans identificeerde. Ik liep even weinig school als hij, we probeerden op dezelfde leeftijd onze pen, we zochten allebei bevestiging... In 1943, ik was toen veertien, had ik (weer) eens een opstelwedstrijd gewonnen, en ik kreeg als prijs een tekening van Timmermans, die de knaap die ik was natuurlijk niet kende. Hij had boven zijn handtekening geschreven : Voor den heer Gaston Durnez Hoogachtend.»
U schrijft ook heel genuanceerd over Timmermans tijdens de oorlog. «Ik laat zien wie hij was tussen de twee wereldoorlogen, hoe hij toen ijverde voor een katholiek renouveau in de kunstwereld, hoe hij medestichter was (en later voorzitter) van de Scriptores Catholici, en hoe hij evolueerde van het activisme naar een gematigd Vlaams-nationalisme. In de dertiger jaren sprak Timmermans zich uit tegen het fascisme en toonde zich voorstander van wat hij «een joviale democratie» noemde. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak dacht hij dat het mogelijk was, culturele en politieke belangen gescheiden te houden»
Kon dat wel ? «Hij dacht dat, maar hij was zo beroemd, en men trok langs alle kanten aan zijn jas. Hij werd, als gevangene van die roem, meegesleept in de complexe sfeer van de toenmalige propaganda. Dat had vooral te maken met de toekenning van de Duitse Rembrandtprijs in 1942. Ik vertel in mijn hoek hoe Timmermans liep te piekeren of hij die onderscheiding wel zou aanvaarden. Hij zocht zijn vriend schilder baron Opsomer op die hem adviseerde voorzichtig te zijn: «Gij zult er later miserie mee hebben...» «Jamaar», zuchtte Timmermans: «Honderdvijfentwintigduizend frank vindt ge toch ook niet onder de steert van een peerd...» Hij bleef die prijs zien als een grote culturele onderscheiding, al besefte hij dat het «geen moment» was om hem te aanvaarden. Rond die prijs woedden overigens achter de schermen allerhande intriges en Timmermans werd daarvan het slachtoffer. Het heeft hem veel verdriet bezorgd in zijn laatste jaren en zijn levenseinde ongetwijfeld beïnvloed.»
Klein meesterswerk
U schrijft zonder een spoor van sentimentaliteit over die jaren, maar het zijn wel de meest ontroerende bladzijden van het boek. «Het waren ook ontroerende momenten. Bijvoorbeeld toen Timmermans op zijn sterfdag in zijn eentje naar buiten zat te kijken en een vinnig Engels haantje zag rondstappen in de sneeuw. Met een paar rake trekken «liep het haantje nu ook op het witte tekenpapier». Ik ontdekte de twee laatste pagina's die Timmermans heeft geschreven. Ze waren bestemd voor de roman die hij over Jan van Eyck wilde schrijven in een dun geschrift, dat eruit ziet alsof het snel neergeworpen is, beschrijft hij hoe een man wordt getroffen door het sermoen van de pastoor, een oude moede man, die zegt: «God ontdekken is zo gemakkelijk als een ei rechtzetten. Colombus vaarde altijd rechtdoor, altijd rechtdoor en hij kwam in Amerika uit, gij moet naar binnen varen, altijd naar binnen varen, rechtdoor, en alles laten liggen, bijzijds, en gij zult God vinden.» Tegen kwart na een in de morgen, stierf hij.
Het was 24 januari 1947.
Toen hij begraven werd op 28 januari, patrouilleerden al vroeg in de morgen politiemannen in de stad, alsof men incidenten vreesde, maar er gebeurde niets.»
Terug naar zijn boeken. Van welke houdt u het meest? «Ik blijf er een aantal herlezen. Pallieter bijvoorbeeld, en Boerenpsalm en De harp van Sint-Franciscus, maar ook andere. Ik blijf verliefd op de taalhumor in Minneke Poes. De hoofdstukjes daarin lijken sterk op cursiefjes en Timmermans toont zich daarin een begenadigd observator. Ik kan nooit meer naar een plechtige stoet van mensen kijken, zonder aan de veldwachter te denken die Timmermans in de processie liet voortschrijden. Hij schrijft: « hij hield zijn hoofd scheef van recht te gaan ». (Durnez bootst in de beste Toon Hermans-stijl de voortschrijdende veldwachter na. Ik vind het prachtig.) Timmermans dwingt je te kijken zoals hij geschreven heeft! Een klein meesterwerk blijf ik verder De zeer schone uren van juffrouw Symforosa Begijntje vinden. Dat is het onnavolgbaar mooi en gaaf verhaal van het begijntje Symforosa dat verliefd wordt op de tuinman Martienus. Maar Martienus wil broeder worden bij de Bruin Paterkens, dit tot grote spijt en verdriet van Symforosa. Maar als ze gezien heeft hoe gelukkig Martienus is, « komt er een machtige voldoening over haar. Haar gemoed wordt ineens omgekeerd en innerlijk verlicht. En ...« z' is blij omdat hij gelukkig is »
Verreth en Vingerhoets
Volgens velen is Timmermans voltooid verleden tijd. Is er nog belangstelling voor zijn werk? Hij blijft voor al wie de pen voert een voorbeeld van taalcreativiteit. Het is waar dat de wereld zoals hij die zag en beleefde, niet meer bestaat. Wil je hem lezend begrijpen, dan moet je dat wereldbeeld kennen. Het Davidsfonds publiceerde vrij recent, niet zonder succes, haast heel zijn werk in 25 boekdelen, en bijzonder is ook dat acteur Karel Vingerhoets nu al meer dan tweehonderd keer overal in Vlaanderen verhalen van Timmermans ging vertellen. En de acteur René Verreth trok nog vaker naar de zalen met de monoloog Adriaen Brouwer. Men kan niet zeggen dat Timmermans «weg» is.
Stel dat iemand hem weer wil lezen, welk boek raadt u dan aan? Een dertiger zou Minneke Poes kunnen lezen omwille van de taalhumor, maar Adriaen Brouwer kan ook. Dat boek is in een directe stijl geschreven. Het begint met de woorden: «Nu lig ik hier in het gasthuis, neergeslagen op het strooi van den arme, ik voel het, ik zal hier als een hond kreveren.» Brouwer was de laatste roman van Timmermans. Hij werd pas na zijn dood gepubliceerd. In de slotparagraaf staat: «Zo tegen de dood aan begint het stil te worden. En die stilte komt, ik voel ze als drup voor drup immer voller in mijn geest opstijgen...»
Het gesprek is ten einde, « jammer dat er zoveel mist is », zegt Gaston, « anders konden we eens langs de Nete lopen » Dat zal voor een andere keer zijn. Ik haast me huiswaarts toe want ik wil vanavond zinnen zoeken als: «De zon zonk als een goudvis», «De lucht is nat-zilver als de rug van vis», en «Er vielen nog enige malse vlokken uit het wegschuivend sneeuwschof en daar stond ineens en onverwachts de ronde maan boven de witte toren te blinken».
Timmermans mag dan in de ogen van velen volstrekt passé zijn, zijn boeken barsten van zinnen die een kaderke verdienen. Wie «een» biografie van Timmermans leest, raakt gegarandeerd in de ban van dat creatief proza, en van de man die het heeft geschreven.
Artikel uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 28 april 1934.
Voor een stampvolle lunchroom van de Bijenkorf — er waren 750 plaatsen bezet en velen waren teleurgesteld moeten worden — vertelde gisteravond Felix Timmermans van zijn avonturen op zijn huwelijksreis naar Italië. Het was intusschen een uitgestelde huwelijks reis, want Felix Timmermans had al kinderen en hij nam zijn zusters mee op reis. Het beste bewijs volgens den nog dikker en nog gemoedelijker geworden Vlaamschen schrijver, dat het een uitgestelde huwelijksreis was. Bij hun aankomst te Milaan regende het en in de mineur stemming als gevolg daarvan kwamen ze op het kerkhof in Milaan : een openluchtmuseum van standbeelden. Men behoeft daar maar te sterven en men krijgt een standbeeld. Een bezwaar is alleen, dat men het zelf moet betalen. En Felix dacht er aan, dat ze thuis vroeger met veertien kinderen waren.
Moeilijkheden ondervond Felix Timmermans met het Italiaansch, waarvan hij alleen het woord macaroni kent. Ik eerbiedig echter de taal van het land, aldus de spreker, en ik sprak dus Italiaansch, maar ik ken het niet. Daarom sprak ik Fransch,en ik zei overal ia of io achter. Om zich dan verstaanbaar te maken, spraken de Italianen Fransch tegen mij, dat ze niet kenden, en dat deden ze door Italiaansch te spreken zonder ia of io aan het eind. Zoo verstonden we elkaar!
In Rome kreeg Felix Timmermans in de tram van een conducteur een lire te weinig terug. De conducteur draaide zich meteen om en hielp weer anderen. Ik kon niet zoo rap tellen, aldus de Fé, maar Marieke mijn vrouw zag het direct, dat er een lire tekort was. Natuurlijk tikte ik direct den conducteur op zijn rug en in mijn beste Italiaansch zei ik: "conducteuro een liro tekorto! " Zonder om te kijken reikte hij mij direct over zijn schouder een lire toe! Ik heb nog nooit zulke eerlijke menschen gezien als in Italië....
In zijn " sappig taaltje "vertelde Felix Timmermans nog vele anekdoten van zijn bezoek aan Pisa, Genua, Nice, Lourdes. enz., doch het waren niet grappen alleen, .die hij debiteerde; bij alle spotternij en overdrijving vond hij toch ook gelegenheid te vertellen van de schoonheid van Italië, de indrukwekkendheid van den St. Pieter, de romantiek van het volk, enz... Twee jaar geleden heeft Felix Timmermans in de Bijenkorf ook verteld van zijn Italiaansche reis, maar zijn avonturen van gisteravond waren toch weer nieuw, want hij ging verder waar hij gebleven was. In zijn voordracht van gisteravond kwam hij echter weer thuis in Lier, waar tot grooten schrik van hem en zijn vrouw zijn kinderen tegen de afspraak in niet aan het station waren. Met tranen in de oogen holde Marieke vooruit naar huis, al maar gillend "mijn kinderen, mijn kinderen", net alsof het ook niet "mijn" kinderen waren, aldus de verteller. Netjes opgepoetst stonden de kinderen ons gezond en wel buiten op te wachten. Wij hadden tranen in de oogen, maar de kinderen zeiden niet verheugd "dag moeder, dag vader", maar ze vroegren het eerst: "Wat hebde voor ons meegebracht! "
Het was een schoone reis geweest en ik heb mijn vrouw moeten beloven, dat we weer naar Italië gaan, als we 25 jaar getrouwd zijn. Ik heb het beloofd en als het doorgaat kom ik u nog eens van mijn Italiaansche reis vertellen. Een langdurig applaus beloonde den voordracht-kunstenaar voor zijn amusante vertelling, die telkens door gelach was onderbroken, want het gaat feitelijk niet zoozeer om wat Felix Timmermans vertelt als wel de manier waaróp hij vertelt en die is onweerstaanbaar komisch.
Na de pauze las Timmermans een uitvoerig fragment voor uit zijn deze week verschenen roman "De Krabbekoker", hetgeen wederom met een hartelijk applaus van het opgetogen publiek werd besloten.
Vlaanderen herdenkt groots; Vader van Pallieter Felix Timmermans nog erg geliefd.
Uit : Amigoe di Curacao – Dagblad voor de Nederlandse Antillen – 20/10/1971
Begin 1972 is het 25 jaar geleden dat Felix Timmermans, na een lange hartziekte, op de leeftijd van 61 jaar overleed. Zijn geboortestad Lier, die hij in zovele geschriften heeft verheerlijkt en waar zijn levensgroot door Opsomer geschilderd portret op de ereplaats in het stadhuis hangt, zal hem met enige plechtigheid herdenken. Bij deze gelegenheid verschijnt weldra bij het Mercatorfonds in Antwerpen, befaamd om zijn luxueuze uitgaven over Vlaamse kunst, een boek waarin talrijke tekeningen van Timmermans worden afgewisseld met studies over zijn werk.
Wie de goede "Fee" buiten albums en verhalen nog eens wil ontmoeten, kan in Lier terecht in het vijf jaar oude museum dat de stad aan hem en zijn vriend Opsomer heeft gewijd en waar handschriften, oude drukken, portretten en andere souvenirs bij elkaar zijn gebracht. Herinneringen aan de schrijver wiens populariteit in Vlaanderen nooit meer werd geëvenaard, zijn ook nog te vinden in het grote witte huis in een stille zijstraat waar hij vele jaren heeft gewoond. Dit huis is voor toeristen evenwel zelden toegankelijk. Marieke Timmermans, zijn weduwe, leeft er te midden van boeken en kleurrijke prenten.
Onlangs is zij tachtig geworden.
Felix Timmermans blijft de meest vertaalde Vlaamse schrijver, zegt mij drs. José de Ceulaer, die zijn werk al jaren bestudeert en die tezamen met Hubert Lampo en Gerard Walschap aan de nieuwe uitgave van het Mercatorfonds medewerkte. Zijn werk, vertelt De Ceulaer, is in nagenoeg alle Europese talen vertaald en daarenboven ook nog in het Japans, Chinees en Indi. Er verschijnen nog geregeld nieuwe uitgaven in het buitenland. In het eigen taalgebied bewijzen recente herdrukken hoezeer hij de gunst van zijn lezers heeft bewaard. José De Ceulaer heeft zelf flink bijgedragen tot het behouden van die gunst. Hij verwierf naam met zijn intervieuwboeken, "Te gast bij...", maar niet minder met zijn studies over zijn beroemde stadsgenoot.
Drie jaar geleden verscheen bijvoorbeeld "En Toch", een spiegelbeeld" van de auteur, vooral gezien in het licht van gesprekken die De Ceulaer destijds met Timmermans heeft gevoerd. Onlangs verscheen een bloemlezing voor schoolgebruik : "Felix Timmermans in geuren en kleuren." Kleuren... een woord dat de schilderende schrijver en bedrijvende schilder lief was.
Hij lééfde van kleuren.
José de Ceulaer (50) is een geboren en getogen "schapekop", zoals een Lierenaar sinds eeuwen wordt genoemd. Hij woont aan de rand van de stad, die ligt in de zilveren knoop die de Nete, naar het woord van "de Fee," rond Lier heeft gelegd. De vissers lachen tegenwoordig een beetje schamper als zij over dat zilver horen spreken. Zij weten welke verwoestingen de watervervuiling ook in het idyllische Pallieterland heeft aangericht. Maar kom.... Ik zit bij De Ceulaer op zijn ruime schrijf- en feestzolder, bij de open haard die versierd is met tegeltjes van Gommaar de tekenende en keramiek-bakkende zoon van Felix. Tegen de wand staan glazen kasten met allerlei boeken, prenten en foto's, van de vereerde meester. Daarboven en daaromheen hangen kleurrijke affiches uit de gloriedagen van de steendruk. Twee blozende mannen komen met een enorme druiventros terug uit het Land van Belofte. Dat is een artistieke navolging van een uithangbord. Want in Lier is het Beloofde Land een café.
Toen De Ceulaer in september 1940 in Leuven Germaanse talen studeerde, koos hij Timmermans als onderwerp voor zijn licentiaatsverhandeling. Daaruit groeide later zijn eerste boek. "De mens in het werk van Felix Timmermans," dat in 1950 bij Van Kampen verscheen. Hij zocht in dat boek zowel naar de mens die Timmermans gestalte had gegeven in zijn werken, beurtelings geconfronteerd met de natuur, de kunst, de liefde en het geloof, als naar de mens Timmermans zélf, voorzover die werd weerspiegeld in zijn werk en de daarin voorkomende figuren. Een tweede boek van De Ceulaer was een bloemlezing. "Gedachten van Felix Timmermans," zijn derde een monografie voor de reeks "Ontmoetingen" van Desclée De Brouwer.De titel van het boek "En Toch" werd ingegeven door een leuze die Timmermans vaak gebruikte.
"Meer dan eens, vertelt De Ceulaer, heeft hij een doedelzakspeler getekend en daaronder geschreven : "En toch! ".En toch muziek maken! En toch zich over het leven verheugen! Zo zou je die leuze kunnen aanvullen. Dit motief komt ook in zijn literair werk herhaaldelijk terug. Soms uitbundig zoals in "Pallieter". Soms meer getemperd zoals in "Boerenpsalm". Je kan het als zijn "Leitmotiv" beschouwen. Zijn "Lebensbejahung," zijn ja-zeggen tot het leven, was niet zo oppervlakkig als veelal wordt gemeend. Zij berustte op een "trotzdem," zoals men dat in het Duits zo kernachtig kan zeggen." U hebt al meer dan eens uw stem verheven tegen de misverstanden die rond Timmermans en vooral dan rond zijn Pallieter zijn ontstaan. Misverstanden die we misschien wel kunnen vergelijken met het onbegrip rond de figuur van Pieter Bruegel...
"Dat is de keerzijde van de beroemdheid. Zelden is een boek zo populair geworden. De naam van de hoofdpersoon groeide tot een begrip. Hij drong door tot de woordenboeken met de betekenis van "levenslustige kerel". Hij heeft het nieuwe werkwoord "pallieteren" doen ontstaan. Héérlijk. Maar Timmermans moest er tol voor betalen." Om te beginnen heeft de mythe-Pallieter zijn echte betekenis vervalst. "Ja. Men bracht het werk uitsluitend in verband met de tijdsomstandigheden waarin het bekend werd. Men wees op het felle contrast tussen zijn leuze "melk de dag" en de atmosfeer van de angst en zorgen die er in de Eerste Wereldoorlog heerste. Nu is het wel juist, dat Pallieter in de oorlogsjaren van de pers kwam en zijn triomftocht begon. Maar het boek was klaar vóór 1914. Zijn ontstaan had niets te maken met de tijd. Het verhaal kun je zelfs niet in een bepaalde periode situeren. De oorsprong en de geest moeten alleen worden verklaard uit de psychologische toestand waarin de auteur verkeerde. Hij was terechtgekomen in een soort van puberteitscrisis, in een periode van geestelijke onzekerheid...
"En grote levensangst. Toen moest hij een medische behandeling ondergaan, er kwamen verwikkelingen en hij werd zo aangegrepen door de vrees te zullen sterven, dat hij tot het besef kwam van de waarde van het leven. Van de ene dag op de andere maakte zijn angst plaats voor een intens verlangen naar het leven. Een totaal ander leven dan hij tot nog toe had geleid : zonder twijfel, zonder angst, zonder problemen, in direct contact met de natuur. Dat leven werd Pallieter "De mens die hij op dat ogenblik had willen zijn. Pallieter mag dan ook niet worden beschouwd als een zelfportret, evenmin als de verpersoonlijking of het zinnebeeld van de Vlaamse Volksgeest. Hij is geen mens uit de bestaande wereld. Hij is een romantische figuur, ontstaan uit het verlangen om de werkelijkheid te ontvluchten."
Toch hebt u herhaaldelijk ook over een "innige" Pallieter gesproken? "Natuurlijk. Het levensgenot van de "dagenmelker"van die hippie "avant la lettre," die de onbezoedelde natuur bezong, is niet alleen van zintuigelijke aard. Naast momenten van uitbundigheid beleeft hij momenten van verinnerlijking. Die hebben veel te weinig aandacht gekregen."
Ook in Lier zijn er mensen die Timmermans nog altijd onze Pallieter noemen. "Wie hem goed kende, weet dat hij niet met zijn romanfiguur mag worden geïdentificeerd. Hij was geen uitbundige, maar een stil, rustig, zachtaardig mens, gezellig en gemoedelijk in de omgang, met een mild oordeel over zijn medemensen. Meestal was hij opgeruimd, al had hij neiging tot weemoed. Zelfverzekerd was hij niet, eerder schuchter en voorzichtig, zelfs 'n beetje vreesachtig. Tussen zijn figuur als mens en als schrijver bestond er in wezen geen verschil. Daarom brengt de lectuur van zijn werk een geluksgevoel bij. Er zit een levenswarmte in die de huidige literatuur zo dikwijls mist." Ik heb altijd gehouden van de tekeningen waarmee hij zelf zijn verhalen illustreerde. Er lag een bekoorlijke naiviteit in, een fris kinderlijk genoegen om de kunst van de tekenpen of het penseel.
Net als zijn schilderijen. De Ceulaer : "Timmermans was een zondagschilder in de gunstige zin van dat woord. Hij schilderde louter voor zijn genoegen. Dan kreeg hij het gevoel dat je vroeger had als het zondag was en je alleen maar deed wat je graag wou doen. Datzelfde gevoel vind je vaak in zijn landschapsbeschrijvingen, bijvoorbeeld in "Minneke-Poes", waarin stukjes voorkomen die wij u geestige "cursiefjes" zouden noemen." Is het waar dat hij liever tekende en schilderde dan schreef? "Schrijven kostte hem moeite. Tekenen en schilderen ontspanden hem. Zelf zei hij wel eens dat hij helemaal niet kon schilderen. Zelf geloof ik dat men te weinig belang heeft gehecht aan zijn plastisch werk, vooral aan zijn tekeningen." Dat wordt dan nu hersteld in de nieuwe editie. Zijn populariteit heeft Felix Timmermans ook tranen gekost. José De Ceulaer verstrakt als hij denkt aan het verdriet dat men de dichter zonder reden heeft aangedaan. Verdriet dat zijn weg naar het graf heeft ingekort. De Ceulaer : "De keerzijde van de roem is wel eens de miskenning door vertegenwoordigers van de "elite". Het grote succes wekte naijver op. Altijd hetzelfde liedje! Sommigen hebben vooral van de naoorlogse omstandigheden gebruik gemaakt om te proberen hem in diskrediet te brengen. Een ogenblikje scheen dat te zullen lukken. Nadien kwam er ook een evolutie in de literaire opvattingen en mode. Zodat de jongere generatie zijn betekenis niet op haar juiste waarde kon schatten, of gewoon niet wou zien. Geleidelijk drong dan het besef door dat hij in de eerste plaats een dichter was, ook als hij proza schreef. Zijn werk heeft eerder een lyrisch dan een episch karakter."
Hoe ziet u Timmermans in deze tijd? "Het is moeilijk hem in een bepaalde stroming onder te brengen, al vertoonden zijn geschriften vooral romantische kenmerken. Hij hoort niet bij een groep, hij had geen voorgangers of epigonen. Hij staat apart. Ik geloof niet dat zijn werk zo tijdsgebonden is. Natuurlijk draagt het de sporen van de tijd waarin het ontstond. Maar de kern blijft. De poëzie in het leven blijft altijd dezelfde. Het komt er slechts op aan, haar te ontdekken, haar aan te voelen, haar te kunnen en te willen ondergaan. In onze jachtige tijd, in een beschaving die wordt gedomineerd door de techniek, heeft men er minder oog, minder tijd en minder gevoel voor. Maar zij is er. Zij zal er altijd zijn. Zolang het gras groen is en de bloemen bloeien. Zolang er kinderen zijn, en jonge meisjes. Zolang het weer lente zal worden na de winter, zullen er mensen zijn voor de poëzie en het weemoedig geluksgevoel in het werk van Timmermans. Ik zie dat werk als een oase waarvan je meer zal genieten naarmate de poëzie in het leven meer wordt verstikt en overwoekerd of verdord. Het zal op de duur gaan vervelen altijd weer te moeten lezen dat het leven geen zin heeft, absurd is. Timmermans schreef dat je het waarom van het leven toch niet te weten kan komen.
Hij was ervan overtuigd dat het niettemin een zin heeft.
Walter Arras werd in 1939 in Lier geboren en ontviel ons vorig jaar onverwacht op 30 augustus 2013.
Hij studeerde eerst aan de Lierse Stedelijke Academie en voltooide nadien zijn studies aan de Kunstacademie van Antwerpen, waar hij zich bekwaamde in beeldhouwkunst. Na zijn opleiding legde hij zich toe op teken- en schilderkunst. Hij werd bevriend met Oscar Van Rompay en vond in hem een gewaardeerd leermeester.
Walter Arras, was als leraar schilder- en beeldhouwkunst verbonden aan de Lierse stedelijke academie van Lier & Herentals en bovendien vele jaren lid van de Raad van Bestuur van de vzw Oscar Van Rompay, die door deze retrospectieve tentoonstelling haar waardering en dank betuigt.
De tentoonstelling, opgesteld in het Atelier van Oscar, brengt een representatief overzicht van het teken- en schilderwerk van deze getalenteerde Lierse kunstenaar.
Voor het publiek zal de tentoonstelling geopend zijn van 04 april tot 27 april telkens op donderdag, vrijdag, zaterdag en zondag van 14.00-17.00 u.
Openingstoespraak van Johan van Mechelen, bij de tentoonstelling "Felix Timmermans, ook tekenaar en schilder" in het Toreken, Cultureel Centrum van de Kredietbank N.V., Groep Gent, op vrijdag 3 oktober 1986.
"Felix Timmermans", de prinselijke verteller over het Vlaamse volk en landschap, werd geboren te Lier in Brabant, in de Zomermaand van het jaar 1886 ; hij stierf er in de Siberische dagen van einde Januari '47, arm, eenzaam en droef, met in zijn hart een oneindig heimwee naar Gods eeuwige heuvelen, terwijl de wereld, die hem vele jaren gevierd en bejubeld had als de Prins der Dietse fraaie letteren, hen plots vergeten was".
Dit is de aanhef van het boekje waarin de zieke Ernest van der Hallen trachtte naar enig eerherstel voor zijn vriend, die in algemene verguizing en een kil stilzwijgen ten grave werd gedragen.
Gedurende de lange maanden van ziekte, die zijn dood voorafgingen, thuis geïnterneerd en niet in de gevangenis, dank zij de tussenkomst van Kamiel Huysmans, was Felix Timmermans volledig naar binnen gekeerd, en schreef hij verzen, posthuum door Van Kampen te Amsterdam uitgegeven onder de titel "Adagio" :
De kern van alle dingen is stil en eindeloos. Alleen de dingen zingen. Ons lied is kort en broos. En donker zingt mijn bloed van heimwee zwaar doorwogen. Ik zeil langs regenbogen Gods stilte te gemoet.
Timmermans bevond zich dan reeds op de grens tussen tijd en eeuwigheid Uit de hele dichtbundel - die tweeëndertig gedichten omvat - ademt sereniteit, een milde rust, een haast onschendbare vrede die reeds een verworvenheid is. De taal is ontdaan van alle opsmuk, er is geen enkele maat voor niets, iedere versregel is gekristalliseerd tot de essentie. Het is goed, bij gelegenheid van de opening van de tentoonstelling "Felix Timmermans, ook tekenaar en schilder" ons even te bezinnen over de betekenis van Felix Timmermans en zijn plaats in onze letterkunde.
Deze tentoonstelling kwam tot stand bij gelegenheid van de honderdste verjaardag van zijn geboorte. Uiteraard is deze tentoonstelling - zoals trouwens iedere tentoonstelling - een kijk- en geen leesboek. Zeker hier een kijkboek dank zij het feit dat Timmermans naast zijn letterkundig oeuvre ook tekende en schilderde. Eigenlijk had hij, zoals zijn vrienden Isidoor Opsomer en Flor van Reeth, kunstschilder willen worden. Als kind ging hij in Lier naar de tekenschool. De inspanning om verder naar Antwerpen naar de Akademie te gaan heeft hij echter niet kunnen opbrengen. Wat niet belet heeft dat hij zich diverse technieken eigen maakte : tekenen, linosnijden, krijt, akwarel, olieverf. Hij maakte zelfs enkele houtsneden en etsen. Het grootste gedeelte van dit teken- en schilderwerk ontstaat en krijgt gestalte in de marge van zijn letterkundig werk. Trouwens, de meeste van zijn boeken werden door hemzelf verlucht. Hij legde er wel de nadruk op dat het verluchting was en geen illustratie. Hij maakte ook pentekeningen bij een aantal werken van Ernest Claes. Maar er zijn ook portretten, landschappen, wandkalenders, reisindrukken en het begin van een kruisweg. Een goed deel van dit werk sluit aan bij volkse prentkunst en Mannekensbladen en naïeve schilderkunst. Iedere tekening, ieder schilderij is een vertelsel, en wanneer het niet dank zij een verhaal tot stand is gekomen, zal het schilderij of de tekening tot het verhaal aanleiding geven. Maar een aantal werken stijgen boven de naïeve schilder- en tekenkunst uit. Het hele oeuvre toont ondertussen zo in faktuur als in koloriet de signatuur van Timmermans.
In zijn in meer dan één opzicht merkwaardig opstel "Felix Timmermans, grafisch en plastisch", in haar reeks culturele brochures door de Kredietbank in 1972 uitgegeven en verspreid op 35.000 exemplaren, schrijft de Timmermanskenner bij uitstek José de Ceulaer "Het tekenen zat hem wellicht het meest in het bloed. In enkele stillevens en kleine landschappen heeft hij de grenzen van de zondagsschilder, in de ruimste zin van het woord, doorbroken. Zijn werk is, om het met zijn eigen woorden te zeggen, een zondag voor het oog". Felix Timmermans is echter in eerste plaats schrijver. Hubert Lampo noemde hem de grootste schrijver die wij in deze eeuw mochten bezitten. Marnix Gysen getuigt over hem in "Dichterschap en Werkelijkheid", "Zijn natuurlijkheid en zijn directheid zijn op zichzelf reeds een verheugend en verfrissend verschijnsel in een literatuur die herhaaldelijk zwicht onder literaire perversies", en Eugeen de Bock in zijn Vlaamse Letterkunde noemt Timmermans een fenomenaal schrijver en heeft het over een "verrassende, al het licht van deze wereld weerkaatsende kunst". Wanneer in 1923 August Vermeylen de geschiedenis van de Zuidnederlandse letteren sinds 1830 publiceert, krijgt die als titel "Van Gezelle tot Timmermans". Bij een herwerkte uitgave in 1938 wordt de titel wel "Van Gezelle tot heden". Geschiedenis staat niet stil, ook literatuur-geschiedenis niet. Feit is echter dat Timmermans door Vermeylen zo belangrijk werd geacht, dat hij hem op dat moment als de figuur beschouwde om aan te duiden tot waar zijn literatuurgeschiedenis ging. Heden was in 1923 voor Vermeylen aan te duiden met het feit Timmermans.
Met zijn boek Pallieter, over de meest geïdealiseerde dagemelker die midden een bucolisch Nethelandschap geniet van alle geneugten des levens, werd Timmermans in een klap de meest gelezen auteur van het hele Nederlandse taalgebied. Het boek verscheen in volle oorlogstijd - juist voor de oorlog '14-18 waren de eerste bladzijden verschenen in De Nieuwe Gids - en Timmermans bereikt meteen een publiek dat anders nooit tot de literatuur kwam.
Twintig jaar later verschijnt Boerenpsalm, door Oskar Van der Hallen in Spiritualistische Epiek geroemd als "een psalm waarin de verheerlijking der schoonheid en goedheid van Gods schepping, afwisselt met de dreigende vervloeking van het kwade", en nog tien jaar later Adagio, dat posthuum wordt uitgegeven, zoals trouwens ook zijn laatste roman, Adriaan Brouwer. Het verschijnen van Pallieter is dus zeventig jaar geleden, het verschijnen van Timmermans' laatste werk veertig jaar. Wie niet dagelijks met de studie van onze literatuur geconfronteerd wordt, kan zich vandaag moeilijk voorstellen hoe pover het in het begin van deze eeuw nog in Vlaanderen gesteld was. Eerst en vooral was literatuur een elitaire aangelegenheid. Daarbij was men voor publikatie hoofdzakelijk aangewezen op tijdschriften die in beperkte oplage verschenen.
Buiten Conscience en enkele volgelingen, zoals de Sniedersen, Courtmans en Zetterman, ben ik ver rond wanneer ik nog Anton Bergman en Virginie Loveling vermeld, om een totaalbeeld te geven van wat Vlaanderen sinds 1830 aan prozaschrijvers had voortgebracht. Wij moeten wachten op de generatie rond en na "Van nu en Straks". Onder boekvorm verschijnt eerst in 1893 van Cyriel Buysse "Het recht van de Sterkste", in 1899 "Lenteleven" van Streuvels, in 1909 "Het ivoren Aapje" van Herman Teirlinck, in 1910 "Schemeringen van de Dood" van Felix Timmermans, in 1920 "De Witte" van Ernest Claes, in 1924 "Lijmen" van Elsschot. Dit maakt meteen duidelijk wat een gebeurtenis het verschijnen van Pallieter was, en wat de betekenis van Timmermans in onze literatuur geweest is.
De typische Brabantse spreektaal wordt schrijftaal, met een gelukkig oor voor treffende populaire zegswijzen. Daarnaast is er een bijna kinderlijk openstaan voor de zinnelijke vreugden van het leven die bij Timmermans worden tot een kruising tussen zinnelijkheid en mystiek. Zoals de door Timmermans zo bewonderde Pieter Breughel de Oude, waarover Carel van Mander in zijn in 1604 te Haarlem uitgegeven Schilder-Boeck verhaelt hoe hij "nae 't leven schilderde" schrijft Timmermans nae 't leven. Hij schrijft een zintuiglijke taal : hij ziet, ruikt, smaakt, voelt, hoort. Hij schrijft een picturale taal. De beeldende kracht van de taal bij hem is zo sterk dat iedere zin tot een schilderij wordt. Daarbij is de auteur steeds als het ware bij het verhaal betrokken en wordt het verhaal geactualiseerd. Al te vaak heeft men Timmermans vereenzelvigd met zijn Pallieter, een afreactie van de doodsgedachte, een hymne aan het leven.
In 1943 werd "de Romancier en zijn jeugd", een studie van August van Cauwelaert, opgenomen in de Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Akademie (nadien in 1944 in boekvorm uitgegeven door de Standaard-Boekhandel). Van Cauwelaert had een aantal romanschrijvers gevraagd naar de betekenis van de jeugdjaren voor hun werk. Het antwoord van Timmermans, gegeven toen de Familie Hernat reeds verschenen was, is wel belangrijk. Hij begint met de getuigenis dat zijn jeugd voor negentig procent de inspiratieve kracht voor zijn werk was. Lier is het stadje dat hij zich voorstelt van toen hij twaalf jaar oud was, het zijn de vertelsels die hij toen hoorde, de personen die hij toen kende, die hem in eerste plaats boeien, en beschrijft hij latere voorvallen, dan komt er toch een wasem over heen liggen uit zijn jeugd.
Pallieter was een jeugddroom. Breughel's schilderij "de Opschrijving te Bethlehem", gezien in zijn jeugd, was het uitgangspunt om over Breughel te schrijven, "de zeer schone Uren van Juffrouw Symforosa" was het laten duren van de vredige toestand die hij als kind op het begijnhof waarnam, het Kindeke Jezus gaat naar de vertellingen van zijn vader, de Harp van Sint-Franciscus naar die van grootvader, en de familie Hernat naar die van moeder, waar hij niet bij mocht zijn maar waar hij toch veel van opving. Daarnaast schrijft Timmermans zelf : "Mystiek en zinnelijkheid mengelen zich in Lier bijeen, en meer dan ergens anders vindt men hier het verdeelde hart : de herberg nevens de kerk. Het heimwee naar de Hemel en een dronk op het leven".
Pallieter was een dronk op het leven, na de jongemannenjaren beheerst door twijfels, doodsgedachte, theosofie, occultisme en spiritisme. Er zijn een erge ziekte, een verblijf in het ziekenhuis en het onverwachte herstel, juist in de lente, nodig om ook geestelijk te genezen. Er is dus van meetaf aan een groeiende verinnerlijking, een soms wel eenvoudige maar toch werkelijke inkeer tot de kern der dingen en medegaand dat heimwee naar de Hemel. Deze verinnerlijking wordt naar het einde toe, in Boerenpsalm en in Adriaan Brouwer, overheersend, om zijn orgelpunt te vinden in Adagio. In Boerenpsalm is er de telkens weerkerende confrontatie. Boer Wortel zit in de winter naast de kachel en snijdt uit een blok hout een Kruislievenheer. Hij spreekt met de groeiende Christus in zijn handen, over zijn miserie, over de tegenslagen, over zijn verwachtingen, over de eigen kruisweg door 't leven. Eerst snijdt hij de Kruislievenheer zonder doel : " 't is ook een vorm van gebed" zegt de pastoor. "O.L. Heer, ik snijd u in hout. Het is in de winter bijna een dagelijks gebed geworden ... Gij zijt onder mijn handen maar een stuk hout, maar gij wordt stilaan levend meer en meer. Gij wordt iets waar ik van ga houden en tegelijk bang van word. Ik zoek bij u mijn troost voor mijn miserie, en meteen voel ik mijn miserie scherper dan anders. Want ik denk op de mijne meer dan op die van u. Vergeef het mij. Het zou misschien nog beter zijn dat ik u stillekens zo onafgewerkt op zolder weglei, en in de geburen met de kaarten ging spelen. Maar verdriet zoekt verdriet."
Later krijgt de Kruislievenheer een bestemming, om op het graf van zijn eerste vrouw te zetten. Dan sterft ook Frisine, zijn tweede vrouw en Wortel blijft alleen, met zijn blind kind, ons Amelieken, vergroeid met de grond : "Het boerenleven hecht mij lijk een wortel aan ' t leven vast ...." "De Kruislievenheer staat te wachten tegen de muur om op mijn graf geplant te worden .... Hij is nog altijd niet helemaal af. Ik heb zo het voorgevoel, dat, als ik hem af maak, ik ook af ben..."
Beste vrienden, er zijn mensen die beweerd hebben dat Timmermans een voorbijgestreefde folkloristische heimatschrijver was. Ik heb even getracht, met het oproepen van Boerenpsalm, aan te tonen hoe diep, hoe algemeen menselijk de kern van Timmermans' werk gebleven is. Binnen het jaar volgend op het verschijnen van Pallieter, publiceerde Timmermans twee wondere verhalen, "Het Kindeke Jezus in Vlaanderen" en die onovertroffen novelle van "de Schone Uren van Juffrouw Symforosa Begijntje". Ik citeer alleen maar de aanhef van die novelle : "De lucht is natzilver als de rug van vis". Een enkele zin, wat een taalkracht !
Niet zo lang geleden kreeg ik twee Zwitserse bankdirecteuren op bezoek. En wat doe je dan ? Je bent gastheer, je gaat met hen naar Sint-Jorishof en je vraagt "Heb je Gent al bezocht". Zij waren voor de allereerste maal in Gent. Ik wandel met hen langs de Achtersikkel en aan de Kathedraal zeg ik "der Sankt-Bavo", waarop één van beide heren mij aankijkt en zegt : "Timmermans, das Jezuskind in Flandern". Dank zij Timmermans kende hij Vlaanderen, en kende hij Gent ! "Ene huiverende zoelte, die uit de grijsgele hemel zeeg, deed over Gent, het Jeruzalem van Vlaanderen, de sneeuw op de daken en de straten smilten".... Zo begint het verhaal van de Opdracht en het is in de Sint-Baafskathedraal dat Timmermans de opdracht doet gebeuren : "Toen kwanen zij onder de verheven kille gewelven in die kerk bijna zo groot als een dorp, als een bos van stenen bomen".
En de heilige Eremijt Simeon komt van de Kluisberg omdat hij in de nacht gedroomd had "dat er in de grote kerk van Gent, een reuzige korenschoof stond die hare zware halmen tot aan de gewelven reikte en die zeker meer koren inhield dan al de velden van Vlaanderen en Holland tezamen". En wanneer Simeon het Kind in de armen had genomen "vooisde het dankbaar van zijn lippen : "Heer, laat nu uw dienaar naar Uw woord in vrede gaan, want mijn ogen hebben gezien Uwen Zaligmaker". "Op een kwartierke tijd was heel Gent er van vol ... En op de ure van de noen, als alle klokken luidden, reed het huifkarretje over de Korenmarkt.... Het stramme ezelke was even geduldig als altijd. Jozef ging leidend voorop, en onder de grijze huif zat de blauwgemantelde, jonge bleke moeder, met veel verdriet in haar ogen, en de borst gevend aan haar rustig kind. En als een lied van zegen, roerden de klokken hun klanken, ’t waren er verre en dichte, en er was gehuppel van ronkend brons, en klingelend zilver, ernst van dikke zware klokken met spelende stemmekens daartussen .... De lucht zinderde er van, de ruiten rinkelden, de stenen torens gonsden : Gent zong ! Maar één klok zweeg. En dat was Roeland, de tong, het hart van Vlaanderen, die, sedert het Vlaamse volk verworden en verbasterd was, gescheurd daar in de hoogte hing en zijn stemme niet meer roerde. Maar plotseling, als het karretje aan de zware voet van ’t geweldig Belfortsteen passeerde, ging er daarboven in de lucht een bronzen geril, en als de jubeling van de hemel, dommelde Roeland ineens met volle galmen zijn zegen over het land.....
En heel ver in het land waar de mensen aan het dampend noenmaal schoven wierd het bronzen lied gehoord. En menig ouderling hield zijn lepel stil en staarde met betraande ogen in de verte waar de Belforttoren flauwgrijs in de hemel klompte, en zei met brekende stem : "het roert entwat in Vlaanderen"."
Beste Vrienden, De priester-dichter Naastepad schreef die prachtige psalm die wij sinds Vaticanum II zo vaak bij de Offerande zingen :
"God zij geloofd om Kanaan, dat land vol druiven en vol graan, dat overvloeit van melk en honig. Het geeft zijn oogst te rechter tijd, dat land is enkel vruchtbaarheid, gezegend land om in te wonen !"
Voor Felix Timmermans was dat gezegend land Vlaanderen en Brabant en de Kempen, de Nethe, de begijnhoven, de abdijen en Kapellekens, was dat Lier met de herberg naast de kerk, de processies en de bedevaarten, het akkerland en de mastebossen en de mens van bij ons, zowel Pallieter als Boer Wortel, Juffrouw Symforosa, Anna-Marie en Leontientje, de Pastoor van de bloeiende wijngaard en Mijnheer Pirroen, Breughel en Brouwer. Hij heeft Ons Heer en Onze Lieve Vrouw en Sint-Franciscus van bij ons gemaakt - dat deden ook reeds de Vlaamse Primitieven, en de onbekend gebleven auteurs van onze Oud-Nederlandse Kerstliederen, - en hij heeft Vlaanderen en zijn mensen in zijn verhalen zo diep menselijk getekend dat dank zij Timmermans over de hele wereld zovelen Vlaanderen hebben leren kennen en liefhebben.
Maar hij heeft ons ook met onszelf geconfronteerd, want ergens heeft ieder van ons iets van zichzelf, van zijn wereld, van zijn heimwee en zijn verwachtingen bij Timmermans weergevonden. Laat deze tentoonstelling voor ieder van ons een gelegenheid zijn om te herbronnen.
In Adagio schrijft hij :
" 'k Zou van mijn woorden, van mijn taal een glinsterende schaal van 't puurste maaksel willen gieten, waarin ik Uwen eeuwgen naam met al zijn diepte en schoonheid saam zou kunnen laten vlieten"
Hij heeft die schaal gegoten. Mevrouw Lia Timmermans, wij blijven er dankbaar voor, en beste Vrienden, laat ons van die schaal gebruik maken.
Wij kunnen er alleen, maar dan van binnen, rijker van worden.
HOMILIE - Eucharistieviering Opening Felix Timmermans-jaar
Door Herman-Emiel Mertens - Begijnhofkerk Lier zaterdag, 18 januari 1986.
'Zo tegen de dood aan begint het stil te worden' 'Nu komt de tijd dat men naar binnen ziet'
Het mag vreemd voorkomen dat het Felix Timmermans-jaar n.a.v. het eeuwfeest van de geboorte van Timmermans aanvangt met een in memoriam op de dodenakker van Kloosterheide en met een jaargetijdemis in deze begijnhofkerk om zijn sterfdatum te herdenken (24 januari 1947). Maar is het levenseinde in zekere zin niet belangrijker dan het begin? Is voor christenen Goede Vrijdag en Pasen niet relevanter dan Kerstmis om de echte betekenis van het Jezusverhaal als Christus-mysterie te bevroeden en te duiden? De dichter heeft gelijk: de avond, de nacht en de herfst zijn de gewijde tijden bij uitstek waarin het tanende leven zijn diepste gloren openbaart: de tijd dat men naar binnen ziet, dat het stil kan worden, zo stil dat wij ons een gedacht beginnen te vormen hoe de echte huizen en de echte bomen zouden kunnen zijn waarvan wij anders alleen de waterspiegeling zien. Met Timmermans' beproefde herfstij en vroegtijdige, benauwende levensavond in het geheugen, met zijn vrome, milde poëzie der laatste dagen voor ogen, kunnen wij met hem naar binnen zien: weemoedig, maar met schoon verdriet; prevelend zwakke, brekende woorden, maar met sterke hoop; een zalig uur belevend van broos geluk. Want in de schemeringen van de dood wordt biddend tot zijn God - de kern van alle leven - pijn en smart tot vreugd verheven.
Adagio biddend denken wij aan hem in dankbaarheid; gelovend in het Emmaüs wonder, hopend op de Heer 'zijn schild ende betrouwen', verschijnt zijn leven in een nieuwe heerlijkheid.
Een mens is zijn verhaal. Felix Timmermans is zijn verhaal: het verhaal van zijn jeugd, het verhaal van zijn schoon en gelukkig gezin, het verhaal van zijn goede vrienden, het verhaal van een stuk boeiende Vlaamse beweging, het verhaal van zijn vele ontmoetingen, zijn vele werken, zijn rijke gaven. Het verhaal dat uiteenspat in zijn vele verhalen: kleurrijk, klankvol, boeiend, verrukkelijk, onvergetelijk. Dit gezegende verhaal, zoals het wordt geroken uit zijn literaire en plastische werken, zal in de loop van dit Timmermansjaar worden herverteld, herbeleefd, bewonderd en gevierd. Met liefde en kunde zullen velen zijn artistiek werk belichten en zijn inzet voor kunst en volk prijzen. Dankbaar zal zijn stad en volk, zal Lier en gans Vlaanderen en zelfs Nederland het verhaal in de vele verhalen herlezen en bezingen. Zijn naam zal met gejubel weerklinken in de Lage Landen en zelfs daarbuiten: de naam van de kunstenaar, de schrijver, de dichter, de schilder; de naam van de volksverbonden, bewuste Vlaming waarop wij fier zijn.
Maar hier, in deze kerk, tijdens deze eucharistieviering noemen wij zijn naam met eerbied en schroom; de naam van de mens die hij was en is voor God. Een mens is tenslotte niet meer waard dan dat hij waard is in de ogen van God. Hier vieren wij de kunstenaar als mens en als gelovige christen. Zijn kunstenaarschap staat niet los van zijn mens- en gelovig zijn. Ook al was voor Timmermans de artistieke expressie geen middel doch doel, ook al was zijn opzet allereerst van esthetische aard, toch is zijn kunstwerk ook te interoreteren als de weerspiegeling van zijn eigen innerlijkheid. Om koud-afstandelijk en neutraal-onpersoonlijk te schrijven was hij enerzijds te sensibel en anderzijds te oprecht, te ongekunsteld, te eenvoudig. Hij was nu eenmaal wie hij was en 'het zat hem in het bloed gegoten van zo te zijn'. Hij sprak, schreef, schilderde, leefde zoals hij was: een rijkbesnaarde gevoelsmens, een romantische, stille levensgenieter, een volksverbonden Vlaming, een kritische zoeker, een vrome en diep gelovige man; met al zijn talenten, in al zijn glorie, zeer bescheiden en fijnzinnig.
Met pen en penseel is hij zichzelf geworden. Maar vooral liefhebbend en zoekend, mediterend, studerend heeft zijn wezen gereikhalst naar zijn ware wezen, zijn 'ovor-wesen' (Ruusbroec). Van de ene kant koesterde deze invrome man een kinderlijk geloof, op het naïeve af, doch van de andere kant tastte hij dit geloof voortdurend kritisch af, op zoek naar de wezenlijke kern der dingen; eerlijk, zonder pose. Op terugreis uit Rome en het land waar de appelsienen groeien bezocht hij Lourdes. Zijn oordeel over het bedevaartsoord viel dubbel uit. 'Lourdes is één winkel aaneen van bondieuseries, paternosters en medaljes'. Maar van de andere kant: 'Hier te Lourdes is het de mensheid die u aangrijpt, de mensheid in al haar ellende en mizerie van het lichaam en in al haar liefde en geloof van de ziel'. En Frans, de poverello van Assisi laat hij preken: 'de kern is de liefde. Beminnen dat is alles. Och iedereen kan een keers dragen en in de processie gaan en geld offeren; dat is niets. Het enige is: altijd verheugd te zijn met wat we uit Gods handen krijgen'.
Huldigde Timmermans het principe van ' l'art pour l' art'? - Ja, maar van ' l'art d'aimer'. Hij kon hunkeren naar méér en beter. Zijn rusteloos hart verging van heimwee, niet naar de schone schijn die dra verwelkt, doch naar het eeuwig schone dat blijft en alleen telt.
Om de echte Timmermans te kennen moet men niet alleen zijn boeken lezen en zijn schilderijen en tekeningen bewonderen, maar ook met hem Adagio prevelen, met hem stillekes bidden... de kosmische prefatie van boer Wortel; de stille, devote verzuchtingen van Symforosa met haar liefdesverdriet; het testament van Adriaan Brouwer zo rauw en zo ontroerend, bidden om geloof met de moeizaam, eerlijk zoekende Isidoor en offerend bidden zoals het tedere Leontientje; in dankbaarheid de lof zingen van de Schepper met Franciscus: 'Wij leven in Zijnen Asem, wij zwemmen in Zijn Licht. Alles is doorgoten van Zijn Geest. Hoe schoon is het te mogen leven. Hij is in ons! ' En de hele levensmeditatie ligt samengebundeld in zijn poëzie der laatste dagen: zijn Adagio, zijn brevier. Een en al weergalm van die ene stille zielekreet: 'Hij is in ons! In ons! Zo is het goed! En laat ons zwijgen en verlangen'.
Maar het staat reeds in Pallieter, het luide levenslied na de sombere Schemeringen van de dood. Op een zomerse avond slentert Pallieter over de vest naar het witte eenzame Begijnhof. "Hij ging op zijn tenen, bleef luisteren naar de stilte en ging de kerk in.(- in Timmermans verbeelding, deze Begijnhofkerk waar wij ons nu bevinden -) Er was niemand.
De glimmende stoelen stonden ernstig op roten en de godslamp was als een oog. Hij zette zich neer, en deze ongebroken geruchteloosheid deed hem van vrede de ogen sluiten. Zijn ziel opende zich in Hem en al het andere was als een vergeten droom ... zo zat hij. 'k Heb God gevoeld, mor 'k blijf toch mens' ".
Een mens? een mens, ook met gebreken? Ja. Met gebreken als een deel van zijn kracht. Zo heerlijk want zo Godgebonden.
Via mijn blog over de Fé is er onderstaande correspondentie gebeurt :
Geachte Heer, ik ben in het bezit van een briefkaart van Felix Timmermans aan mijn schoonvader, Dr. N. van der Laan, uit 1927. Kan ik u daar blij mee maken? Er staat een mooie handtekening op van F. T. Vriendelijke groet, Henriëtte Vogelezang
-------
Het is steeds fijn te lezen dat er via mijn blog over Felix Timmermans een reactie binnenkomt. Uiteraard kan ik niet anders dan blij zijn met dit prachtig voorstel. Mijn eerste reactie bij een vermelding van namen, zoals nu die van uw schoonvader, is gaan kijken of ik reeds een verband kan leggen. Wel in een artikel, verschenen in het jaarboek 31 van het Felix Timmermans Genootschap (2003) wordt de naam van uw schoonvader vermeldt :
"Als Nederlandse pendant van Leytens' leesboek kan Dietsche Lusthof doorgaan, een letterkundig leesboek voor hoogere klassen van scholen voor middelbaar en voorbereidend hooger onderwijs en samengesteld door W. Kramer en Dr N. Van der Laan, leraars in resp. Almelo en 's-Gravehage. Het werk verscheen al in 1927 en in het tweede deel, dat ruime plaats biedt aaan de literatuur na 1880, opent het gedeelte over de Vlaamse literatuur met Gezelle en wordt afgesloten met Leopoldus Maximilianus Felix Timmermans, van wie een fragment van Pallieter is opgenomen. Over hem wordt gezegd dat hij, nadat hij zich had afgekeerd van de schilderkunst en zijn aandrang tot schrijven had gevolgd, weldra onder de jongere Vlaamse proza-schrijvers zou schitteren als een ster van eerste grootte." Beleefde groeten van uit Lier
-------
De correspondentie die ik heb, gaat ook over dit boek. Mijn schoonvader was doctor in de letteren en schreef ook zelf een aantal boeken. Hij is in 1942 overleden en de latere familieleden ook. Ik weet niemand die in deze kaart geïnteresseerd is, vandaar dat ik op zoek ging. Ik stuur u de kaart toe en wens u veel succes met uw blog. Met vriendelijke groet, Henriëtte Vogelezang.
-------
Verleden week, 87 jaar later, viel op vrijdag 4 april 2014 deze kaart in de bus. De tekst is geschreven door de toenmalige secretaris, Miel Lambrechts, en is ondertekent door de Fé. Mooi is dat !
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 79 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
