Vlaamse schrijver, dichter en schilder * 1886 - 1947 *
19-06-2008
Felix Timmermans en Iconografie
Iconografie in het werk van Felix Timmermans
Arthur Lens & Louis Vercammen - " Een vinger in de hemel "
Tekst overgenomen uit het jaarboek 28 van het FT Genootschap .
Enige jaren geleden begon Arthur Lens een verzameling aan te leggen van alle afbeeldingen van heiligen in het grafisch en plastisch werk van Timmermans. Door ziekte verhinderd, kon de auteur zijn tekst niet meer bijschaven.
De heiligenverering is in de vroegste eeuwen van het Christendom ontstaan bij de graven der martelaren en later uitgebreid naar de Moeder Gods, de apostelen, woestijnvaders, belijders enz... Essentieel was en is dat de Kerk erkent, dat bepaalde mensen buitengewoon deugdzaam geleefd hebben in innige verbondenheid met God door zijn Zoon Jezus Christus. Van daar werden zij als voorsprekers bij de Heer opgenomen in de liturgie en hun hulp ingeroepen voor alle mogelijke noden. Zij gaven hun naam aan dopelingen, kerken, kapellen, altaren, kloosters en instellingen en kregen het patronaat over landen en bisdommen, steden en dorpen, standen en beroepen.
Vanuit een brede waaier van motiveringen, gaande van spontane vroomheid via bestellingen en platvloers winstbejag tot haat en spotzucht, zijn afbeeldingen van Christus en de heiligen van in de Oudheid tot de huidige dag vervaardigd. Men treft ze aan in alle mogelijke vormen en materialen van heel primitief tot hoge kunst : getekend, geschilderd, gekneed, gegoten, uitgesneden, gebeeldhouwd, gereproduceerd, verfilmd, maar ook ontheiligd, vernield, geroofd, verkwanseld, ja tot zelfs in reclamespots misbruikt. De beeldenstorm is niet alleen een historisch verschijnsel in Byzantium en ten tijde van de Reformatie, na Vaticanum II zijn ontelbare kerkelijke kunstschatten verdwenen, geprofaneerd of op rommelmarkten te koop aangeboden.
Dat er eertijds voorchristelijke en natuurelementen meespeelden (verering van de voorouders, mythen, bron, boom, berg, weer e.d.), dat er allerlei uitwassen (bijgeloof, idolatrie, reliekenhandel e.d.) ontstonden, dat er in de Middeleeuwen onmogelijke mirakelen en bizarre feiten werden ontleend, ingelast en puur verzonnen, staat buiten twijfel. De historische kritiek heeft gelukkig veel ballast uit het verleden opgeruimd. Bepaalde verhalen zijn uitgegroeid tot ontroerend vrome legenden (denk aan Beatrijs), evenwel zonder enige aanspraak op authenticiteit. Behoren sommige gebruiken en riten tot het domein van diepchristelijke volkse devotiepraktijken zoals bede- en boetevaarten, andere zijn verworden tot louter toeristische folklore met stoeten, kermissen en handelsoogmerken. Aan de vruchten kent men de boom.
Hier gaat het echter niet om de oorsprong, de zin en de praktijk van de heiligencultus als dusdanig en evenmin om een verzameling heiligenlevens al dan niet getoetst op hun historische waarde, wel hoe Timmermans ertegen aankeek, hoe hij ze verwerkte in zijn geschriften en vooral hoe hij ze uitbeeldde in zijn grafisch werk.
Van jongs af aan was Felix vertrouwd met het Lierse stadsbeeld, waar namen en beelden van heiligen een vast bestanddeel vormden in straten, pleinen, uithangborden, kerken en kapellen en nog het meest op het begijnhof. Bij processies werden ze rondgedragen en voor elke huisdeur uitgestald. Reeds vroeg verdiepte hij zich in de heiligenlevens. De Gulden Legende van Jacobus a Voragine, de Generale Legende der Heylighen van Ribadineira & Rosweyde en de Fioretti kende hij door en door. Processies en bedevaarten hebben hem altijd geboeid, ze komen dan ook veelvuldig voor in zijn werk, literair en grafisch. Scherpenheuvel-Averbode was voor hem een jaarlijkse begankenis.
Maar het meest van al boeide hem de wisselwerking tussen God en de kleine, zwakke, zondige mens. Het diepst is Timmermans erop ingegaan in zijn laatste prozastuk Hoe Sint-Franciscus Christus leerde kennen, in Franse vertaling verschenen in juni 1946 (Jaarboek FTG 3, 7-13). Waarom en hoe wordt de ene heilig en de andere niet? Ons verstand is te klein om dit mysterie te doorgronden. 'Elke heilige is een verschillende noot van hetzelfde lied.'
De een wordt er als het ware mee geboren, bij anderen is het een plotse ingreep, bij weer anderen een langzaam en moeizaam proces. Maar altijd is het een kwestie van genade, aan onze kant altijd onverdiend.
Als gelovige is Timmermans een kind van zijn tijd, geworteld in eeuwenoude christelijke tradities. In zijn vaste geloof aan de gemeenschap der heiligen, zijn de hemelingen positief betrokken in het wel en wee van de levenden. Net zoals hij hebben zijn scheppingsfiguren nood aan de hulp van boven, op de eerste plaats aan de voorspraak van Maria bij haar Zoon. Aan het meisje uit Nazaret, de moeder bij de kribbe en onder het kruis, de Koningin des hemels wijdt hij zijn mooiste teksten en prenten. Op kerstnacht vraagt het Lievevrouwke uit de Begijnenbossen aan Schrobberbeeck haar te dragen naar de Waterheuvel. Eerst durft hij niet : 'Mijn ziel ziet zo zwart als mijn voeten', waarop zij antwoordt: Ik zal ze beschijnen tot ze blinkt. Wanneer in 1932 het derde eeuwfeest van de Bruine Lievevrouw in de Kluizekerk te Lier wordt gevierd, schildert Timmermans niet alleen drie grote doeken, maar is hij ook de feestredenaar.
Uiteraard komt Franciscus het uitvoerigst aan bod, maar ook Jozef, de Driekoningen, Jan de Doper, Petrus, Gommarus, Antonius, Martinus, Niklaas, Rochus, Sebastiaan, Hubertus, Clara, Catharina van Siëna en Elisabeth krijgen een verdiende belangstelling in dicht en proza. In De verliefde moor (1924) wekt Timmermans zelfs de Lierse uithangborden tot leven. Nog een hele litanie andere heiligen vermeldt hij terloops in zijn werk. Boer Wortel snijdt een kruislievenheer uit, terwijl hij biddend mijmert over zijn zonden en zorgen :
'Neen, ik vraag U niets. Ik heb te veel eerbied voor uw pijnen en verdriet. Maar ik ga het aan uw heiligen vragen. Die zijn zowat als parochianen, van onzen thuis, zo nog familie van t zevende knoopsgat, meer van ons. Neen, ik vraag U niets, ik wil U alleen aanbidden! Maar door de twee Sint Antonissen, met en zonder varken, door Sint Leonardus, door Sint Medard, door Sint Gommarus, Sint Isidoor zal ik mijn triestige boodschap bij U laten afgeven' (IV). Dat is de échte Timmermans, dat betekenen de heiligen voor hem, omdat God een God van mensen is.
Daarnaast heeft hij dozijnen heiligen getekend en geschilderd. Ze zijn steeds te herkennen aan hun attributen : Ambrosius aan de bijenkorf, Antonius aan het varken, Apollonia aan de tang, Barbara aan de toren, Catharina aan het wiel, Cornelis aan de hoorn, Elooi aan het smidsgerief, Elisabeth aan de rozen, Godelieve aan de kraaien, Hubertus aan het hert, Joris aan de draak, Maarten aan de halve mantel, Petrus aan de sleutel, Rochus aan het blote been, Sebastiaan aan de pijlen enz.
Timmermans kiest duidelijk voor een volkse voorstelling. Dat hij zijn ogen goed de kost heeft gegeven, bewijzen zijn nauwkeurige tekeningen van de heiligenbeelden in de kerk van Zichem. Elders laat hij zijn verbeelding de vrije loop. In eigen literair werk gaat zijn voorkeur naar vignetten, waar hun functie meestal verluchting is. Het samengaan van tekst en illustratie is bij hem wonderwel geslaagd.
Tijdens zijn 'Hollandse ballingschap' had Timmermans Anton Pieck leren kennen, die hem de beginselen leerde van etsen, lino's en houtsneden. Aanleg had hij zeker, volharding om de techniek helemaal onder de knie te krijgen niet. Hij vond het te omslachtig. Friedrich Markus Huebner, die Symforosa in het Duits vertaald had, vroeg hem zes etsen voor zijn Beatrijsvertaling (1919). Het Mariabeeld mocht natuurlijk niet ontbreken. In 1922 verschenen van Timmermans zes lino's onder de titel Vrome dagen bij uitgeverij Lumière in Antwerpen.
Begijnhofprocessie, Sinterklaas en Driekoningen leveren heiligenbeelden op.
Het kon niet uitblijven, dat ook andere auteurs kwamen vragen om verluchting van zijn hand. Tussen 1923 en 1926 verschenen acht delen van Wonderland, verhalen voor kinderen door Elisa Belpaire, Hilda Ram, Louisa Duykers e.a. Daaronder menig heiligenleven. Hiervoor kreeg Timmermans de opdracht per aflevering vier pentekeningen, deels in kleur, te maken plus de gemeenschappelijke kaft. De tekeningen zijn zeer gedetailleerd en daardoor overladen.
Ernest Claes was wel de voornaamste afnemer, en merkwaardig niet alleen in de originele uitgaven (De Witte, Wannes Raps), maar ook in Duitse en Franse vertalingen [Pastoor Campens zaliger, Onze smid, De heiligen van Zichem, De wonderbare tocht). Claes was niet altijd even enthousiast, maar de uitgevers gaven de voorkeur aan prenten van Timmermans. Deze had aanvaard de tekeningen te leveren voor de Franse vertaling van De wonderbare tocht, maar stelde het werk telkens weer uit. Eindelijk met Driekoningen 1934 zond hij het pakket op en Claes was in zijn nopjes : 'De tekeningen lijken mij juist wat ze zijn moeten. Er zijn er enkele prachtige bij.'
Voor de dichtbundel Louange des Saints populaires (1932) van Camille Melloy bezorgde Timmermans de nodige tekeningen, die zeer in de smaak vielen. Toen op zijn beurt de Rijnlander Josef Winckler in 1934 zijn verbeelding losliet op Die Weinheiligen, vroeg hij Timmermans het boek te illustreren, zij het dat die voor hem tot dan toe illustere onbekenden waren.
Uit het jaarboek 28 van het Felix Timmermans Genootschap - 2000 " Een vinger in de hemel " - samengesteld door Louis Vercammen
Ledendag F T- Kring 13 april 2008 - Scherpenheuvel
Hoe onze Kring heuren Beeweg naar Scherpenheuvel deed
13 april 2008
door Daniël De Vos
Met meer dan 70 kwamen de Timmermansvrienden afgezakt naar Scherpenheuvel in het land van de Witte. In restaurant De Ster werd de koffie geserveerd en werden de nieuwtjes uitgewisseld. De Kring kon elke deelnemer weer een juweel van een herinneringsprentje aanbieden:een drieluikje met enkele zinnen uit De Wonderbare Tocht van Claes,omkaderd door een illustratie van Timmermans en één van Karlheinz Pieroth.
Rond 10u45 nam voorzitter Etienne De Smedt het woord om ieder enthousiast te begroeten en het gezelschap op de hoogte te brengen van de plannen van de FT-Kring voor de komende jaren. De 20e verjaardag van onze Kring in 2010 zal zeker niet ongemerkt voorbijgaan. U krijgt op tijd alle nodige info. Een hartelijk welkom was er ook voor ons nieuw bestuurslid, Cees Visser, die voortaan zal meewerken aan Zilveren Verpozingen als een stem uit Nederland: een flinke aanwinst!
Tijd voor onze eerste spreker: Jan Van Hemelryck, voorzitter en bezieler van het Ernest Claes-Genootschap. Hij bracht het verhaal van de uitgave van de Claes-novelle De Wonderbare Tocht, een werk dat zich afspeelt in Scherpenheuvel en dat tevens één van de mooiste uitgaven van het Claes-Genootschap mag worden genoemd. De schitterende tekeningen van Timmermans maken het boek een absoluut hebbeding voor elke Timmermansfan. Oorspronkelijk verscheen het werk in 1933 onder de titel Toen Ons-Lieve-Vrouwke heuren Beeweg deed. Voor de Franse vertaling (La Nocturne Visite de Notre Dame- 1934), zorgde Timmermans voor een reeks schitterende tekeningen. Pas in 1997 verscheen de 5e druk van het werk (de originele Nederlandse versie) t.g.v. de 125e verjaardagvan de Kroningsfeesten van O.L.V. van Scherpenheuvel in opdracht van het Claes-Genootschap,met de unieke tekeningen van Timmermans,prachtig ingekleurd door de Duitse kunstenaar Karlheinz Pieroth. Van Hemelryck deed met veel kennis van zaken al de perikelen rond deze uitgave uit de doeken, waarbij Sabam de kroon op het werk zette door nog maar liefst 80.000 Bef aan auteursrechten te eisen. Een financiële ramp,maar gelukkig werden zowat alle exemplaren verkocht.
De volgende spreker, Cas Goossens, (gewezen directeur-generaal van de Vlaamse Televisie) had het over Het landschap van boer Wortel. Hij vertelde boeiend over zijn jeugdjaren in zijn geboortedorp Itegem.
Hij las Timmermans en ontdekte dat de wereld van Felix, zijn wereld was, die tussen Nete en Demer.Goossens ontdekte de poëzie: Beaudelaire en Goethe, maar het meest houdt hij van De blaadren rijzen door den stuggen neveluit de Adagiogedichten. Is het werk van Timmermans grote kunst? Rilke is zeker veel krachtiger, maar in Adagioheeft de auteur zich aan de allergrootsten gelaafd. Hij werd trouwens als één van die groten beschouwd en werd destijds uitgenodigd op de uitreiking van de Nobelprijs aan Thomas Mann.Deheer Goossens is een geboren verteller en hij wist zijn luisteraars te boeien met zijn mijmeringen en verhalen over kruisjassen, volksfiguren uit zijn dorp als Steinke van Spriete, Flor van Tokes (gevelschilder en kapper), boer Sooi die geen chémique wou gebruiken, net zoals boer Wortel dit weigerde. En over de laatste zware stropers uit de streek van de Vossekoten. Hilariteit was er na zijn komische verhaal over konijnenstroper Fons die ondertrouw ging doen bij zijn pastoor. En ook over de fameuze Begijnenbossen: een bomenrij waarin je met wat fantasie een woud in kon zien. Het landschap van Wortel is het meest etherische landschap in Vlaanderen en voor Cas Goossens is het allemaal achter de deur gebeurd! Wie graag deze heerlijke voordracht rustig naleest, vindt de tekst in het jaarboek editie 2007 van het F.T.-Genootschap.
Het middagmaal was er één met echte Vlaamse allure: lekker en véél. Scherpenheuvel vertroetelt zijn bedevaarders! Daarna kon iedereen de beentjes even strekken en naar believen gaan kuieren tussen de kraampjes op zoek naar een vlaggesken, een zak noppen of een noveenkaars. Of de basiliek binnenstappen,de grote of kleine kruisweg volgen of een kaars gaan branden. Wie denkt dat de volksdevotie is doodgebloed,moet maar dringend opnieuw Scherpenheuvel bezoeken.
Terug in De Ster, nam mevrouw Ingrid Wolters, voorzitster van het Deutsche Timmermans Gesellschaft het woord en informeerde ons dat in Duitsland zowel radio als TV aandacht hebben besteed aan de 60e verjaardag van het overlijden van de meester. Zij beval ons een CD met Weihnachtsgeschichtenaan, waarin Timmermans met zijn Driekoningentryptiek schittert in gezelschap van grote namen als Brecht, Singer en Dostojewski. De CD werd uitgegeven door de Deutsche Stiftung Denkmalschutz (monumentenzorg) en bevat tevens delen uit het Kerstoratorium van Bach. Mevrouw Wolters heeft zelf de Adagiogedichten vertaald en zij kon opgelucht melden dat er nu toch een uitgever bereid is voor de uitgave te zorgen. Zij verheugde zich tevens over de goede samenwerking tussen de Timmermansverenigingen en het Claes Genootschap en citeerde haar Duitse versie van het gedicht De geest waait waar hij wil : der Geist weht wo er will. Een heerlijk poëtisch moment.
Voordrachtkunstenaar Fons De Roeck mocht voor een schitterende apotheose zorgen: hij was nog eens bereid om het meesterlijke Timmermansverhaal De kistprocessieten beste te geven. Fons weet met zijn talenten te woekeren en we werden direct meegesleurd in de fascinerende vertelling,met de dood in de hoofdrol. t Is misschien toch niet zo ongevaarlijk om naar Scherpenheuvel te gaan.
Onze beloning mocht er ook zijn: een lekker stuk Kempische vlaai met koffie. Meteen ook het einde van een alweer zeer aangename ledendag van de Felix Timmermans-Kring!
Fee-stelijke Ledendag van jubilerende Timmermans-Kring
Door Daniël De Vos
Maar liefst 80 Timmermansvrienden mochten we op zondag 24 oktober 2010 verwelkomen in het Lierse Hof van Aragon voor een onvergetelijke ledendag, meteen onze 40ste !
Na een smakelijk kopje koffie werden we verwacht in het Timmermans-Opsomerhuis voor een bezoek aan de fraaie tentoonstellingHet werk van GoT. In een frisse en moderne opstelling, kan de bezoeker talloze voorbeelden bewonderen uit het rijke oeuvre van Gommaar Timmermans. Op de tussen- en bovenverdieping vindt men de fantasierijke striphelden uit de Patskrant, Ons Volkske, De Standaard, Avenue en Knack : Fideel de Fluwelen Ridder, Weber, Professor Aristide Pilaster, Bambozijn enz... Ook een aantal albums lagen in de toonkasten, net als enkele kinderboeken met illustraties van Gommaar.
Op de benedenverdieping kan jong en oud in een luie sofa genieten van beelden uit de 13-delige animatiereeks Jonas en de wonderwinkel, een opdracht van de VRT uit 1978 t.g.v. haar 25-jarig bestaan, waaraan Gommaar maar liefst 2 jaar bijna voltijds werkte!
De 80-jarige kunstenaar was aanwezig en beantwoordde tal van vragen van onze leden. Voor velen was deze grondige kennismaking met het veelzijdige werk van GoT een ware revelatie. De unieke tentoonstelling kon nog bezocht worden tot 20 februari2011.
In het Maagdenhuis stonden de feestelijk gedekte tafels te wachten op de gasten van de jubilerende Kring. Maar eerst mocht er geklonken worden op 20 jaar vriendenkring. Na een korte speech van onze voorzitter, nam Daniël De Vos het woord om Etienne oprecht te danken voor zijn volgehouden inzet tijdens die twee voorbije decennia. Met veel genoegen werd hem vanwege onze bestuursleden een kunstwerk aangeboden: een schitterend gekalligrafeerde, ingekaderde tekst met de eerste zinnen uit Minneke Poes, het lievelingsboek van Etienne. We danken en feliciteren hiervoor ons bestuurslid Willy De Loenen, die met engelengeduld dit titanenwerk realiseerde. En omdat naast elke sterke man ook een grote vrouw staat, kreeg Lutgart een prachtig boeket aangeboden.
Na het gemoedelijk bijpraten tijdens het feestelijke diner, wandelden we samen naar de gekende Colibrantkapel achter de Stedelijke Bibliotheek, voor een spetterende Timmermansnamiddag. In een gelegenheidstoespraak gaf Daniël De Vos een overzicht van 20 jaar vrienden-Kring. Met veel genoegen bracht hij een aantal heerlijke en onvergetelijke hoogtepunten van onze werking in herinnering: geslaagde ledendagen, memorabele appelsienenreizen, excellente voordrachtkunstenaars, eminente sprekers, Timmermans' toneelwerk in boekvorm, video's, CD en natuurlijk het verzorgde ledenblad Zilveren Verpozingen.
De jonge, sympathieke pianist Roel Van Puyvelde, verzorgde heerlijke intermezzo's tussen de verschillende onderdelen van het namiddagprogramma. Ceremoniemeester Cees Visser, ons bestuurslid uit Nederland, zorgde voor ludieke inleidingen. De talentrijke pianist werd getypeerd in deze bewoordingen: vanuit het hart borrelen klanken die zijn vingers al spelend omranken. Dat brengt zijn ziel in beroering en het publiek in vervoering!
De volgende spreker was Pastor Ignaas Dom. Hij is momenteel de voorzitter van onze zustervereniging in Duitsland: het Felix Timmermans-Gesellschaft. In hartelijke woorden wenste hij onze FT-Kring nog vele mooie jaren toe.
Voordrachtkunstenaar Fons De Roeck voorstellen, hoeft wellicht niet meer. Reeds meermaals mochten we van zijn groot talent genieten. Door Cees werd hij aldus aangekondigd: vandaag een Timmermans in de notendop: De moedwillige verkenskop. Hier is op veler verzoek: the one and only Fons De Roeck!
Open het doek! In een zuivere galm, weerklinkt de Boerenpsalm! Timmermansvrienden, dit is uw kans: luister en geniet van Guido Hellemans! Zo enthousiast werd acteur Guido Hellemans binnengeroepen die een aangrijpende boer Wortel neerzette. Hij had voor de gelegenheid zelf een kernachtige samenvatting gemaakt van Boerenpsalm. Het was wellicht meer dan toeval dat precies tijdens zijn grote scene waarin hij zijn gebed tot de Hemelse Vader uitspreekt, de klokken van Sint-Gummarus flink katoen gaven. Daar waren ze immers net op dat ogenblik met de Vespers begonnen. Van een feestelijk slot gesproken!
Terug in het Maagdenhuis werd de dag afgerond met taart en koffie, en werd er druk nagepraat. Van vele kanten werd ons verzekerd dat deze 40ste ledendag een van de allerbeste uit ons 20-jarig bestaan was! We kijken alweer uit naar nummer 41...
DE FELIX TIMMERMANS-KRING, gesticht in 1990, en met leden in Vlaanderen, Nederland en Duitsland, heeft tot doel de herinnering aan het leven en werk van Felix Timmermans door allerlei activiteiten in stand te houden en door te geven aan de volgende generaties.
Daartoe organiseren wij tweemaal per jaar een ledendag, maken buitenlandse reizen in zijn voetsporen en houden kontakt met onze leden door middel van een boeiend en rijk geïllustreerd tijdschrift :
"Zilveren Verpozingen".
Ter gelegenheid van de ledendagen geven we aan de deelnemers een prentje met tekeningen en teksten van onze geliefde schrijver. Hieronder zien we de resultaten.
Ook trachten wij historische opnamen uit het leven van Timmermans op video of CD vast te leggen en aan onze leden aan te bieden. In 2002 zijn wij tevens gestart met de heruitgave van zijn toneelwerk in een modern kleedje zowel wat betreft spelling als illustraties. Jaarlijks verschijnt hiervan een deel
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 79 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
