De Pelgrimbeweging.

Uit Kerk en Leven - november 1995 door R Boudens.

Geen school, wel een gemeenschapelijk ideaal van gelijkgezinden.

     Met de religieuze kunst was het in het begin van de twintigste eeuw vrij droevig gesteld. In geen enkel domein getuigde ze van levensechte inspiratie.

Het was een tijd van massaproduktie : in serie vervaardigde traditionele H.-Hartbeelden met opengespreide armen en bloedend hart; Mariabeelden, ingegeven door de verschijningen van Lourdes; Theresia van Lisieux met de onvermijdelijke rozen. Devotieprentjes haalden geen hoger niveau. Er was enorm veel "kitsch" op de markt, zeemzoete reprodukties zonder artistieke waarde. De architectuur moest neo-gotisch zijn. De schilderkunst mocht niet van de aanvaarde normen afwijken. Op literair en op muzikaal vlak brak evenmin vernieuwing door.

     Er waren pogingen om de stagnatie te doorbreken. In 1912 werd te Brussel een tentoonstelling gehouden waarop vooral het werk van de Nederlandse schilder Jan Toorop de aandacht trok wegens zijn eigen stijl en aanpak. Na de oorlog, in 1919, was er op een andere tentoonstelling te Brussel voor het eerst een expressionistische kruisweg van Servaes te zien, zo helemaal afwijkend van de traditionele stijl van de kruiswegtaferelen dat de Kerk hem in 1921 voor de eredienst ongeschikt achtte, Het werd hoe langer hoe duidelijker dat iets aan het roeren was, en dat was niet slechts in Vlaanderen het geval, maar ook in Italië, Duitsland, Nederland. In al die landen was er een langzame doorbraak merkbaar van een renouveau in de kunst.

DE PELGRIMBEWEGING

     In Vlaanderen ontstond de Pelgrimbeweging. Over de stichtingsdatum bestaan uiteenlopende gegevens, maar over haar bedoeling zijn alle historici het eens. Dit wordt overigens duidelijk als men het manifest leest dat door de grondleggers van de beweging was opgesteld.

Men wilde de kalholieke Vlaamse kunst tot een hoger niveau brengen en ze in het cultureel leven de plaats geven die ze verdiende. De leden van de Pelgrimbeweging vallen hun kunstenaarschap aldus op : "Wijl hun artistiek leven mede de uiting is van hun geloofsleven of geestelijk leven, beschouwen zij alle werk dat zij voortbrengt als een etappe van hun pelgrimagie naar God, in artistieke en in geestelijke zin" Die beleving moest het resultaat zijn van een zoeken naar esthetische vernieuwing, waarbij rekening werd gehouden met het zich wijzigende kerkbeeld.

     De beweging is op een merkwaardige wijze tot stand gekomen. Als stichters kunnen worden beschouwd : Felix Timmermans, Ernest Van der Hallen en Flor Van Reeth. Het was Timmermans die, voorstelde een initiatief te nemen waarbij men als het ware zou pelgrimeren naar de ideale schoonheid, ieder op zijn manier. Er werd afgesproken dat er twaalf Pelgrims zouden zijn, zoals er indertijd twaalf apostelen waren die uittrokken om een blijde boodschap te verkondigen. Men zou ze uit alle richtingen van de kunst kiezen.

     Naast Flor Van Reeth (architect). Felix Timmermans en Ernest Van der Hallen, maakten volgende kunstenaars deel uit van de oorspronkelijke groep: Herman Beckers (kunstschilder), die als secretaris fungeerde, Frans Delbeke (letterkundige), benedictijn Gregorius de Wit (kunstschilder), norbertijn Emiel Valvekens (letterkundige), Anton Van de Velde (letterkundige-dramaturg), Dirk Vansina( letterkundige), Gerard Walschap (letterkundige), en Eugeen Yoors (kunstschilder-glazenier).

     Tijdens de samenkomsten werd het Pelgrimsideaal nauwkeuriger gcspecificcrd.

Men moest 1) authentiek kunstenaar zijn; 2) overtuigd katholiek; 3) rekening houden met de moderne tendensen op artistiek gebied. De twaalf kern-Pelgrims stuurden aan alle kunstenaars die voor lidmaatschap in aanmerking kwamen een exemplaar van het manifest en de princiepsverklaringen ter ondertekening. Er was een goede, hoopgevende respons.

Namen als Cyriel Verschaeve, Marnix Gysen, Jan Hammenecker, André Demedts spreken ook nu nog aan. Het zelfde kan gezegd worden van een aantal componisten : Jules Van Nuffel, Arlhur Meulemans, Flor Peeters. Bovendien werden mensen uit binnen- en buitenland als erepelgrims aanvaard omdat hun idealen parallel liepen met de beweging die in Vlaanderen tot stand gekomen was : Juliaan DeVriendt, Johannes Jörgensen, Dr. Moller, Frederik Van Eeden. Sigrid Undset. Met dezelfde motivatie werden posthume leden benoemd, o.m. Joe English, Karel Van den Oever, Léon Bloy.

'DE PELGRIM'

     De beweging was reeds enkele jaren aan de gang toen in december 1929 het eerste nummer van het tijdschrift "De Pelgrim" verscheen. Als men het tijdschrift doorneemt, wordt het ideaal dat de Pelgrims zich stelden nog duidelijker. Dirk Vansina was de bezieler van het blad. Het verscheen viermaal per jaar, telde telkens ongeveer 100 bladzijden plus enkele bladzijden glanzend papier met reprodukties van grafisch werk van o.m. Samuël De Vriendt. Prosper De Troyer, Albert Servaes, Tony Van Os en Felix Timmermans. De meeste nummers beginnen met — bij wijze van editoriaal — een oud-Nedcrlandse tekst van Ruusbroec of van een of andere anonieme auteur. Men dankt dit ongetwijfeld aan Léonce Reypcns S.J., lid van het Ruusbroecgenootschap. Toen Dom Gregorius de Wit weggevallen was, nam hij diens plaats in de kerngroep van de Pelgrim in. Er verschenen gedichten van o.m. Zr. Maria-Jozefa, Gery Helderenberg, Jan Vercammen, André Demedts, Jeanne Van de Putte.

Cyriel Verschaeve verleende herhaaldelijk zijn medewerking. Ter gelegenheid van de Gezelleviering te Brugge in 1930 (waar Jules Persyn de feestrede uitsprak) handelde hij over de figuur van Gezelle. Verder schreef hij nog over Eugeen Van Steenkiste en de romantiek, over Rubens te Antwerpen, over de Italiaanse schilders en hun meesterwerken, evenals een uitgebreide bijdrage over Augustinus.

     Kan. Van Nufïel schreef een artikel over liturgische zang en L. Reypens over het kerkgebouw als kunstwerk. Van Anton Van de Velde verscheen toneelwerk.

     Van een "school" kan men niet spreken, noch op het gebied van de spiritualiteit, noch op het gebied van de kunst, maar des te meer van een gemeenschappelijke oriëntatie van gelijkgezinden. De persoon van Franciscus sprak hen aan; maar evenzeer voelden ze zich verbonden door het vernieuwende element dat ze in kunsten literatuur aanbrachten, ook door hun strijd legen al wat "Kitsch" was. Ze wilden echte moderne religieuze kunst.

TENTOONSTELLINGEN

     De Pelgrimbeweging organiseerde twee tentoonstellingen — in 1927 en 1930 — die telkens gepaard gingen met congresdagen over katholieke kunst. Ongetwijfeld bereikte de beweging in 1927 haar hoogste bloei. Hen record aantal belangstellenden — waaronder kardinaal Van Roey — bezochten de tentoonstelling en een hoog aantal kunstenaars stelde tentoon. Vooral de werken van Servaes en van Yoors oogstten bijval. Veel volk was er ook op de congresdagen waar alle beoefende disciplines aan bod kwamen : literatuur, plastische kunsten, toneel, muziek. Er waren spreekbeurten van L. Reypcns, André Demedts, E. Van der Hallen en Jan Boon. Maar vooral de toespraak van Cyriel Verschaeve lokte een bomvolle zaal, meer dan 3.000 toehoorders.

     De tentoonstelling van 1930 wilde men nog grootser zien. Aangezien de geest van de Pelgrim-beweging ook in andere landen leefde, wilde men de tentoonstelling internationaal opentrekken. Er waren deelnemers uit Wallonië, Frankrijk, Duitsland, Italië, Joegoslavië, Polen, Nederland en Denemarken. Toch liep er organisatorisch iets mis. De materiële inrichting van de tentoonstelling verliep allesbehalve vlot. Dat leidde dan, helaas, tot spanningen en wrijvingen binnenin de Pelgrimsgroep, waar men ook niet door financiële nuchterheid uitblonk. Wat er ook van zij.

De stichters trokken zich terug en het blad hield op te bestaan.

     Die zes-zeven jaar zijn nochtans uit de geschiedenis van de religieuze kunst in Vlaanderen niet weg te denken. De Pelgrims hebben een vernieuwing op gang gebracht. Ze hebben zich gedistantieerd van wat men met een onvertaalbaar woord bondieuserie noemt — of zou "prullekunst" een goede vertaling zijn? In dit woord steekt nog niet de gedachte dat het religieuze kunst betreft Men mag hier ook niet vergeten dat er nog zoveel onvermeld gebleven is. Men denke aan de kapel van de Boodschap te Heverlee, waar Flor Van Reeth als architect en Eugeen Yoors als glazenier blijk gegeven hebben van een zeer originele creativiteit.

******

29-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Pallieterjanus.

Uit Lierke Plezieke – 1975  door Frans Vertreken

     Het lag voor de hand dat men, ondanks de enorme verschilpunten, in 'Pallieter' van Felix Timmermans destijds reminiscenties heeft menen te herkennen met de ongebreidelde Pantagruel-figuur van Rabelais en met Charles de Costers Uilenspiegel, die de ontembare geest van het Vlaamse volk weerspiegelt. Een vergelijking met andere boeken uit de wereldliteratuur liet niet op zich wachten.

     In 1930 ontstond in literaire kringen enige deining bij de publikatie van 'Pallieterjanus', een eigenaardig werk van Floran Lambrechts. Daarin trok hij een parallel tussen de best-seller van Timmermans en de boeken van de Elzassers Emile Erckmann en Charles Alexandre Chatrian die onder de gekoppelde auteursnaam Erckmann-Chatrian samenwerkten.

     Parafraserend op de ondertitel van 'Pieter Bruegel' voegde Lambrechts er aan toe: 'zoo komt gij uit de werken van Erckmann - Chatrian gewandeld'. Zou Pallieter dan een Janus met twee aangezichten zijn? Floran Lambrechts weefde in zijn boek fragmenten uit diverse werken van deze franstalige schrijvers tot 'n geheel aan elkaar en stipte aldus opvallende gelijkenissen aan, waardoor hij de oorspronkelijkheid van 'Pallieter' in twijfel trok.

'L ami Fritz' (1864), het verhaal van de vrolijke vrijgezel, staat echter centraal als mogelijke inspiratiebron.

     Om de punten van overeenkomst te vermenigvuldigen, werd dit kunstmatig vervlochten proza over meer dan honderd pagina’s uitgesmeerd. De stof was tot een Pallieteriaanse legpuzzel samengevoegd. Het is niet steeds duidelijk waar Lambrechts de citaten bewerkt heeft of er bindteksten bijschreef, wat de bewijskracht van zijn betoog erg afzwakt.

     Dr. A. Boon betreurde in een recensie dat het materiaal niet wetenschappelijk werd verwerkt.

Nochtans gaf de auteur zijn 'aanklacht' met enige schroom aan de openbaarheid prijs, want bij herhaling verklaarde hij nadrukkelijk nooit de bedoeling te hebben de beroemde Lierse schrijver van plagiaat te beschuldigen.

     Louis Vercammen ontzenuwt deze argumentatie in zijn boek 'Vijftig jaar Pallieter' (1966). Van zuiver literaire dieverij kan er geen sprake zijn, zoals de schrijver van 'Pallieterjanus' trouwens zelf erkende. Er was niet eens een onbewuste navolging.

Elke analogie bleek een louter toeval te zijn, terwijl de verschilpunten qua motieven en stijl buiten beschouwing bleven.

     Floran Lambrechts heeft zijn boek spontaan uit de handel genomen, als een grootmoedig gebaar tegenover Timmermans. Nadat een gerezen misverstand was opgeklaard, werden beiden zelfs goede vrienden. En Mark Tralbaut onderstreept in 'Zó was de Fee...' (1947) dat Lambrechts zich tijdens de laatste levensjaren van Felix Timmermans jegens den zwaar beproefde verdienstelijk maakte door een van warme genegenheid en gedesinteresseerde dienstvaardigheid doorhuiverde kameraadschap te betonen. Lambrechts had intussen al lang ingezien dat hij wat voortvarend was geweest met zijn interpretatie.

     In het jongste jaarboek van het Felix Timmermans-genootschap heeft Flor Lambrechts een sympathiek en onthutsend oprecht getuigenis afgelegd over het ontstaan van zijn pamfletachtige 'Pallieterjanus'. Hij beschreef ook de reakties van de Fé en hun hechte vriendschap. Uit dit merkwaardige opstel treedt hij naar voren, als een eenvoudig, bescheiden en gedienstig man. Het boek met zijn 'Sleutel- en slotwoord over Pallieterjanus' kwam helaas kort na zijn dood van de pers, zodat hij zijn bijdrage niet meer in druk heeft mogen zien.

     Toen ik nog 'n knaap was, leerde ik meneer Lambrechts als gebuur (Begijnhofstraat) kennen. Hij maakte af en toe een babbeltje met mijn vader, die kunstschilder was.

Wanneer Kunstkring Konvent een letterkundige afdeling (thans verruimd tot Heemkring Konvent) stichtte, was Flor Lambrechts lid van het eerste uur. Toen de kunstgalerij haar deuren openzette om de fotograaf, schilder en volkskundige Bernard Janssens met een tentoonstelling te huldigen naar aanleiding van zijn tachtigste verjaardag, werd zijn vriend Floran direkt bereid gevonden om de openingstoespraak te houden.

     In 1970 werd de eeuwelinge Jeanne Verheyen in en buiten het Sint-Annagodshuis gevierd. Met blijdschap aanvaardde de steeds gereedstaande man voor het feest een reeks volkse chronogrammen te schrijven én nauwkeurig te berekenen. Hij kon niemand iets weigeren.

En hij vervulde zijn opdracht telkens met inzet van al zijn talenten. Zo ook bij de programmabrochure 'Ons Begijnhof beluisterd' (1973), waarvoor hij een karakteristiek van de poëzie van Walter Mets schreef.

     Floran Lambrechts stierf vorige zomer op 81-jarige leeftijd. Hij ligt begraven op Kloosterheide, in de nabijheid van de schepper van Pallieter! Door een te sterke klemtoon op Pallieterjanus', werd Lambrechts' eigen scheppend werk onrechtmatig in de schaduw gedrongen. Daarom wil ik mijn eerstvolgend stukje aan zijn proza- en tekenwerk wijden.

*****

24-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Pallieterjanus

Door Flor Lambrechts, overgenomen uit het jaarboek nr 2 - 1974  van het Felix Timmermans Genootschap.

     Voor de parallel kwam als eerste en voornaamste in aanmerking Vriend Fritz, een luimige rijke vrijgezel, die er de brui aan geeft nog rijker te worden, met zijn vrienden een leventje van 'vrolijke Frans' leidt en op een mooie dag verliefd wordt op de lieve Suze, dochter van zijn pachter. Tevens wordt hij zich bewust van het goede en schone in Gods schepping en vindt dat een goedgeschapen mens de opdracht heeft daarvan te genieten zolang zijn levensadem duurt. Vervolgens Dokter Mattheus, die een nieuwe leer gaat verkondigen, als eerste discipel Koekoek Peter heeft, een smeerbuik die zich niet bekommert om het wereldsysteem, maar die zijn plan trekt, zelfs zonder een cent op zak. Dan de Volksverhalen, waaronder De Maintzer ham, het zingende vat en zo meer.

     Persoonlijk kende ik Felix Timmermans toen nog niet. Mijn broer die ons nogal eens een bezoek bracht, sprak veel over zijn beroemde stadgenoot. Hij was op de hoogte van mijn studie en voornemen, dat hij goed- noch afkeurde. Ik had hem verzocht daar voorlopig niet over te spreken. Dat scheen voor hem moeilijk vol te houden zijn. Toch beweerde hij enkel terloops tegen Timmermans gezegd te hebben dat ik met de vergelijkende studie druk bezig was. Deze zou eenvoudig geantwoord hebben met het Franse spreekwoord : "Les grands esprits se rencontrent". Mijn broer vertelde mij dat natuurlijk ook.

     Dikwijls reed ik zelf per fiets naar mijn broer in Lier. Tijdens een van die bezoeken, ik meen dat het in 1928 was, werd er gebeld en daar trad in hoogst eigen persoon Felix Timmermans binnen. Ik werd voorgesteld maar ik dacht : nu gaat de kat op de koord komen... Hij verzocht mijn broer zo spoedig mogelijk kopijwerk te komen verrichten, want hij moest 's anderendaags naar Holland. Ik verwachtte zijn vraag : "Wel, hoever staat het ermee" ?

     Maar niets daarvan. Hij praatte gewoon over koetjes en kalfjes, over Lier, zijn reizen en lezingen in binnen- en buitenland, de vele brieven die hij ontving en die een antwoord vergden, over zijn literair werk dat schromelijk achterop raakte door herhaalde uithuizigheid, dat allemaal "giene lach was, zolle" !

     Ik luisterde belangstellend en wierp er af en toe een paar woordjes tussen, lachte hartelijk met zijn koddige bevindingen en anekdoten, opgedaan tijdens zijn reizen. Toen het gesprek aansleepte, vroeg ik :

— Wat doet ge het liefst ?

— Thuis op mijn sloefen achter mijn werktafel zitten.

— En het minst gaarne ?

— Gestoord worden.

Meteen stond hij op, zeggend :

— 't Wordt mijn tijd, ik moet nog een en ander gereedleggen voor mijn reis naar Holland.

— Wel, vroeg mijn broer nadien, wat denkt ge van onze Fé ?

— Een wonder man, zei ik.

Enige dagen later ontving ik een schrijven van mijn broer, vergezeld van een gele postkaart waarop een postscriptum voor mij stond. Ik las die en... stond van de hand Gods geslagen.

Ik moet vooraf bekennen dat ik toen van Timmermans' beruchte geschrift (hanepoten) nog niets of zeer weinig gezien had.

     Ik las : "Uw broer is een kloon (=clown) figuur. Een lymphatieke Ezel" ! Pas nadat mijn boek verschenen was, heeft mijn broer de juiste tekst voor mij gelezen : "Uw broer is een schoon figuur. Een symphatieke (sic !) kerel" ! De anekdote is zo knotsgek, dat ik betwijfel of iemand ze ernstig zal nemen. Ik denk dat buiten mijn broer zaliger u de tweede persoon zijt die haar ziet, want zien is hier conditio sine qua non.

     Ik beet een vloek in twee en vroeg mij af wat ik toch miszegd kon hebben en waarmee ik Timmermans mishaagd had. Was hij boos omdat ik mijn Erckmann-Chatrian-studie, waarbij zijn werk betrokken werd, tegenover hem verzwegen had ? Ik begreep er niets van, was trouwens nog zeer onervaren, werd niet verzocht om erover te komen praten en voelde een onberedeneerde verbolgenheid in mij groeien. Ik overwoog een tijd hoe ik de zaak over een andere boeg kon gooien. Toen ik meende een redelijke oplossing te hebben gevonden, schreef ik rechtstreeks aan Timmermans en deelde hem mijn voornemen mee, teneinde mijn broer in zijn ogen niet te compromitteren. Ik vroeg Timmermans een ontmoeting om zijn mening te vernemen en eventueel de mogelijkheid te bespreken om tot een bevredigende oplossing te komen. Dat zullen wel de hoofdpunten geweest zijn. Ik bezat toen nog geen schrijfmachine, dus was de brief met de hand geschreven en zonder dubbel.

     Een week later ongeveer komt mijn broer, speciaal in opdracht van Timmermans, mij die brief teruggeven.

— Jongen, jongen, zei hij berispend, wat hebt gij nu uitgestoken ? Wat dacht gij ? Dat een kunstenaar met Europese faam zich gaat verwaardigen u over die kwestie met een rendez-vous te beantwoorden ? De Fé zei: "Uw broer schijnt niet te beseffen wat ik hem met dat schrijven kan aandoen. Geef het hem terug en zeg dat hij eerst moet nadenken en dan slechts mag doen".

— En wat dan ? vroeg ik kalm.

Zijn uitleg kwam erop neer dat mijn brief als een poging tot chantage kon verstaan worden.

— Heb ik soms in dat schrijven geld gevraagd om mijn voornemen niet uit te voeren ?

— Neen dat niet, antwoordde hij, maar het kan er onderverstaan worden.

— Wel, ik heb het er niet onderverstaan en ik weiger die brief terug te nemen.

Vermits Timmermans mijn schrijven aldus interpreteert, kan hij het gebruiken zoals het hem goeddunkt. Maar dan is 't toch logisch dat ik het met mijn studie ook doe.

     Een eerste uitgever zag er geen brood in, de studie was te saai en te taai. Daarom zag ik af van mijn eerste voornemen. Koortsachtig schifte ik uit de werken van Erckmann-Chatrian alle stukken die min of meer in parallel stonden met Pallieter. De fragmenten werden nu eens geknipt uit een Hollandse vertaling, dan uit een Vlaamse illustratie, andere brokstukken heb ik zelf uit het Frans of het Duits overgezet. Met de nodige overgangen en naamverandering zette ik ze in Pallieterse volgorde terug aaneen, waardoor kort en goed Pallieterjanus ontstond. Janus was een Romeinse god met een dubbel gezicht, een op het verleden en een op de toekomst gericht. De vondeling doopte ik Pallieterjanus, omdat hij naar twee gezichtsvelden uitkijkt : naar Erckmann-Chatrian en naar Timmermans.

     Dat is dan ook de reden waarom de omwerking te haastig werd ineengeflanst. De drukker Ernest Sele in de Prinsesstraat zat zonder werk. Hij werd dan ook dadelijk bereid gevonden mijn boek te drukken op duizend exemplaren tegen 35 frank per bladzijde of in het totaal bijna 5000 F, de clichés inbegrepen. Ik moest het wel in eigen beheer uitgeven, maar dat klonk zo armzalig, dat ik voor die gelegenheid de uitgeverij De witte Wolk schiep, Cadixstraat 37 Antwerpen, met mijn vrouw als bestuurster. Het werk verscheen in 1930 en kostte twaalf frank. Ik verzond folders en kreeg in korte tijd 600 a 700 exemplaren verkocht, hetgeen in eigen beheer toch wel iets betekende, maar de beoordeling was zeer genuanceerd, zowel voor als tegen. Ik zag dadelijk in, dat de een zowel als de ander aan mijn rechtzinnigheid twijfelden. Herman de Man besprak het op 6 april 1930 voor radio-omroep Huizen en keurde het streng af : disparaat, slordig uitgegeven, een grote naam door het slijk sleurend ; ik zocht spijkers op laag water en wat weet ik meer.

     Mijn broer bezorgde mij een uittreksel uit Timmermans' dag boek : "Zondag 6 april. Vandaag sprak Herman de Man over Pallieterjanus. Ik heb het niet gehoord. Ik zou het zeer spijtig vinden moest van letterkundige zijde waarde gehecht worden aan dit boek. Ik weet maar één ding. Ik ken Erkman-Chatrian niet. Heb er nooit iets van gelezen, dan alleen in 1917 of 1918 : L'Ami Fritz, van Tony van Os toen hij mijn portret tekende voor de zesde of zevende uitgave van Pallieter. Toen was Pallieter al een jaar in boek uitgekomen en in 1914 helemaal in De nieuwe Gids verschenen. Meer kan ik er niet van zeggen. Zijn er motieven in die aan mijn werk doen denken, dan is dat mijne schuld niet, toeval, intuïtie of wat weet ik ook. Maar zoals Lambrechts er Pallieter uitkookt uit Erckmann-Chatrian zo kan ik dat ook uit de Balzac, uit A. Daudet. Gotfr. Keiler enz... Ik kende die schrijvers niet nog (=noch !) van lezen nog van horen vertellen, nog van er over gehoord te hebben. Ik sta zuiver.

Maar ik heb zelf niet gaarne dat men mij voor dief uitscheld, zelfs als ik rats onschuldig ben.

     8 April. Van Verwiel een blijde kaart gekregen meldend dat Herman de Man Pallieterjanus heeft afgekamd. Dat doet mij echt deugd..."

     Alle respect voor Herman de Man zaliger, maar had hij zich de moeite getroost om de uitgebreide verantwoording van Pallieterjanus te lezen, dan zou hij wat minder wansmakelijke epitheta in zijn kritiek gebruikt hebben. Lode Monteyne schreef in Het Toneel (30.7.1932), onder het pseudoniem Interim H.T., dat Pallieterjanus "wel geschreven werd tot het scheppen van een literair schandaaltje". Bert Ranke verdedigde de Fé — indien deze het werkelijk nodig had — met ernstige argumenten. Hij wees op het hemelsbreed verschil tussen de levensbeschouwing van Pallieter en Vriend Fritz (Nieuw Vlaanderen, 18 en 25-9-1937). Mark Edo Tralbaut schrijft in Zo was de Fé (Antwerpen 1947, 113) : "Wierp in dien tijd zekere slome duikelaar niet het bedroevend odium der verdenking van plagiaat over hem? Verbeeld u, dat hij zijn Pallieter als een schaamteloze letterdief gapte van Erckmann-Chatrian, die in l' ami Fritz, naar te verstaan werd gegeven, maar dat Timmermans niet gelezen had, het olijke allegaartje van direkt inslaande metaforen gaar stoofde ten gerieve van den Liersen nabazelaar" !

     Maar in de volgende alinea zei hij zoveel goeds over mijn verhouding tot de Fé, dat ik er hem dankbaar om blijf.

De bespreking door José de Ceulaer (Het Volk, 16-5-1948) is duidelijk en zijn conclusie, die hij later in andere geschriften nog herhaalde en die ik volledig bijtreed, luidt : "... dat men voorzichtig moet zijn met de interpretatie van overeenstemmende details in literaire werken, waarvan de stof een zekere verwantschap vertoont".

     Om de discussie af te sluiten en alle misverstanden uit de weg te ruimen, houd ik eraan mijn standpunt te herhalen, zoals ik het heb geschreven in de verantwoording van Pallieterjanus en in Het Tooneel (30.7.1932) :

     1. Ik heb Timmermans nooit beschuldigd van plagiaat. Als ik schreef dat ik de Pallieterfiguur in het Neteland nooit zou gevonden hebben en haar dan ook bij Erckmann-Chatrian vond, dan verstond De Man : ook Timmermans heeft ze daar gevonden, en dat heb ik nooit beweerd. Als ik schreef : "Alles is puur letterlijke navolging uit Erckmann-Chatrian", dan doelt dit, duidelijk aangestipt, niet op Pallieter maar op Pallieterjanus.

     2. Ik heb alleen maar willen aantonen dat er uit de werken van Erckmann-Chatrian een merkwaardige parallelfiguur kan gedistilleerd worden, buiten beschouwing gelaten of Timmermans al dan niet, bewust of onbewust, daar inderdaad invloeden van heeft ondergaan.

Mijn broer zei :

— Ge hebt het verkeerd aangepakt; aan de ene kant zegt ge te veel en aan de andere kant te weinig.

— Wat kan men verlangen van een 'kloon figuur en een lymphatieke ezel?'

— Hoe? wat wilt ge daarmee zeggen? vroeg ik verwonderd.

Ik toonde hem de fameuze postkaart. Hij schoot in een onbedaarlijke lach.

— Maar jongen toch, daar staat: uw broer is een schoon figuur, een symphatieke kerel!

Ik voelde me beetgenomen, ik was er lelijk ingelopen. Weldra betreurde ik het nog meer mijn oorspronkelijke parallelstudie te hebben omgezet in Pallieterjanus, en niet alleen omdat mijn goede trouw werd in twijfel getrokken. Kritiek, hoe dan ook, over iets dat aan de openbaarheid wordt prijsgegeven, is gewettigd. Ik ontving echter veel bezoek en nog meer brieven van journalisten en letterkundigen, die zich door Timmermans in de schaduw gedrongen wisten, en bij mij aandrongen om 'het schandaal' — ik dacht nooit dat het aldus kon betiteld worden — tot in de finesses aan de openbaarheid prijs te geven. Ze zouden mij zelfs behulpzaam zijn en meer nonsens waar ik voor terugschrikte.

Dat was veel erger dan kritiek en niet meer gewettigd.

                 

     Dat heeft mij dan ook doen besluiten Pallieterjanus uit de handel te trekken, reeds lang vóór ik te Lier kwam wonen. Dat betekende voor mij financieel een strop, maar liever dit dan als stro-pop te fungeren voor afgunstige schrijvers, die aldus het bewijs leverden dat zij ofwel mij niet hadden begrepen, ofwel meenden dat in mijn werk een valse bedoeling verscholen zat. Minstens zullen zij toch wel mijn onervarenheid op dat gebied hebben willen misbruiken. Ik ontving nog veel bestelkaarten, maar die bleven onuitgevoerd.

****

     In 1935 kreeg ik een plaats als boekhouder te Lier. Toen ik in de Begijnhofstraat woonde, maakte ik nader kennis met Felix Timmermans. Hij kwam daar dikwijls doorgewandeld, op weg naar het begijnhof of de wandelvesten, vanwaar hij aan alle kanten Schoon Lier zag.

Ik groette hem steeds beleefd. Op zekere dag sprak hij mij aan :

— Hé, meneer Lambrechts, uw broer zei dat ge ook een Schapekop (= Lierenaar) zijt geworden.

— Ja meneer Timmermans, alhoewel ik Lier een mooi stadje vind, ben ik er min of meer toe gedwongen geweest. Ik kan met mijn handen geen ijzer breken.

— O, als ge er maar brood mee kunt breken.

Die evangelische woorden troffen me zo, dat ik ze nooit vergat.

     Hij werd letterlijk verafgood door zijn vrouw en kinderen, voor wie zijn woord een soort orakel van Delfi was. Hij was nooit streng, maar wist met zijn zachte stem hun innerlijke diapason te raken. Zo was ik op Roggebroodkermis eens getuige van een klein gevalletje. Felix Timmermans stond er naar de paardjesmolen en de schommels te kijken. We begroetten elkaar en spraken over onze jeugdkermisherinneringen. Kwam daar plots zijn zoontje Gommaar aangelopen, een hand op zijn linkeroog houdend.

Gommaar : — Pa, daar is iets in mijn oog gevlogen.

Pa : — 't Zal toch geen olifant zijn, want die kunnen niet vliegen.

Gommaar : — Ja, 't doet toch zeer.

Pa: — Kom, 'k zal 't eens gauw genezen.

     Hij lei eenvoudig zijn linkerhand, een dikke en zeker ook warme pol, op het zeerdoend oog van zijn jongste spruit, terwijl hij zijn rechterhand op diens schouder legde en Gommaartjes gezicht naar de kermisspullen draaide. Toen sprak hij met mij eenvoudig voort.

Gommaar bleef met zijn rechteroog de kermisbeweging volgen.

Na een tijdje zei Felix :

— Gommeerke, 't is er uit, 'k heb het in mijn hand gevoeld ; ga nu maar terug zwieren.

Hij tastte tevens in zijn ondervestzakje en haalde er voor Gommaar wat kleingeld uit. Verheugd en 'genezen' liep de jongen de kermisvreugde tegemoet.

Timmermans lachte met zijn ogen, zoals ik dat alleen van hem kende.

Ik vroeg :

— Zijt ge nu ook genezer door handoplegging geworden?

— Och, 't is simpel suggestie.

Veel omgang had ik toen nochtans met hem niet. Ik ontmoette hem wel eens in gezelschap van mijn broer, maar Pallieterjanus werd dan nooit aangeraakt, noch erop gezinspeeld. Ik had wel lust om erover te beginnen, maar wist niet hoe de stier bij de horens te pakken. De man imponeerde mij en 't is maar van oktober 1940 dat wij elkaar méér zagen.

     Samen met enkele letterkundigen, kunstschilders, beeldhouwers, musici en architecten stichtte Timmermans een lokale afdeling van de Federatie van Vlaamsche Kunstenaars, waarvan de Statuten verschenen waren in het Belgisch Staatsblad (febr. 1940). Hij vroeg mij het secretariaat van die afdeling op mij te willen nemen, hetgeen ik deed.

Felix Timmermans was gildemeester te Lier en gouwmeester te Antwerpen.

Weldra groepeerden wij 53 werkende leden en een groot aantal ere-leden, zodat er veel schrijfwerk bij te pas kwam : beschikking over expositiezalen, boekenbeurs, toneel, muziekuitvoeringen, kolenbons om ateliers van schilders en beeldhouwers te verwarmen, aanvraag van subsidies enz. Er waren ook de verslagen en briefwisseling met de gouwgilden en de landsgilde. Er was geestdrift, groei en bloei vol rijke beloften voor de Vlaamse kunst.

     Bij de toekenning van de Rembrandtprijs werd Timmermans op 5 juli 1942 gehuldigd op het stadhuis van Lier. Ik las er de oorkonde in tegenwoordigheid van Duitse personaliteiten en officieren. Dat was de rode lap voor de stier! De deportaties en het keren der oorlogskansen deden ook bij de gilde de ratten over boord springen.

     In 1943 gaf Timmermans zijn ontslag als gildemeester, omdat de Lierse Cultuurraad zich te zeer mengde in de initiatieven van de gilde. Ik werd door Timmermans als gildemeester ad interim aangeduid, maar wat later is Ernest vander Hallen gildemeester geworden.

Nog vóór het einde van de oorlog staakte de gilde alle activiteit.

23-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

     Gedurende die oorlogsjaren en na mijn vrijlating in 1945 had ik de eer en het genoegen van een omgang met Felix Timmermans die ik nooit zal vergeten. Hij is en blijft een unieke verschijning, juist door zijn personlijkheid als mens en kunstenaar. Mijn vrouw is nog altijd verwonderd over het feit dat een man, zo beroemd, met zulke schitterende positie en hoge relaties in binnen- en buitenland, die van de hoogste berg op ons kon neerzien, daarbij zo eenvoudig en hartelijk met mensen van kleine conditie omging, belangstellend naar hun minste aangelegenheden kon luisteren en steeds het gebaar en het woord vond, waarvan men opfleurde. Hem kennen was hem liefhebben!

     Timmermans kwam ook dikwijls bij mij thuis in de Lantaarnstraat. Hij kwam dan op uren dat hij wist dat ik normaal terug was van mijn werk. Gewoonlijk liep ik dan op holleblokken en droeg een oude baret waar mijn haren onderuit staken. Wanneer ik voor hem de deur opende, zei hij :

— Dag, Jan Nagel!... neem het niet kwalijk, ge doet mij aan hem denken, als ik u zo zie afgestommeld komen. (U weet dat Jan Nagel een raar figuur is in zijn Pieter Bruegel).

Timmermans kwam gaarne bij ons. Mijn vrouw heeft de gewoonte alle bezoekers vriendelijk te ontvangen. Zij is een Hagelandse en had daar na dertig jaar nog de spraak, de gebaren en openhartigheid van. Dat viel in de smaak van Timmermans, want hij zei mij meermaals :

— Ik hoor en "zie" haar gaarne spreken ; ze kan 't goed zeggen ook, en onderwijl gaan haar vlugge pollen voort met werken en ze heeft daarbij voor de bezoekers steeds iets op tafel staan, dat zij niet kunnen afslaan, omdat het met zoveel oprechtheid en goedheid wordt aangeboden.

     't Is maar om te tonen hoe eenvoudig doch hartelijk onze omgang werd. Ook Marieke en de kinderen Timmermans hielden zich niet te fier om in het Lanteirestreutje (zoals de Lierenaars zeggen) een gezellig avondje te komen doorbrengen. Wij zijn ook altijd goed bij hen ontvangen geweest. Als echtgenoot en vader was Felix Timmermans een voorbeeld van warmte-uitstralende genegenheid en bekommernis om hun welzijn. In het najaar van 1940 stonden wij met een paar bestuursleden in de tuin van het oudemannen-huis Kleine Bril te wachten op andere leden voor een vergadering. Ik zag een papaverplant staan, waarop nog een zaaddop prijkte, ledig en de zijkanten uitgebrokkeld, zodat alleen nog de naden van het dakje met de zitstengel verbonden waren : uitgetekend een mooi evenwichtig lantaarntje.

Ik wees Timmermans ernaar, hij plukte het voorzichtig met een eindje stengel af :

— Voor ons Tonet, die maakt tegenwoordig veel studiewerk op de curieuze (te Lier bedoelt men daarmee : merkwaardige) vormen, geschapen door de natuur zelf.

De goede Fé heeft dat al de tijd van de vergadering voorzichtig tussen duim en wijsvinger gehouden en is er dan ook zo mee naar huis gegaan. Zijn kinderen hebben veel aan hem te danken. Wanneer hij mij van hun werk liet zien, vroeg hij nooit mijn oordeel, maar zei :

— Ik laat ze doen. Zit het erin, dan komt het eruit; zit het er niet in, dan slaat men het met geen stok te voorschijn.

     De gedachte dat ik met Felix Timmermans, die mij als een vriend behandelde, nog niet van man tot man over mijn Pallieterjanus en wat er rond moerde had gesproken, kwelde mij sedert lang. Te meer daar ik meende dat ik, jaren terug, de kans door Timmermans zelf mij geboden, niet direct begrepen of benut had. Zijn bekend schilderij Landelijke processie herinnerde mij steeds aan een paneeltje van Bruegel in het museum van Brussel. Ik had het daar tijdens mijn militaire dienst gezien.

Ik sprak er Felix over en hij antwoordde stante pede :

— Ja, dat heb ik daar in mijn jonge jaren gecopieerd... En?... Ik was zo verbouwereerd dat de draagwijdte van het voegwoord "en" mij ontging. Jaren heb ik ermee als op een knobbelknoest gezeten. Ik begon het onbetamelijk te vinden dat ik nog steeds zijn oordeel niet over mijn Pallieterjanus-geval had gevraagd. Het toeval hielp me een beetje. Rond de tijd van de Rembrandtprijs (mei 1942) ging ik op zekere dag aanbellen of er soms werk voor de gilde lag te wachten. Felix zelf kwam opendoen, liet mij binnen maar vooraleer de deur weer dicht was, kwam Dako, zijn pekinees hondje, op zijn snelst aangewaggeld.

Felix riep :

— Hou 'em tegen, hij mag niet de straat op!

Met mijn rechterbeen hield ik Dako tegen, maar Felix schopte jammer genoeg naast de pekinees, maar wel tegen mijn scheen, die zoals bij ieder mens nogal gevoelig is.

Een onderdeel van een seconde flitste de vraag in mij op : doet hij dat nu moedwillig?

Maar Felix lachte gul verontschuldigend.

— Meneer Timmermans, leidde ik het gesprek in, ik blijf u dankbaar om uw zo gewaardeerde als vriendelijke belangstelling en om de hartelijkheid waarmee gij mij hier steeds ontvangt. Nu vraag ik u voor één keer mij een kwartier meer dan gewoonlijk van uw kostbare tijd af te staan om u een paar vragen te stellen en uw oordeel te vernemen. Ge hoeft mij niet te sparen... over mijn in jeugdige overmoed geschreven Pallieterjanus. Maar vooreerst wou ik een bijkomend vraagje vooropstellen. Geen spier van zijn gelaat vertrok, zomin als dat bij een door-winterde biechtvader het geval zou zijn.

Hij zei gewoon:

— Goed, ik luister...

Ik vervolgde een beetje zenuwachtig, — waarom zou ik het niet bekennen ? — :

— Zowat vier of vijf jaar geleden zei ik dat uw boerenprocessie, een prachtig doek overigens, mij deed denken aan een fragmentair schilderstukje van Bruegel, dat als weggedoken in een hoek van het museum te Brussel hing. Onmiddellijk antwoordde gij dat ge het daar gecopieerd had. Veronderstelde u toen dat ik aan een postiche dacht? Bemerkend dat ik verbrouwereerd zweeg, liet ge een scherp "èn?..." volgen.

Was dat een uitnodiging om het over Pallieterjanus te hebben?

— Ik veronderstelde niets, maar ik meende dat gij over Pallieterjanus zoudt spreken.

— Ja, het irriteert mij al jaren dat ik daar niet op inging, maar gij vroegt mij nooit iets daaromtrent. Mag ik nu uw zienswijze over Pallieterjanus vernemen? Hebt ge dat werkje als een aanval op uw originaliteit als schrijver beschouwd? Mijn broer gaf u een exemplaar, dat ge zeker zult gelezen hebben, ook mijn verantwoording bij wijze van inleiding.

     Zaagt ge die als een bedekte insinuatie, om niet te zeggen verdenking van plagiaat...

Weet ge ook... och kom, ik ben er zeker van dat mijn broer u de ware reden zei van het stopzetten van de verkoop, reeds een paar jaar vóór ik te Lier kwam wonen. Ge kent dus ook de dubieuze voorstellen die letterkundigen, afgunstig op uw roem, mij deden?

Timmermans stak een hand omhoog om mijn tirade te stoppen.

                 

Hij zei :

— Ja, beste Floran, dat heeft uw broer mij in 't lang en in 't breed verteld, ge kent hem. Bespaar u verdere moeite. Wel in 't begin was ik gevexeerd, effenaf verstoord op uw pamflet, studie of hoe ge 't dan ook heten wilt. Maar toen ik meermaals uw nogal uitgebreide verantwoording gelezen had, kwam ik tot de conclusie dat gij nog een groentje in 't vak waart, er tuk op om ook eens in 't zonnetje te staan. Gij koesterde uw ontdekking die ge u om geen waarom zoudt laten ontfutselen. Een jonge jager die edel wild op het spoor is en de trofee niet wil missen.

     Ik zat zo verstomd te luisteren en zo klaarblijkelijk mijn eigen oren niet gelovend, dat Felix een glimlach niet kon onderdrukken.

— Awel? vroeg hij met een stembuiging die zoveel betekende als : zijt ge uw tong kwijt? Toen schoot die gelukkig los :

— Meneer Timmermans, zei ik, ge hebt een molensteen van mijn hart gewenteld... Eindelijk ken ik iemand die mij begrijpt en wat voor iemand! Vele critici en zelfs uw verdedigers kunnen een lesje nemen aan uw scherp inzicht en juist oordeel. Ik zeg dat niet om mij te verheffen, contrarie! Kon ik herbeginnen met de ervaring van deze jaren, er zou thans van Pallieterjanus geen spraak zijn !

     Ik vernam met vreugde dat Timmermans sedert lang mijn werk niet meer apostrofeerde als een boze, opzettelijke aanval. Ik liet hem ook de briefkaart zien, waardoor de zaak aan het rollen was gebracht. Hij had het al van mijn broer vernomen, lachte er eens naar met zijn ogen en zei eenvoudig :

— Hoe een dubbeltje rollen kan... Luister, beste jongen, 't is allemaal goed verlopen.

Ik heb er geen schade van ondervonden en gij hebt er vrijwillig, tegen uw financiële belangen in, al vroeg een punt achter gezet. Ik geloof u, zoals gij mij gelooft. Laat er ons verder over zwijgen. Wij hebben tegenwoordig aan ernstiger zaken te denken.

     Ik maak mijzelf niet wijs dat "men" dat allemaal zal kunnen geloven, maar ik wéét dat het zo is. Wie het onmogelijk kan bijtreden, onderschat beslist de grootheid van Felix Timmermans als mens. Hij was een rots waarop men kon bouwen. Later tijdens de droevige jaren van de repressie — ik had toen zelf enkele maanden staatspension achter de rug — ging ik hem geregeld bezoeken, alhoewel mijn rechtszaak nog aanhangig was. Precies daarom hebben velen mij die bezoeken ontraden, het zou mijn zaak kunnen verergeren. Ik stoorde er mij echter niet aan en bracht hem twee- of driemaal per week botermelk, zolang die nog op de bon stond. Ik vond hem steeds in pyjama, hetzij in bed, hetzij in een leunstoel.

Op een bewogen moment ontsnapte het mij :

— Ik heb nog veel aan u goed te maken... maar hij wuifde mijn woorden met een betekenisvol armgebaar weg.

     Ik zou nog veel kunnen aanhalen van de laatste jaren. Van onze gesprekken over geloof, evolutie en vrije wil, van zijn Adagiogedichten die hij mij ter inzage gaf en die hem een grote troost waren in zijn pijnlijke toestand. Een kopij van Adagio was naar Albert Westerlinck gestuurd en een aan mij overhandigd voor een mogelijke rangschikking van de gedichten. Volgens de Fé was er tussen de rangschikking door Westerlinck en door mij slechts één verschil : hij had Emmaüs laatst gezet en ik De kern van alle dingen.

Ziehier in dit verband de laatste brief die ik van Timmermans ontving :

     Als een kostelijke erfenis bewaar ik Postkaart nr. 6, aan mij opgedragen en geschreven naar aanleiding van een bezoek aan Anderstad, vroeger een ridderburcht aan de Oude Liersebaan - Waversesteenweg, nog altijd door vestwater omgeven. Daar bevindt zich thans de zuivelfabriek St.-Clemens, waar ik vanaf 1940 heb gewerkt. Tijdens de tweede wereldoorlog was de omgeving daar nog een oase van rust, een hoekje waar de natuur haar levendige tafereeltjes kon opbouwen, bijzonder in en om de vest : riet, lis, elzenhout, beuken, trilpopulier, lariks, rododendrons, hagedoorn en noem maar op. Een paradijs voor insekten en klein wild, ijsvogeltjes, vinken en lijsters en dies meer. In het drie a vier meter brede ringwater : stekelbaarsjes, witvis, kikkers, salamanders, ratten, spitsmuizen, wezels, kleine en grote, blauwe en gele waterjuffers. Kortom een minifauna en -flora, zoals het delicate penseel van Japanse artiesten die zo sober en expressief levendig konterfeiten. Nu zal u deze postkaart wel aanvoelen als heerlijke kleinkunst. Uit voorzorg gaf hij mij naast de geschreven tekst ook de getypte !...

     Maar deze uiteenzetting gaat over Pallieterjanus, ik beschouw ze als mijn laatste getuigenis (*) en wens er niet meer op terug te komen. Timmermans treft geen schuld en bij mij was het een misverstand, geen boos opzet. Trouwens de hatelijkheden en verdachtmakingen tegen hem, die ik tijdens de jaren 1923 - 1929 ten tijde van mijn parallelstudie te Lier en elders moest aanhoren, heb ik in mijn verantwoording van Pallieterjanus volkomen genegeerd. Wel beschreef ik ze voor hem in ons voornoemd onderhoud en ik besluit dit geschrift met zijn gezegde : "Ja, in die tijd groetten velen mij met hun hoed, maar waren hun blikken dolken geweest, dan had er reeds lang een dikke treurwilg op een graf voor Felix Timmermans gestaan !"

      (*) Dit "Sleutel- en slotwoord over Pallieterjanus" was inderdaad zijn laatste getuigenis.

Op 9 augustus 1974 overleed Floran Lambrechts. Op 13 augustus werd hij in Lier begraven in de nabijheid van het graf van Felix Timmermans op het kerkhof Kloosterheide.

*******

22-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Mijn Vader.

Door Lia Timmermans

     Wat vader het meest tekende was zijn zachtheid, zijn veel te goed hart en zijn oprechtheid. Pose of comedie, daartoe was hij niet in staat; hield hij van de natuur, dan was die liefde echt; kwam "la peur de vivre" over hem, dan ondervond hij die ook echt; schreef hij een psalm over het boerenleven, dan was zijn bewondering gemeend. Hij heeft geloofd in hetgeen hij schreef; nooit zou het in hem zijn opgekomen om eens zus of zo te doen of iets te schrijven dat gekunsteld of gedwongen was, iets dat niet in hem was gegroeid. Eens heb ik hem horen zeggen over een auteur, waarvan hij een boek gelezen had — en hij was anders mild in zijn oordeel: — "Wat die ons wil wijs maken ! Hij gelooft er zelf niet aan. Dat is een grote vereiste van de kunst," zegde hij, "dat zij moet echt zijn ; dan is zij meestal zelf persoonlijk. Men moet er in geloven."

     Zijn goed hart was zijn zwakke kant. Met zijn mild gemoed liet hij zich gemakkelijk bewegen te goed te zijn, zelfs wanneer hij inzag dat het verkeerd was. Dikwijls was hij te toegevend voor ons en als men hem iets kwam vragen, won zijn hart het altijd van zijn verstand. Hij "wilde" goed zijn, want hij schreef in zijn dagboek :

     "De goedheid moet zijn als de dag, als water dat alles vult. Zoals water de vorm aanneemt waar men het in doet, zo moet de goedheid u in alle gebieden vullen."

Die goedheid van onze Pa was daarom geen gebrek aan wil en onafhankelijkheid, want als men hem op een bevelende toon zegde ; "Ge moet dit nu eens doen", dan liep het verkeerd. "Ik moet niets" antwoordde hij, en het was ermee gedaan. Hij wilde niet gedwongen worden en hij dwong ook nooit iemand anders.

     Hij was een van de weinige mensen, die nooit iemand willen beïnvloeden, die nooit hun overtuiging, hun gedachte, hun oordeel willen opdringen aan anderen. Men kon ook onmogelijk met hem ruzie maken. Hij liet u maar klappen tot gij uitgesproken waart, al duurde dat twee uur, en dan volgde eenvoudig; "Ge kunt misschien gelijk hebben, daar valt over te denken, maar ik blijf bij mijn gedacht."

     Voor zichzelf zou onze pa nooit iets gevraggd hebben, daar was bij te fier voor.

Voor andere mensen kon bij dat wel, en soms overdreven. Zo zegde Prof. Dr Anton Kippenberg, van het Insel-Verlag mij nog : "Als ik over het succes van zijn boeken sprak, glimlachte hij eens. Maar dan vroeg hij dadelijk daarop en telkens opnieuw ook werken van zijn Vlaamse collega's uit te geven. Zelfs al zegde ik : "Aber, mein lieber Felix, ich soll die Bücher doch auch verkaufen..." hield bij niet op. Ik moest het dan maar doen voor zijn plezier, en ik heb het gedaan ; "...ach! er war ein ehrlicher Mensch."

     Zo was onze Pa, niet alleen zijn naam en prestige zette hij in om er anderen van te laten genieten, ook zijn tijd en zijn aandacht gaf hij graag. Hoeveel namiddagen, reizen en bezoeken heeft hij niet opgeofferd om anderen plezier te doen. En daarbij, het moeilijkste, hetgeen dat van uur tot uur zich vernieuwde : altijd trachten de wereld en het leven aangenamer te maken voor allen die met hem omgingen en die hij ontmoette. Door zijn glimlach en zijn aangename woorden wilde hij steeds de mensen verheugen. Als hij dan ziek was en eenzaam, verlaten en vergeten, meestal door diegenen, voor wie hij zoveel had gedaan — en het waren er velen — sprak bij daar nooit over. Nooit zegde hij : "Toch verschiet ik dat die of die niet eens komt of van zich niets laat horen." Geen woord. Eens, dat ik mij niet meer kon inhouden, vroeg ik : "Pake, gij zijt nu zo goed geweest, zo overdreven goed, en ge ziet nu wel hoe de mensen zijn. Als ge genezen zijt, zult ge zo toch weer niet opnieuw beginnen ?" antwoordde bij hoofdschuddend : "Sst, niet bitter zijn... mild zijn, mild zijn."

     Een andere keer vroeg een tante: "Fé, laat mij nu eens op de man af vragen : als ge nu op voorhand moest weten dat men u met zoveel ondankbaarheid zou bejegenen, zoudt ge dan nog alles doen om de mensen te helpen, die het u vroegen ?" Dadelijk antwoordde hij: "Waarom niet ?" Over mensen, die door jaloersheid — of hoe ook — hem vijandig gezind waren en daarnaar handelden, sprak hij nooit, en dacht er ook niet aan : die waren door de kracht van zijn wil uit zijn leven gebannen en vergeten. Hij deed er dan ook niets tegen. Toch, één keer kwam het bijna zo ver. Het was lang vóór de oorlog en iemand had een artikel tegen vader geschreven dat eigenlijk met letterkunde niets meer te maken had. Het ging alleen maar tegen de persoon, en was met zo'n vooropgezette kwaden wil en in zulke termen geschreven, dat Mama, die het aankreeg, terwijl vader op reis was, er toch door verontwaardigd werd. Dat ging te ver! Als vader terug kwam, kwamen de vrienden en ze maakten hem op om iets terug te schrijven. Hij deed het, vooral voor Mama. Dan heeft hij zijn pen geslepen, de enige keer; en het was dan ook niet van de poes! Als het af was en hij het in intieme kring voorlas, zegden de vrienden : "Fé, dat wist ik niet, dat ge dat kon. Waarom niet meer gepolemiseerd? Van die mens schiet niets meer over. Die is kapot!

Die kan zijn pen wegleggen en in een holleke kruipen, dat men hem niet meer vindt!"

En Mama zegde: "Ja, Felix als ge dat laat verschijnen, dan zou het leven van die mens voor altijd gebroken zijn." Papa scheurde het stuk en stak het in de stoof: "Dat wil ik niet" zegde hij, "ik kan dat de jongen niet aandoen  Là! Vergeten!" en hij begon over iets heel anders te vertellen. Er is nooit meer over gesproken geweest. Daarin ook leefde hij volgens hetgeen bij geloofde : "De goede mens is de hoogste mens."

*********

14-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans en Onze-Lieve-Vrouw.

Door Hub. Hechtermans s.m.m.  -    1973

Praten met Lia Timmermans - Van Vader meegekregen.

     De Jozef ll-straat te Oostende ligt in het verlengde van de rijzige Sint-Pieter-en-Pauluskerk. Op nummer 25 vind ik het naamplaatje : Aspeslagh-Timmermans en bel. De deur springt automatisch open. Aarzelend kijk ik in een soort kale garage zonder auto. Maar dan is er ergens een stem, boven aan de trap, links omhoog : « Kom maar door, Mijnheer».

     En terwijl ik klim volgt de verdere uitleg : « Mevrouw is nog even bij haar zuster, Tonet. die op de andere verdieping woont ». Het contrast is opvallend als je van uit die "kale garage" in het ruime salon binnenstapt. Ik ben blij even rustig te kunnen rondkijken. Een smaakvol assortiment van mooie stijlmeubelen, kleine kunstvoorwerpen en tegen de muren meerdere schilderijen, vooral van zus Tonet. Vanaf een boekenkast naast een royaal boeket strobloemen, ziet de sympathieke kop van vader Timmermans, met de weelderige haardos, op me neer. Tussen de twee hoge vensters een geschilderd portret van Mevrouw Aspeslagh-Timmermans door M.J. Jacops. Vooral echter word ik geboeid door een grote boekenkast met glazen deuren. Het is allemaal Timmermans : originele uitgaven en vertalingen.

Toch wel indrukwekkend als je die zo bij elkaar ziet staan, verschillende rijen hoog.

     Een hoekje echter is niet van Felix maar wel van Lia Timmermans. Ik wil juist enkele titels optekenen als de schrijfster ervan binnenkomt Het gesprek kan zo beginnen : « U heeft ook al heel wat gepubliceerd. » Mevrouw Lia, de oudste dochter van Felix Timmermans, die vroeger door haar Papa «Cecilleke» werd genoemd, glimlacht, maar ze blijft bescheiden : «Zo veel als vader zal het nooit worden. » Ze telt en komt toch tot een twintigtal uitgaven, meestal bestemd voor kinderen. Opvallend dat ook zus Clara en broer Gommaar kinderboeken uitgeven. Het "vertellen" hebben ze alle vier zeker van hun vader meegekregen, want zelfs zus Tonet vertelt, maar dan in haar kleurrijke, "naïeve" schilderijen. « Vader schilderde ook. Ik heb een paar werken van hem, maar ze hangen voor het ogenblik in het Stedelijk Museum te Lier. » Ja, dat wist ik, en zoals vele anderen had ik in bewondering gestaan voor het spontaan, origineel talent van de Fee, ook als schilder!

DANK ZIJ O.L.-VROUW

     Ik was echter op de eerste plaats gekomen om te spreken over Felix Timmermans en O.-L.-Vrouw. In haar boek «Mijn Vader», uitgegeven bij Desclée De Brouwer, Brugge/Utrecht, schreef Lia Timmermans : « De jonge schilder Raymond De la Haye bracht vader in aanraking met de theosofie, het cabbalisme, het spiritisme. Hij dompelde er zich helemaal in onder. Hij dacht daarin ineens alles te kunnen vinden waarnaar hij zocht en hij verloor er zijn geloof bij. Van Onze-Lieve-Vrouw echter, is hij, niettegenstaande alles, toch blijven houden. Zij was alles wat van zijn katholicisme nog overbleef. Dat hij toch geen occulist geworden is, heeft hij aan die verering voor Onze-Lieve-Vrouw te danken. Die tijd was voor hem een gedurige marteling van twijfelen en zoeken. »

     Nu zegt Mevrouw : « Ik was toen natuurlijk nog niet geboren. Eigenlijk kan ik me niet goed voorstellen dat vader echt zijn geloof zou verloren hebben. Ik zelf heb hem altijd gekend als een door en door gelovig man. Hij heeft in zijn jeugdjaren zeker zijn strijd en twijfel gekend, zoals dat vaak voorkomt bij jongeren die zoeken. En het is ook zeker dat zijn grote devotie tot O.-L.-Vrouw hem geholpen heeft om de oplossing te vinden. »

     « Uit zijn boeken, Mevrouw, en vooral uit zijn novellen blijkt wel, dat uw vader wist welk een grote plaats Maria ook bekleedde bij het gewone volk. Velen van zijn hoofdpersonages nemen in de meest verschillende omstandigheden hun toevlucht tot O.-L.-Vrouw. Was dat bij u thuis ook zo? Ik denk b.v. aan de Mariafeesten, werden die thuis meegevierd ? »

     Mevrouw Lia hoeft helemaal niet na te denken ; de herinneringen aan haar mooie kindertijd zijn blijkbaar nog heel levendig : «Zeer zeker! Het begon met Lichtmis, dan gingen we naar de kerk de kaarsen halen, lichtblauwe kaarsen, waarom die blauw waren weet ik ook niet. Ze werden bewaard en bij noodweer ontstak vader die bij het beeld van O.-L.-Vrouw.» Ze wacht een ogenblik om het volgend feest te zoeken. « Maart, 25 maart, zeg ik, O.-L.-Vrouw Boodschap. » - « Ja, dat was een feest waar vader bijzonder veel van hield. Hij heeft het ook meermaals geschilderd. Voor moeder tekende hij een heel mooie Boodschap : de engel komt bellen aan een deurtje van ons Begijnhof te Lier, waar in de verbeelding van Vader Maria woonde. »

     « Zag hij in de Boodschap enkel een soort folkloristisch gebeuren?» Mevrouw reageert spontaan : « O, neen ! Vader hield inderdaad veel van folklore. Maar zoals ik al zei was hij een diepgelovig man. Voor hem was de Boodschap een van de centrale punten van de christelijke leer. In dat mysterie werd God toch mens in de schoot van Maria, door de overschaduwing van de H. Geest. Wij spreken nu vooral over Maria. Maar de grootste devotie van vader gold de H. Geest. Hij hield trouwens van de Mystiekers, vooral een Ruusbroec. »

DE MEIVIERING

     Mevrouw Aspeslagh-Timmermans schenkt de kopjes koffie vol. « Dan kwam de meimaand geloof ik, ja, inderdaad. Dat was een heerlijke tijd. Vader en moeder wandelden gaarne. We gingen bloemen plukken en die werden thuis bij het Mariabeeld gezet.

En dan elke avond naar de Mariale Oefening of het Meilof in de Kluizekerk, bij de Paters Dominicanen. Wij woonden daar immers kortbij. Lang voor het aanvangsuur moesten we toen reeds in de kerk zijn om zeker een plaatsje te vinden, vooral wanneer b.v. een Pater Callewaert kwam preken.» We praten een tijdje over de vele dingen die in de laatste jaren veranderd zijn of zelfs totaal verloren gingen. En toch voel je dat heel wat mensen, ook jongeren, nood hebben aan religie, aan godsdienst, ja zelfs aan wat wij «folklore» noemen.            Tegenwoordig wordt trouwens nogal vaak herhaald dat we de godsdienst te abstract hebben gemaakt, enkel een ideologie. De mensen van alle tijden verschillen tenslotte niet zoveel van elkaar en daarom ook niet van de personen uit de boeken van Felix Timmermans. Ze wonen tegenwoordig in mooier huizen met meer comfort, maar dat houdt het verdriet, de ziekte, de dood niet buiten. En in die ogenblikken zoeken ze steun bij iets "hogers", vaak nog bij O.L.-Vrouw.

     Maar we spraken over Mariafeesten : 15 augustus b.v. Dat was toch de feestdag van Mama. Want iedereen weet sinds Pallieter, dat de vrouw die Felix Timmermans boven alles lief had : Marieke heette. «Ja, Mama leeft nog en nog altijd in de Heijderstraat te Lier.

Ze houdt echter niet van drukke belangstelling en vooral dit jaar hebben journalisten het haar soms erg moeilijk gemaakt. Maar wij hebben haar op 15 augustus natuurlijk altijd gevierd, te zamen met haar hemelse patrones. Het begon steeds met een Hoogmis in de Kluizekerk...» De telefoon rinkelt. «Verontschuldig me even, maar misschien kunt U ondertussen eens lezen wat vader schreef bij gelegenheid van een Mariafeest in die Kluizekerk.»

EEN FEESTREDE

     Men kan in het kort de geschiedenis vinden van de vereerde Mariabeelden in de Kluizekerk te Lier. Toen men dan in het jaar 1932 het derde eeuwfeest vierde van het mirakel op voorspraak van de «Bruine Lievevrouw», schilderde Felix Timmermans niet enkel drie grote doeken om er de Heijderstraat mee te sieren, maar hij hield ook de feestrede. Ze herinnert wel aan hetgeen Heeroom Pastoor uit «den bloeyenden wijngaerdt» eens zei tegen Leontientje, maar het is toch ook weer anders :

     «De Bruine Onze-Lieve-Vrouw van genade uit de Kluis, is ene van de vele Onze-Lieve-Vrouwen, die als zegenrijke bloemen de wereld jong en helder maken.

Er zijn duizenden Onze-Lieve-Vrouwen en er is toch maar ene. Die ene verwijlt sedert haar Hemelvaart in het eeuwig licht, en al de andere, door vrome mensenhanden geschilderd en gebeeldhouwd, zijn alle verbonden aan haar hart, als met een draad van onzichtbaar licht.             Van uit de hemel vloeit hare liefde, haar macht en genade in die andere. Wat schone namen heeft het volk voor haar niet verzonnen en gekozen. Er is de Lieve-Vrouw van Zoete Troost, en er is die der stilte; die der bedelaars, die van de Vijf Fonteynen uit het Alliers kapelleken, die der Zeven Smarten, die van de Nood Gods. Onze-Lieve-Vrouw van gedurige Bijstand, Onze-Lieve-Vrouw der Rozen en Onze-Lieve-Vrouw der Doornen, Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel, van Lourdes, Lisp, Onze-Lieve-Vrouw van het Goed Brood en duizend andere nog, en als een schoon licht tussen alle, de Bruine Onze-Lieve-Vrouw van Genade uit de Kluis.

     De ene weent, de andere glimlacht, deze is gelukkig, een andere treurt. Er zijn er grote en er zijn er klein, er zijn er in goud, in edelsteen, in zijde en fluweel; er zijn er in hout, en in goedkope plaaster en potaarde. En de kleinste en geringste is van zo'n grote geestelijke waarde, als diegene die fortuinen kost. Hare aanwezigheid in ons goed en duurbaar Vlaanderen is als een zomermorgen voor de mensen. De verering van de mensen voor haar is de kracht en de instandhouding van ons volk.

     En die verering is blij, kinderlijk en helder. Zij is zonder angst en zonder dwang. Zij bloeit lijk de kruiden in de weide, die verering. Wandel op de buiten, slenter langs het veld, de bossen en rivieren; dwaal over de heuvelen, overal ontmoet ge haar : in de stenen kapellekens, in de notebomen, aan de knotwilgen; onder al die torens die ge ziet van kloosters, abdijen en kerken woont ze, en ze woont ook in de huizen, in de grote en in de klein. Zij staat er tussen bebloemde vazen, onder glazen stolpen op de schouw; zij is het sieraad op de kasten, ze schemert in d' alkoven, en in de steden troont zij op de hoeken der straten. Heel het land vertelt van hare goedheid, heel het land zingt van hare luister.

Drie keren per dag, 's morgens, 's noens en als de schemer komt luiden de klokken heel de wereld door ter harer ere.

     Wij willen als kinderen onder hare mantel staan. En 's nachts neemt ze om zo te zeggen haar goddelijke Zoon bij zijn bloedende hand en wijst Hem de huizen waar er verdriet en kommer is.»

     En dan wordt hij pas helemaal Timmermans, de schrijver met de heerlijke verbeelding, die een vrouw in haar zakdoek ziet wenen voor Maria en O.L.-Vrouw van Zeven Smarten wordt voor hem : «de zakdoek der bedrukte moeders»; die weet dat het jonge meisje aan Maria de vreugde van haar eerste grote liefde toevertrouwt en Maria wordt voor hem : «De post-restant der verliefden». En O.L.-Vrouw van Troost noemt hij : onze pot met zalf, omdat hij denkt aan de grote porceleinen pot, met de geneeskrachtige zalf. die vroeger in elk huisgezin bewaard werd en verlichting moest brengen in alle ziekte of pijn.

     Zo heeft men vroeger toch ook de litanie van Loreto gemaakt : Geestelijke vaas, eerwaardige vaas, heerlijke vaas van godsvrucht, geestelijke roos, gulden huis, deur des hemels, morgenster, bid voor ons. Felix Timmermans besloot zijn feestrede in de Kluizekerk met een eigen litanie ter ere van Maria : «Onze-Lieve-Vrouw, zij is de geestelijke troost der mensen. Zij is de toevlucht, de barmhartigheid van elke straatmiserie. Zij moet zorgen voor de zieke kinderen. Z' is de muziekdoos der gezonde kinderen. Zij is de zakdoek der bedrukte moeders. De post-restant der verliefden. De gastvrije herberg voor de geslagenen, gebrokenen, kreupelen en verroesten. De blijde bloemenhof der nederigen en eenvoudigen. Zij is onze morgen. Onze pot met zalf. Onze korf vol honing. De wijngaard van ons leven.

De lamp van onze nachten.»

BIDDEN ZOALS RUYSBROECK

     Felix Timmermans en de Mariaheiligdommen.

     Uit vorige artikelen weten we dat Felix Timmermans een tijdlang leefde in de «Schemeringen van de dood». Het was vooral dank zij O.L.- Vrouw, vertelde ons zijn dochter Lia, dat hij zijn geloof bewaarde en zijn levenslust terugvond. Hij maakte daarbij kennis met zijn latere echtgenote Marieke Janssens en in die jaren, vlak voor de eerste wereldoorlog, schreef hij zijn levensdriftige « Pallieter », zo levensdriftig zelfs, dat het boek op de Utrechtse Index kwam. Er is boven de Moerdijk heel wat veranderd sindsdien!

     Maar Pallieter, de dagemelker, bleef een gelovige. Hij zag het volk naar Scherpenheuvel trekken, over de veldwegen, onder een brandende zon : « Wel een duizend menschen bijeen, die nu, na het zwijgen der muziek, dat voorop ging met kruis en priesters in koorhemd en roodgeklede misdienaars, luid aan 't weesgegroeten gingen, 't Was alsof er uit den grond een doffe rommeling kwam. Al die menschen, vrouwen, mannen, boeren, begijnen en kinderen, waren grijs van 't stof, dat opwolkte vóór hunne lamme voeten. » En al die mensen trokken naar het « kleine zeer-mirakuleuze zwert Ons Lievevrouwenbeeldje van Scherpenheuvel. Pallieter rilde van ontroering en kreeg tranen in de ogen, die menschengolving daar te zien, zo vol geloof en zielebrand. »

     Maar dan ineens dacht hij er aan dat de meesten van die pelgrims slechts gingen bidden uit eigenbelang en "zijn ontroering viel lijk een lege zak." Voor hem was bidden zoals Ruysbroeck het leerde : God alleen beminnen om Hemzelf, niet terwille van ons eigen geluk. « Ende dat es volmaecte Karitate » citeerde Pallieter en hij voegde er zelf bij : «Wie anders bidt, is lak e kind in een loepmand. »

DAN KWAM DE OORLOG

     Toen «Pallieter» werd uitgegeven in 1916 was het reeds twee jaar oorlog en de levensdrift van Felix Timmermans had een nieuwe knak gekregen. Hij had ondervonden dat het niet altijd gemakkelijk was om Ruysbroeck te volgen in zijn hoge mystiek. De meeste mensen, en hij zelf ook, gingen inderdaad eerder naar God « als een kind in een loopmand ». En dat kind had een moeder nodig om het op tijd en stond op te vangen in haar beschermende armen.

Wij vertelden reeds hoe hij in die dagen zijn schoonmoeder het rozenhoedje hoorde voorbidden op de oude Vlaamse wijze en dat hij-zelf begon mee te bidden.

     In die tijd schreef hij « Het kindeken Jezus in Vlaanderen » waarin Maria natuurlijk, naast Jozef, een grote plaats innam. Maar in bijna al zijn latere werken, kleinere of grote, vindt men Maria terug en zullen de hoofdpersonages hun toevlucht tot haar nemen.

     Het begijntje, juffrouw Symforosa, bidt tot haar om sterk te blijven, bij het afscheid van de schone tuinier Martinus, op wie ze heimelijk verliefd werd, maar die broeder wil worden bij de Bruin Paterkens. Pietje Vogel wordt in de Kerstnacht, « toen de ster bleef stille staan », door O.L.-Vrouw uit de macht van de duivel verlost en Maria vertelt het zelf aan zijn vriend Schrobberbeeck.

     Leontientje, het nichtje van «de Pastoor uit den bloeyenden wijngaert» heeft al haar vertrouwen gesteld in O.L-Vrouw der Vijf Wondekens, die voor hare beminde Isdoor het ware geloof moet verkrijgen. Pieter Bruegel gaat eerst naar Scherpenheuvel bidden wanneer hij behouden uit Italië terugkeert om daarna te Antwerpen zelf, in de O.L-Vrouw-kathedraal, Maria met een dikke kaars te bedanken. En Sint Franciscus uit « De Harp », die als jongeling « een witte struisvogelpluim van zijn hoedje brak » om die als een bloem aan O.L.-Vrouw te offeren, wilde sterven in de kapel van O.L.-Vrouw ter Engelen, waar Maria hem trouwens reeds verschenen was, samen met haar Zoon, om hem te steunen bij de aanvraag van de Portiuncula-aflaat.

     Boer Wortel uit de « Boerenpsalm » trekt met zijn blind dochtertje Amelieke op zijn rug tevoet naar Scherpenheuvel, zeven uren ver. Dat zat hem twee dagen in zijn knoken. En het was tenslotte in « Ik zag Cecilia komen » dat Timmermans aantoont hoe een jonge man voor zich zelf en zijn geliefde kan bidden en dat het toch een echt gebed blijft in de geest van Ruysbroeck : « Stralende Koningin der hemelen, ik offer u dagelijks kaarslicht en bloemen. Ik zou nog van alles willen offeren : druiven, honing en alles wat rein en uwer waardig is.

Ik wil u daarmee niets afdingen ; het is enkel om u mijn liefde te tonen. De ene liefde vergroot de andere. En waar liefde is straalt het van wondere gebaren, van wondere vragen en wondere giften en gaven... Laat Cecilia genezen. »

BEDEVAARDER IN LOURDES

     Tussen «Pallieter» en «Cecilia» liggen er bijna 25 jaren. En in die 25 jaren was hij getrouwd en had hij kinderen gekregen, had hij ondervonden dat er schone en triestige dagen zijn in het leven en had hij begrepen dat de mensen een moeder nodig hadden waar ze af en toe om hulp konden vragen. Hij zelf ging nu regelmatig elk jaar met zijn gezin op bedevaart naar Scherpenheuvel en, ja, hij was ook in Lourdes geweest, op terugweg uit Italië in het "heilig jaar" 1925.

     In zijn boek « Naar waar de appelsienen groeien » (1926) vertelt hij het. Ze waren 's avonds in Lourdes aangekomen en terwijl zijn vrouw en zijn twee zusters doodvermoeid gingen slapen, wilde Felix eerst nog naar de Grot, waar « boven een piramide brandende kaarsen het blanke O.L.-Vrouwebeeld in de rots-nis schemert. Het is er eenzaam, enkele mensen bidden voor de traliën, en achter mij klotst en bruist in de duisternis de woelige bergstroom, de Gave. Dat is nu het beeld, waar heel de gelovige wereld naar toe ziet, als de pijn en miserie hun lichaam benijpt, en als het verdriet hun hart komt raken. En, al is het dit beeld niet dat geneest, maar de H. Moeder in den Hemel, toch zien miljoenen ogen er naar op, omdat de ogen iets willen zien ; en de genade, troost, liefdebalsem en genezing vloeien hier uit de hemel als rozen onder de mensen. »

     In Lourdes ontdekte Felix Timmermans niet meer de pracht en kunst uit Italië en, ofschoon hij-zelf souvenirs ging kopen, vond hij toch dat er wat al te commercieel werd omgesprongen met het heilige. Maar als gelovige ontmoette hij ook hier het echte Lourdes, waar geen menselijk opzicht meer bestaat waar men samen of alleen luidop bidt, de armen wijd uitgestrekt, geknield op de grond. De mensen « kunnen niets anders meer dan zoveel mogelijk hun liefde voor O.L.-Vrouw te laten zien », en « men bestormt en beknotst er de hemel met gebeden.» Felix Timmermans maakte er de kruisweg mee, de ziekenzegen, de kaarskensprocessie.

     Hij stond tussen de biddende mensen vóór de Grot, zag hoe zij er de talrijke kaarsen offerden en hoe zij gingen drinken van het bronwater, dat over vele kraantjes werd verdeeld. Maar het meest van al werd hij getroffen door de ellende van de zieken. Zij zaten naast elkaar op banken of in hun wagentjes : lammen, blinden, kreupelen en andere miserabelen. Heel de miserie van de wereld werd er blootgelegd. « Maar zie daarnevens dan de liefde!

Hoe elkendeen helpt en elkaar bijstaat. Hoe edel en arm die getroffenen met zorg omringen.         Men is vol betrouwen op de H. Maagd. Het is als bij een groten brand, waar elkendeen emmers aangeeft. » En Felix Timmermans ontdekte wat Pallieter blijkbaar nog niet begrepen had, dat in een Mariaoord, de mensen tenslotte de eigen noden, waarvoor ze inderdaad gekomen waren kunnen vergeten om te bidden voor de redding en de genezing van de anderen. « Eigenliefde verdwijnt hier, en dat is het schone mirakel, dat ge hier zienderogen kunt genieten !

     En daarom kunt ge het vergeven, dat de gebouwen enig in hun smakeloosheid zijn : het hart der mensen klopt er, lijk het nergens klopt. Ze leggen hunne ziel lijk tapijten open voor O.L.-Vrouw en beminnen elkaar echt broederlijk voor enige dagen. » En hij besloot : «Wij zijn twee dagen te Lourdes geweest in die branding en kolking van gebeden, en, als we den dag nadien het oord der mirakelen verlaten, groeten wij nog eens vanuit den trein het witte beeld der goddelijke ziekenverpleegster op wier moederlijke schoot de mensheid genezing zoekt en vindt. »

                                        

IN LIER EN OMGEVING

     Op het einde van mijn gesprek met Mevrouw Lia Aspeslagh-Timmermans, kwam ik tot de conclusie dat men een zeer interessant boek zou kunnen schrijven over Felix Timmermans en O.L.-Vrouw. Alleen reeds in Lier zelf en omgeving had hij menig Mariabeeld geschilderd, beschreven of er voor gebeden. Op een stuk papier tekende Mevrouw Lia een plannetje van Lier en gaf met een kruisje de voornaamste plaatsen aan : « Ik zal er nog wel een aantal vergeten» zei ze, «maar kijk, eerst de Lievevrouwen van het Begijnhof die hij zo gaarne tekende : aan de ingangspoort O.L-Vrouw van Remedie, ge weet wel : die O.L.-Vrouw van de Vissen werd ; dan O.L.-Vrouw van Zeven Weeën, op een binnenkoer van dat begijnhof en verder O.L.-Vrouw uit den Groten Briel en uit de kapel in den Drink.

     En hier hebt ge de Kluizekerk, waar wij vlakbij woonden, met de Bruine Lievevrouw.

En daar de Sint Gommaruskerk. Het gebeurde, dat wij als kind door de Sint Gommarus gingen om onze weg wat te verkorten. We zagen er dan vaak vader, die gans alleen en roerloos te bidden zat voor O.L-Vrouw van Altijddurende Bijstand. Dat heeft ons steeds getroffen. Wanneer hij ons opmerkte moesten we altijd ook een paar weesgegroetjes komen meebidden. En dan in de richting van Emblem, komt ge eerst, links, aan de kerk van Lisp. Daar vereren ze O.L-Vrouw van het H. Hart, zoals te Averbode of te Sittard in Nederlands Limburg. Hier ging vader Maria danken, toen we in het begin van de oorlog 1940 na een vlucht van enkele weken behouden terug thuis kwamen.

     En dan een paar kilometer verder, te Emblem zelf, rechts van de weg, ligt, op een heuvel, de mooie Allierse kapel, waar men O.L-Vrouw van de vijf wondekens vereert.

Goede Vrijdag 1921 bezocht vader deze kapel, samen met architect Van Reeth en componist Veremans. Het was voor deze Lievevrouw dat vader Leontientje liet bidden komen in zijn boek « De Pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt », ofschoon hij de kapel zelf in de buurt van Scherpenheuvel situeerde. Elk jaar trok er een processie uit, nu nog trouwens, en wij mochten er met vader telkens naar toe...»

DE LAATSTE TOCHT

     Zo kan men blijven vertellen over Felix Timmermans en O.L.-Vrouw, hoe hij haar zelf lief had en hoe we haar voortdurend terugvinden in zijn boeken of zijn tekeningen. Maar ook voor hem kwam, nu 26 jaar geleden, de laatste tocht. Wij schreven reeds dat de tweede wereldoorlog hem erg ongelukkig maakte en vooral de repressie die er op volgde. Hij kreeg verschillende hartaanvallen en men legde hem kamerarrest op.

     In de stilte van die kamer bereidde hij zich voor op de laatste grote reis. In «Adagio» vindt men er de weerklank van :

Met U zijn er geen verten meer

en alles is nabij...

geen gisteren en geen morgen meer,

geen tijd meer en geen uren,

geen grenzen en geen muren ;

en alle angst voorbij...

Aan zijn kinderen had hij gezegd : ge moet zo leven, dat ge steeds sterven kunt zonder spijt, omdat ge weet dat de liefde eeuwig is. En weer in «Adagio» dichtte hij :

O mocht mijn ziele

hoog en zuiver branden

zoals de maan

thans neerblinkt op het dal,

wanneer ik uit de nauwe wanden

des levens, naar de landen

van Uw Belofte stijgen zal.

     Hij had zo vaak de maan getekend als symbool van O.L.-Vrouw. En toen Mevrouw Lia mij vertelde dat hij die vroege vrijdagmorgen van 24 januari 1947, rustig stierf met het hoofd op de schouders van Tonet, dacht ik terug aan wat hij-zelf schreef, in zijn Bruegel-boek over de dood van het meisje Veronica, die stervend zei : « O.L.-Vrouw heft mij onder mijn armen op, heel hoog, en ik zie de zee, en op 'nen berg een stad met regenbogen... » Is het daarom misschien dat men op zijn doodsprentje dit gedichtje van hem schreef :

« Ik zeil langs regenbogen Gods stilte tegemoet...»?

********

13-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Onze Lieve Vrouw der Vissen en Timmermans.

Praten met Frans Verstreken  -  1973   door Hub Hechtermans

EEN VAN DE MEEST GELEZEN SCHRIJVERS.

     Felix Timmermans is zeker een van de meest gelezen Vlaamse schrijvers, zowel in Vlaanderen als in Nederland. De werken van deze Lierenaar werden trouwens uitgegeven te Amsterdam bij van Kampen en Zoon en de voornaamste, zoals Pallieter, Met kindeke Jezus in Vlaanderen, De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt, Pieter Breughel, De harp van Sint Franciscus, Boerenpsalm e.a., kregen tientallen herdrukken. Er kwamen daarbij nog vertalingen in het Duits, Frans, Engels, Spaans, Portugees, Italiaans, Zuid-Afrikaans, Esperanto, Zweeds, Fins, Deens, Noors, Tsjechisch, Sloveens, Servokroatisch, Hongaars, Pools, Lettisch, Litouws, Bulgaars, Roemeens, Hindi, Japans, Chinees, Hebreeuws, enz...

     Een tiental van zijn boeken of novellen werden omgewerkt tot toneelstukken. Zo kende «En waar de ster bleef stille staan» een nooit geëvenaard succes, vooral dank zij de honderden opvoeringen door «Het Vlaamsche Volkstoneel» Maar, als er bij Timmermans ooit iets behekst geweest is, zegt Pater L. Vercammen in zijn onlangs verschenen boek over de schrijver, dan zijn het de pogingen om zijn werk te verfilmen. En toch werd een van de novellen uit «Het Keerseken in de Lanteern» (1924) op een ontroerend mooie wijze op het scherm gebracht van de Vlaamse T.V. door Kineast Frans Verstreken.

Het verhaal n.l «Onze-Lieve-Vrouw der Visschen », dat we op de volgende bladzijden, een beetje ingekort, weergeven.

O.L. VROUW DER VISSEN

     We dachten dat het wel leuk zou zijn voor onze lezers, wanneer we eens even over het ontstaan van die film konden praten met de kineast. «Heel gaarne, zei hij aan de telefoon, maar we staan klaar om op vacantie te gaan.» Er was een korte aarzeling aan beide kanten. En dan : «Och kom toch maar, het zal wel lukken.» En het lukte inderdaad! Trouwens, ik hoefde niet veel vragen te stellen, vermits Frans Verstreken de ganse geschiedenis over het ontstaan, de inhoud en het doel van de film heeft verwerkt in een even mooi albumboek Onze-Lieve-Vrouw der Vissen. uitgegeven in 1968 bij Sanderus, Oudenaarde, maar nu verkrijgbaar bij Desclée De Brouwer te Brugge.

     Naast een inleiding door Maria Rosseels en de novelle van Felix Timmermans, schrijft Frans Verstreken over: "Timmermans verfilmen", "Tussen projekt en projektie", "Inspiratiebronnen", en hij bestuit met een historische studie over "De moedige bootvissers" van de Nete. Het filmverhaal en de geschiedenis er omheen wordt visueel weergegeven door een vijftigtal prachtige foto's, waarvan er een aantal in dit nummer zijn opgenomen. Daarnaast krijgen we nog als illustratie de originele tekeningen van Felix Timmermans-zelf en van «Steven» Wilsens. Een uniek geschenkboek dus in dit Timmermansjaar.

Formaat: 21,5 x 26,5 cm, 190 pag, gebonden, 450 F.

WIE IS FRANS VERSTREKEN ?

     Frans Verstreken werd geboren in 1923 te Lier: "We kennen de familie Timmermans heel goed." Hij woont in een gezellig huis, met echtgenote, twee dochters en een jonge, speelse jachthond, vlak achter de Begijnhofkerk : «Nog nooit had ik zo dicht bij huis gefilmd als voor O.L.-Vrouw der Visschen.» Zeventien toen de oorlog uitbrak, moest hij noodgedwongen zijn universitaire studies onderbreken, was trouwens voorbestemd om zijn vader op te volgen in een textielhandel, maar ontmoette na de oorlog Bert Leysen, die hem vroeg of hij niet wilde filmen voor de B.R.T.

     Hij voelde er wel voor en het werd vlug een succes. Zijn ornithologische films «Steltlopers in de Polders», 1958, en «De grote vlucht», 1962, werden bekroond op Nationale Festivals te Antwerpen. Sabam kende hem in 1964 de Gerard-de-Boeprijs toe voor zijn gezamenlijk filmwerk. In 1966 kreeg hij voor de tweede maal te Antwerpen de Grote Prijs voor de documentaire film met «Hoedje van Papier». En in 1968 werd zijn nieuwste fictiefilm «Onze-Lieve-Vrouw der Visschen», tijdens de XVIII de Internationale Filmweek te Brussel, begiftigd met de prijs van het Commisariaat-Generaal van Frankrijk voor de beste film met een literaire bijdrage.

     Het werd tevens ook zijn laatste filmbijdrage : «Als ik iets maak, wil ik het zo goed mogelijk doen. Ik heb een hekel aan improvisatie. Ik bereid mijn werk uiterst secuur voor. Het woordje "ongeveer" staat niet in mijn vocabularium. De jongere generatie vindt dat wat overdreven. Vooral voor een T.V.-film is men nogal vlug tevreden. Men kan of durft ook geen grote budgetten besteden aan kunstprestaties. Nu werk ik mee aan « Postillon » van Jan Lambin en ik doe het gaarne. Ik heb trouwens in mijn leven altijd getracht te doen wat ik gaarne doe. En daarom ook heb ik Felix Timmermans willen verfilmen.»

     Toen de B.R.T. Frans Verstreken vroeg een korte fictiefilm te realiseren naar een werk van een Vlaamse schrijver, was zijn keuze vlug gedaan : Felix Timmermans natuurlijk !

« Ik nam nog eens heel zijn œuvre door. Zijn grote werken werden al aanstonds uitgeschakeld : het moest immers een korte film zijn. Ik zocht dan bij voorkeur een niet al te bekende novelle. Tenslotte hield ik O.-L.-Vrouw der Visschen over.

De filmdienst van de Vlaamse T.V. aanvaardde.»

Frans Verstreken in gesprek met Jos Henderyckx 

DECOR EN VOLKSVROOMHEID

     Met Gaston Durnez stak hij het scenario in elkaar. De film zou gedraaid worden in het milieu-zelf waar de schrijver zijn vertelling had gedacht : het Begijnhof, de Nete en de oude stadskern. Ze lagen vlakbij en er was gelukkig nog niet zo heel veel veranderd sinds de tijd dat Felix Timmermans Vettigen Teen liet vissen gaan.

     « Ik zou haast zeggen : het decor werd mijn hoofdvedette. Ik geloof nog in de plastische schoonheid en de dwingende uitdrukkingskracht van het beeld, in een sfeerscheppende fotografie. Om de Timmermans-evocatie bewust een archaïserende tint mee te geven, liet ik met opzet de titel : « Onze-Lieve-Vrouw der Visschen » in oude spelling op de generiek verschijnen. Ook de processiegangers bidden het weesgegroet in de oude versie... »

     Van mevrouw hadden we ondertussen een kop koffie gekregen. Je zou met Frans Verstreken uren kunnen praten over het werk van de Fé. Tegen de muur hing een van zijn gekleurde pentekeningen : echt op zijn Timmermans: een gezonde, dikke doedelzakspeler ligt onder een boom, waarin een O.L. Vrouwbeeld staat. Ik merk op dat Felix Timmermans zo vaak O.L. Vrouw « geschilderd » heeft, zowel in zijn pentekeningen als in zijn literair werk.

     Frans Verstreken reageert: « Inderdaad, Felix Timmermans was zelf een zeer vrome man. Zoals ge wel weet hield hij veel en oprecht van Maria, maar hij wist ook dat deze Mariadevotie bij het gewone volk zeer diep geworteld was. Ze vereerden haar op zo een wijze, dat men, vooral met onze ogen gezien, op sommige ogenblikken nauwelijks de grens kon leggen tussen geloof en bijgeloof. In het gekozen verhaal is de hoofdfiguur Vettigen Teen niet overdreven vroom.

     Als gewoontebidder gelooft hij met de eenvoud des harten. Zijn kinderlijk Godsvertrouwen en zijn diep geworteld bijgeloof zijn met onzichtbare draden verstrengeld. De ondertoon van het luchtig verteld religieus thema is eigenlijk tragisch. Vettigen Teen gaat immers ten onder aan zijn eerste grote misstap. Mij betaalt zijn ondoordachte diefstal zelfs met de dood, ondanks de teruggave en zijn openbare schuldbelijdenis, gedicteerd door zijn honger naar God. »

VETTIGEN TEEN EN HET MARIABEELD

     Wij kijken naar de prachtige kop van de hoofdfiguur : Jos Henderyckx uit Lier, een metaalbewerker, die nooit voor een camera had gestaan. Maar eens in zwarte trui en fluwelen broek, met pet en klompen en een stoppelbaard van drie dagen werd hij een levensechte Netevisser. Productieleider Jef Bruyninckx was dan ook in de wolken met deze Vettigen Teen, die als het ware spontaan aanvoelde en deed wat men van hem verwachtte. En toch liep niet alles van een leien dakje.

     In zijn boek vertelt Frans Verstreken met de nodige humor alle mogelijke tegenslagen vanaf de ziekte van de hoofdakteur tot en met de haast hopeloze strijd tegen het Belgisch zomerweer, dat slechts twee dagen zon bood op zeven weken! Je staat er gewoon paf van, wanneer je bedenkt hoeveel maanden werk, hoeveel kilometers filmband, hoeveel inspanningen en sommen geld er nodig zijn om tenslotte te geraken tot een eindmontage van 1393 meter, die men in 38 minuten afdraait Het meest van al interesseerde mij echter, in verband met ons Mariatijdschrift : het O.L. Vrouwebeeldje en zijn geschiedenis.

     Op nog geen honderd meter van het huis van Frans Verstreken rijst de monumentale ingangspoort op van het Begijnhof met ernaast een kapel, in de muur gemetseld. Achter de glazen deur ziet men een gotische Madonna in gepolychromeerd hout, 84 cm hoog. Op de linkerarm draagt ze het Jezuskind en in de rechterhand houdt ze een scepter. Ze dateert waarschijnlijk uit de XlVe eeuw.

     Onder de kapel staat de tekst: « O Honing zoete beeld, uit Holland langs de baren der zee hier aangespoeld en in ons stad gevaren, ons tegen oorlog en tegen pest bevrijd, in allen nood ons Moeder van remedie zijt.» En verder: «Al die hier zullen bidden ter eere van Maria 7 paternosters en 7 Ave Maria, alle Zaterdagen, alle Zondagen, alle Heiligendagen, alle Dinsdagen en Vrijdagen, zullen iederen keer, veertig dagen aflaat verdienen ».

     Frans Verstreken ging zelf te rade bij Pastoor Biermans, die zegt : « Sommigen beweren dat het beeld van Antwerpen afkomstig is en aldaar tijdens de beeldenstorm in de stroom zou zijn geworpen en via de Schelde, Rupel en Nete hier aangespoeld. Anderen veronderstellen dat het ten tijde van de Godsdienstberoerten uit Nederland hier werd aangevoerd. Vermoed wordt, dat de Lievevrouw rond 1690 op de huidige plaats van verering is opgesteld.»

     In «Mijn Vader» vertelt Lia Timmermans, hoe zij vaak samen als kind met hem door Lier wandelde. « Zo kwamen wij aan de schone Begijnhofpoort. Ernaast stond in een glazen kast in de muur de « Zingende Onze Lieve Vrouw ». Wij kregen elk een kwartje om in het offerblok te steken en luisterden aandachtig, het oor tegen de spleet van de offerblok geduwd, of wij niets hoorden. « Pa, ik hoor niets » - « Dat komt omdat ge op iets anders denkt; luister nog eens goed ». En ja, dan hoorden wij toch precies een gezang komen van heel uit de verte...

Het was dat beeld, dat vader inspireerde voor zijn novelle « Onze Lieve Vrouw der Vissen ».

IN DE FANTASIE VAN TIMMERMANS

     «Timmermans had een geweldige fantasie, glimlacht Frans Verstreken, je merkt wat hij aan zijn dochtertje vertelt over de « Zingende Lieve Vrouw ». Het beeldje van het Begijnhof verandert bij hem ook voortdurend van gedaante». In zijn Pallieter vertelt hij b.v. dat « vier struise kwezels, met maagdenkleren aan, waarvan de mouwen te lang waren », dit beeld «gezamen op een berd droegen, dat met lederbeslagen krukken op hun schouders rustte.

Het was hier ten tijde der Spanjolen aangespoeld en werd nu vereerd, wel veertig uren in de ronde, voor het keren van de jaren.

     Het was de Honingzoete maagd uit Holland langs de baren der zee aangespoeld en in ons land gevaren ». In de olijke fantasie van Felix Timmermans kromp het beeld echter ineen tot «een blauw geschilderd Lievevrouwken van een duim groot», dat dan gedragen wordt door die "vier struise kwezels" ! In Onze-Lieve-Vrouw der Vissen maakt hij er een "zilveren" beeld van. Het moest immers door Vettigen Teen voor veel geld kunnen verkocht worden.

En het werd een stuk kleiner dan het echte beeld, omdat de visser het onder zijn jas moest wegsteken ! «Voor de film, vertelt Frans Verstreken, gebruikte ik een gelijkaardig beeldje in gebakken klei, dat met bladzilver werd beplakt en van een ouderdomspatine voorzien.

Een vissersbootje op schaal verving de scepter. Maar dit holle beeldje was te licht, zodat we het met loodkorrels moesten vullen om het onder water te laten zinken. »

     Dit alles kan men trouwens lezen in het mooie boek : «Onze-Lieve-Vrouw der Vissen». Frans Verstreken heeft gefilmd en geschreven met dezelfde warme liefde voor zijn volk en zijn stad als Felix Timmermans. Daarom ook was zijn film zo poëtisch en ontroerend schoon, vol verstilde, milde humor.

     Hij-zelf besluit: «Timmermans boeit buiten de grenzen van tijd of plaats.

Zijn meeslepende, blijgeestige vertelkunst voldoet aan de menselijke drang naar goedheid en schoonheid. Zijn ongeschonden levensvreugde draagt zich bij de lezer over in een broos geluksgevoel. De Lierse schrijver is een belijder van het leven dat waard is geleefd te worden. Met mijn film "Onze-Lieve-Vrouw der Visschen" hoop ik de toeschouwer met een glimp van deze Timmermansiaanse blijdschap te verrijken. » Wij mogen gerust zeggen dat Frans Verstreken daarin geslaagd is. En, wie weet, krijgt hij, vroeg of laat, toch nog eens de gelegenheid, om de levensvreugde van Felix Timmermans door een nieuwe film aan de mensen van deze tijd te brengen.

*******

Het kort verhaal :

     Vettigen Teen, de visser, met zijn vermiljoen gezicht en zijn witten stoppelbaard, had het zilveren O.L. Vrouwenbeeld gestolen uit het glazen kapelleken der Begijnhofstraat. Och, 't was zo rap gegaan, 't lag in zijn armen zonder hij 't zelf wist, alsof het er in gesprongen was.

     Alle dagen als hij met zijn netten naar de Nethe ging, bad hij voor het beeld drie weesgegroetjes om een goede visvangst te hebben. En terwijl hij nu weer te bidden stond, in de avondschemer, zag hij de glazen deur wat open staan. Alvast had het nonneken, dat het beeld moest verzorgen met verse bloemen, de deur vergeten terug op slot te doen.

     Vettigen Teen zag onder het bidden met zijn wimperloze oogskens eens sluw rechts en links. Er was geen levende ziel in de straat, niets dan een wit, mager hondeken, dat zoekend in de goot liep. En Vettigen Teen zijn gedachten wierden doorbliksemd met al dat zilver, dat zo maar om te nemen was. Dan zou hij nooit meer moeten werken, en kost hij alle dagen vlees eten.

     « Gebenedijt zijt gij boven alle vrouwen », en wip! Vettigen Teen wipte naar omhoog, en ach ’t was rapper gedaan dan hij dacht, 't beeld zat onder zijnen naar vis riekenden frak.

Hij had medeen al groot spijt over hetgene hij gedaan had, en stotterde onderwegen : «Dief, dief! Moest ik daarvoor zo oud geworden zijn!» Hij kreeg nog goesting het beeld weerom te dragen. Maar men moest hem eens betrappen, als hij het terug in 't kapelleke zette! Al zou hij ook zeggen dat hij het op de vest gevonden had, ze zouden hem niet geloven, ze zouden hem uitpersen met vragen, en voor twee jaar kost hij dan in 't gevang gaan zitten. Hij moest van ’t beeld afgeraken, daar was lezen noch bidden voor.

     Hij ging naar de Nethe en stapte in zijn rottend schuitje, vaarde wat verder op, achter het Begijnhof en liet daar het beeld aan de twaalf fezelende populieren, juist bij den derden populier, in het water zinken.

« Later zal ik het wel eens boven halen, en dan zijn we rijk », zei hij, als verlicht en gezuiverd van vrees, nu hij het beeld niet meer zag of voelde. Dat er uithalen was voor hem iets van niets. Vettigen Teen kon geen streek zwemmen, maar wat hij kon, dat was onder het water doorwandelen, van den enen oever naar den anderen. Dat had hij dikwijls genoeg gedaan, vroeger, als hij nog geen schuitje had, en naar het fort ging vissen. Om dan bij de weerkomst genen omweg langs de brug te maken, stapte hij eenvoudig het water in, wandelde er onder door, en kwam er op den anderen oever weer uit, nog gemakkelijker dan dat hij door een mistlucht ging.

     En met nieuwen moed begon Vettigen Teen daar ter plaatse te vissen. Hij liet het net omlaag rollen, en wachtte terwijl hij naar de maan zag. En hij trok op. Maar God van de zee! Wat was me dat! Vettigen Teen trok, en sleurde aan het net, en kreeg het maar niet boven, alsof er een heel kanon in lag. Het schuitje kapte er van naar voren. « Mijn netten! mijn netten!» riep hij, en uit vrees zijn netten te verliezen, krampte hij al zijn krachten samen, alle spieren spanden rond de trillende beenderen, de aderen borstten haast, zijn dunne buik trok ervan in bollen, en hij trok, trok maar; 't ging, en daar glinsterde in den maneschijn een net toptig vol spartelende, kletsende vis ! Vettigen Teen riep van blijdschap, rilde op zijn benen, en hij schepte al die vis in zijn schuitje, zo vol, dat er wel twintig kilo's van den hoop terug in 't water slibberden...

     Den anderen dag, na den voordeligen verkoop van den vis, was heel het huishouden van Vettigen Teen zo zat als sneppen, en gingen ze dansend achter een harmonicaspeler de stamineekens af. En met de schemering blaasde de gazetverkoper op zijn horen en riep : «Leest de Lantaren van Antwerpen! De wonderbare visvangst in de Nethe, en den groten diefstal van de zilveren Lievevrouw!» In de gazet stond te lezen dat de Heer Verschaeren, bijgenaamd Vettigen Teen, wonende Ooievaarshalsstraatje nr. 3, 300 kgr. modelvis had gevangen inde wateren der Nethe. En over de verdwijning der zilveren O.L. Vrouw wist het blad te melden dat men op het spoor der daders was. Andere vissers die gewoonlijk verder op de Nethe lagen, en gisteren geen dikkoppeken gevangen hadden, probeerden vandaag ook eens bij de twaalf populieren, en bij elken trek een vol net!

     Het nieuws van het vissenwonder liep lijk een rap water in alle huizen. Heel het stadje ging naar de Nethe zien. 't Volk stroomde uit rijke en arme mensenstraten, de dijken zagen zwart van het volk. Velen liepen naar huis om emmers, manden, kuipen en kruiwagens te halen, 't Was overal een mild geschep van vis, uit het water der Nethe langsheen de twaalf populieren, en diegenen die geen emmer of een ander schepmiddel bij hadden, vongen de vis zo maar in hunnen hoed of in hun klak. Het eigenaardigste van 't geval was, dat eens voorbij de populieren er nog geen gram vis te vangen was.

     Vettigen Teen, die het vernomen had dat anderen op zijn plaats nu aan 't vissen waren, kwam met zijn zatte familie afgesakkerd, en wou elken visser weg-jagen, maar hij wierd vierkantig uitgelachen. Het water was van elkendeen. En iedereen, zelfs de allerrijksten deden een schep, en er wierd dien avond en dien nacht en den morgen daarop zoveel vis gevangen, dat heel de stad geurde naar gebraden, gekookte en gestoofde vis. En als Vettigen Teen met zijn vollen stootwagen aan de deuren kwam leuren, zei men afwerend :

« Ach ventje, w' hebben maar naar de twaalf populieren te gaan, en dan hebben w' een volle kuip. » Hij verkocht voor geen vijf centen meer, en kost de schone vangst op de vuilnishopen der Kesselsche poort gaan schudden.

     Vettigen Teen zat nu heelder dagen t' huis in een hoeksken te duizeneren. Och had hij maar van die visvangst aan niemand iets gezegd, had hij maar zo hard tot zijn vrouw dien avond niet geroepen, dan waren ze nu zo rijk als de zee diep is. Nu was alles naar de vaantjes. En plots richtte hij zich op : «En als ik wil is 't met dit vissen uit (dan vangen ze nog geen spiering meer! » « Hoe ? » vroeg het wijf, dat bars was om de armoede. Maar hij zei niets en zonk terug in zijn hoeksken en snikte achter zijn vingers. « Gij zijt zot », zei het wijf.

     Ja, Vettigen Teen was stillekens aan gaan begrijpen waarom er daar zoveel vis gevangen wierd. Er knabbelde een muis aan zijn geweten, die hij er niet kost afslagen. Vettigen Teen vermagerde en uit berouw om den diefstal, bad hij heelder uren, opdat men het zilveren Lievevrouwken toch maar zou vinden! Maar zelfs geen mens dacht er op dat het daar zou kunnen liggen...

     Toen nam de vrome Pastoor van 't Begijnhof een laatste hulp om het beeld te vinden.

Men zou negen dagen achter elkaar, drie keer een processie rond het Begijnhof doen.

Het was een schone processie, waar al de processies der andere wijken met hunne oude vlaggen, heiligenbeelden en standaarden aan mee deden. Al de kloosterlingen der stad gingen er mee in, al de Lievevrouwen uit de kerken en kapellen wierden in den stoet gedragen, en elk vroom mens, die mee in de processie ging, droeg op raad van den Pastoor, de Lievevrouw van zijn huis in zijn armen, en een kaarseken in zijn hand.

     Het was ontroerend te zien, die stoet van honderden Lievevrouwen, die naar hun verloren zuster zochten. De processie was zo lang dat het begin het einde raakte. Ze deed telkens drie ronden rond het Begijnhof, en telkens kwamen ze aan de twaalf populieren, waar maar aanhoudend gevist wierd door honderden schuitjes uit andere steden. Vettigen Teen ging mee in de processie en droeg een klein pleisteren beeldje van O.L. Vrouw, en bad dat zij, maar niet hij, het zilveren beeld zouden vinden. En telkens hij voorbij de twaalf populieren kwam kreeg hij een brandende pijn in zijn hart. Maar hij dierf niets zeggen, er zelfs niet op zinspelen, uit vrees voor het gevang.

     Acht dagen ging de processie zo al zonder baat, en op die enkele dagen was Vettigen Teen voorover gegroeid, en haast drie keer zo oud geworden. Den negenden dag, na de noen, ging weer de juwelige ring der processie drie keer rond het Begijnhof, en bij den derden keer stond het geweten van Vettigen Teen in een zotte vlam. Hij kon niet voort als hij aan de twaalf populieren gekomen was. Zijn bloed was lood. Hij klemde zijn mond toe uit vrees voor zijn woorden, maar zijn lippen wierden opengeperst. Met zijn bruine hand wees hij naar den derden populier en riep : «Ginder! ginder, ginder! In het water zie ik ze!» Hij liet het plaasteren O.L. Vrouwenbeeldeken vallen, stapte den dijk af, en wandelde het water in.

     't Was plots een gespannen stilte, duizend gerokken halzen, open monden en verbaasde ogen. En daar dook langzaam de zilveren Lievevrouw boven 't water, dan de handen van Vettigen Teen, dan zijn vermiljoen gezicht en dan hij helemaat. Een luid gejuich kraakte los, heel de velden schalden. Men trok hem den dijk op. Maar Vettigen Teen bleef liggen, voor drie kwart dood. De Pastoor kwam bij, ontving het zilveren beeld en kuste het, en gaf het voort aan den koster om Vettigen Teen zijn biecht te horen.

     En terwijl het volk golfde naar den koster om het beeld te zien, die het met zijn zakdoek op het kruis gebonden had, en het zo in de hoogte stak, als een zilveren vlam ; terwijl de massa knielde, sprak Vettigen Teen, in den arm van den Pastoor gelegen, zijn biecht, en vertelde zijnen diefstal en zijn berouw.

     De Pastoor vergaf hem zijne zonden, en brak een stukste van de glorierijke hostie uit de remonstratie, en gaf het hem te nutten.

     Toen stierf Vettigen Teen. En zie! terwijl men daar rond de weergevonden O. L. Vrouw in massa bad, terwijl hier Vettigen Teen wierd weggedragen met een zakdoek over zijn dood hoofd, trokken de vissers hunne netten omhoog, en daar was niets meer in! niets! nog geen visken van deze schrijfpen groot... !

**********

12-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

FELIX TIMMERMANS IN ZWART-WIT

Uit bladen voor de Grafiek door Frans Verstreken  -  Lier, februari-maart 1972.

     Precies vijfentwintig jaar geleden is het grote hart van Felix Timmermans, de meest vertaalde Vlaamse schrijver, stilgevallen. De dag van zijn begrafenis op Kloosterheide, aan de rand van Lier, vielen de eerste sneeuwvlokken van een lange winter. 'Men proefde de kou als metaal in den mond.' Weldra lag de wereld stil in sneeuw, onder een bleke, wasgele lucht. Uit de toegedekte aarde kroop het zwart getak van enige bomen. Hij, die het Netedal in 'regenboogkleuren' had geschilderd, vond rust in een landschap met harde kontrasten.

Net een houtsnede...

     Als piëteitsvolle hulde aan de Lierse proza-dichter willen wij de aandacht vestigen op een veronachtzaamd hoofdstukje van zijn veelzijdig oeuvre : de hout- en linosneden.

Van Timmermans' grafisch werk laten wij met opzet de diepdruk buiten beschouwing.

Onze beperking biedt anderzijds de mogelijkheid in deze map zijn komplete xylografische produktie samen te brengen, voor zover we die konden achterhalen. Dit streven naar volledigheid heeft eerder een dokumentaire dan een artistieke bedoeling.

                     

Kontakten met grafici

     Als we de namen van de kunstenaars overlopen, aan wie Timmermans een 'stukske' opdroeg in zijn boek 'Pieter Bruegel, zo heb ik u uit uwe werken geroken', dan springt in het oog hoevele van hen zich, zij het meestal bij gelegenheid, ook op het terrein van de grafiek hebben bewogen. In het hoofdstuk voor xylograaf Jan Cantré lezen we over meester Coecke van Aelst: Deze groten, bekende schilder, die bij gebrek aan tijd bijna niets alleen kon doen, deed rats alleen de nederige houtsneden. Dan kroop hij alleen, zwierde zijnen tulband en de rest af en zat genoeglijk in zijn hemdsmouwen — gelukkig als ne zondagsvisser die veel vangt — mannekes in hout te snijden. Daar had hij te veel plezier in, om het anderen te laten doen. Over het werk van zijn vrienden Isidoor Opsomer en Anton Pieck publiceerde Felix Timmermans waarderende beschouwingen. Bovendien wijdde hij regels vol bewondering aan Alfred Delaunois en de Lierenaar Raymond de la Haye, die evenals de vorigen ook grafische technieken hebben beoefend. Persoonlijke relaties onderhield hij verder met zijn stadgenoot Bernard Janssens, die een etspers bezat, schilder-etser Dirk Baksteen en diens broer schilder-houtsnijder Gerard. Vooraanstaande grafici illustreerden luxe-uitgaven van Timmermans' boeken : Henri van Straten, Edgard Tytgat, Dirk Baksteen en Anton Pieck. Daarenboven werd meer dan één vertaling met prenten van bekende buitenlandse artiesten verlucht.

Eerste proeven

     Het was vooral Pieck, die bij de auteur de lust tot houtsnijden opwekte. Deze naar perfektie strevende graficus heeft aan de tiende (en éénentwintigste) druk van 'Pallieter' verrukkelijke tekeningen meegegeven. Nadien maakte Timmermans bijschriften voor de tien houtgravures van Piecks map 'Het oude stille Begynhof van Lier'. Uit hun wederzijdse bewondering was reeds eerder een innige genegenheid gegroeid. Toen de Lierse schrijver in Scheveningen woonde, had hij enkele platen geëtst. Hij nam kontakt op met Anton Pieck in Den Haag voor het afdrukken ervan en voor het inwinnen van advies. Zijn Hollandse vriend spoorde hem aan tot de houtsnijkunst. In 'Felix Timmermans, tekenaar en schilder' (1956) beweert Denijs Peeters dat Timmermans ooit maar één houtsnede heeft gemaakt.

     Ten onrechte, zoals hierna zal blijken. Peeters citeert een simplistisch fontein-motiefje voor een exlibris, reeds in 1919 ten huize van Pieck in perehout gekerfd. Dit eerste eksperiment wordt in het boek afgedrukt, evenals een tweede proefje, naar een vignet met monniken uit 'Pallieter'. Pieck, die dit onvoltooide blokje als een relikwie in zijn werkkamer bewaart, herinnert zich nog dat Felix er de brui aan gaf: Te veul werk, zulle !' Zijn ongeduld en de harde materie waren oorzaak van het voorlopige afstel.

     'Met houtsnijden had hij veel moeite, het ging hem niet soepel genoeg,' getuigt Pieck.

Het uitsparend kerven in het stugge langshout is immers een traag precisiewerk. Timmermans kon zich niet plooien naar de dwingende eisen van het nukkige materiaal. Het is dan ook logisch dat hij het hout ruilde voor het malsere linoleum. Dat hoogdrukprocédé lag hem beter. Het weekblad 'De Amsterdammer' gaf bij zijn speciaal kerstnummer van 1921 als bijlage o.m. een linosnede van de Lierse kunstenaar. Deze prent met Driekoningen-motief geeft blijk van een zuivere konceptie van de toen heropbloeiende grafiek in Vlaanderen.

     Het Timmermans-Opsomer-huis te Lier bewaart de spijskaart bij een 'Huldebetoon' aan de schrijver op 22 oktober 1922. Als vignet staat er een Bacchus-figuurtje op afgebeeld, dat wijdbeens op een ton zit. Dit onhabiele linootje, dat gereproduceerd staat in 'Vijftig jaar Pallieter' van L. Vercammen, is een andere versie van een tekening uit 'Pallieter'. Het staat vast dat Timmermans dit gesneden heeft, hoewel zijn initialen ontbreken.

Niet onwaarschijnlijk is het dat zijn positief uitgespaard merkteken op dit kleine formaat afbrokkelde.

Vrome dagen

     De Lumière-groep heeft een groot aandeel gehad in de ontwikkeling van de moderne xylografie tussen beide wereldoorlogen. De Vlaamse houtsnijkunst maakte vooral opgang in de twintiger jaren. De voorbeelden van Masereel, Minne, Van Straten en de gebroeders Cantré werkten aanstekelijk.

     Letterkundige Roger Avermaete, bezieler van deze Antwerpse groep met internationale allures, vertelt in zijn 'Herinneringen uit het kunstleven 1918-1940' (1952) dat Felix Timmermans meewerkte aan het toonaangevend tijdschrift 'Lumière'. Hij hield op 29 april 1921 voor de vereniging een voordracht over het ontstaan van 'Pallieter' en 'Het Kindeke Jezus in Vlaanderen'. Dit kontakt scherpte wellicht de lust voor de grafiek, ofschoon Avermaete overtuigd is dat Timmermans zich weinig bekommerde om de vernieuwing van de xylografie. Roger Avermaete kon de letterkundige echter bewegen een reeks lino's te snijden voor een grafisch album. 'Felix Timmermans, door de genade van "Lumière" graveur geworden' : dit zou de opdrachtgever ruim veertig jaar later in het tijdschrift West-Vlaanderen schrijven. Onder het franstalige uitgeversmerk verscheen in 1922 de map 'Jours pieux / Vrome dagen'. De kolofon vermeldt de oplage : 325 eksemplaren, waarvan 25 met de hand gekleurd en gesigneerd door de kunstenaar.

     De grote belangstelling voor de hout- en lino-snede vond haar oorsprong hoofdzakelijk in de schaarse geldmiddelen, zo deelde R. Avermaete mij mee. En hij voegde er aan toe :

'De enige pretentie van de auteur was zijn vraag dat de titel ook in het Nederlands zou vermeld worden. Dat is dan ook geschied.'

     De zes eenvoudige volkstaferelen uit de map 'Vrome dagen' en ontleend aan de kerkelijke jaarkrans, zijn beproefde Timmermansiaanse motieven. Hij heeft deze uitingen van diep ingeworteld volksgeloof vaak beschreven, getekend en geschilderd. Originele typen en kapmantels leggen folkloristische aksenten op deze vrome serie met een opvallende harmonie tussen witte en zwarte partijen. De literair-verhalende prenten getuigen van Timmermans' liefde tot de kleinstedelijke en plattelandse bevolking, van zijn eigen godsvrucht, gemoedelijkheid en zin voor intieme huiselijkheid. Dat de boer met zijden 'faas' (buispet) uit de Kruisprocessie een opvallende gelijkenis vertoont met de jonge linosnijder zal wel een toeval zijn. Of heeft de auteur zich toch bewust als bedevaartganger geportretteerd?      Onwaarschijnlijk is dit niet, want op meer dan één briefkaart schetste hij zijn zelfportret in een grappige situatie. En op het schilderij van het kloosterjubileum van tante Nonneke penseelde hij zijn gezin als getuige. Op de tweede internationale tentoonstelling van hout- en linogravures, van 19 februari tot 4 maart 1922 in de toenmalige 'Cercle artistique' aan de Arenbergstraat te Antwerpen, behoorde de Lierse gelegenheidsgraficus tot de deelnemers. Frank van den Wijngaert verwijlt in zijn overzicht van 'De moderne Vlaamse houtsnijkunst' (1927) met genoegen even bij de anekdotiese, folkloristies-sappige illustratie van een Felix Timmermans. Hij telt hem bij de met techniek of uitdrukking worstelende jongeren, wier eksperimenten, alhoewel niet immer van talent ontbloot, op dit moment bezwaarlik te situeren vallen.

     In zijn grote studie over 'La gravure sur bois moderne de l'occident' (1928) nam Roger Avermaete niet alleen een prent op uit 'Vrome dagen', maar hij kommentarieerde : 'Ainsi les gravures d'un Félix Timmermans dénotent incontestablement de la maladresse, mais elles sont dessinées avec une candeur qui les rend sympathiques.' Adolf von Hatzfeld verluchtte zijn boek 'Felix Timmermans, Dichter und Zeichner seines Volkes' (1935) o.m. met twee lino's uit deze map.

Inventaris

     Bij de voorbereiding van de luxe-uitgave van 'Schoon Lier' (1925) in de reeks 'Eigen schoon', onder leiding van dr. Marcel Cordemans, ontspon zich tussen beide Lierenaars een drukke briefwisseling. De initiatiefnemer publiceerde die korrespondentie in zijn herinneringen aan 'Raymond de la Haye en Felix Timmermans' (1967). Daaruit blijkt dat Timmermans groot belang hechtte aan de verluchting. Op 21 mei 1924 schreef de auteur:

'De illustraties zijn eenvoudige pentekeningen, houtsneeachtige, dus lijncliché. Het liefst zouden wij in kleur kunnen verschijnen, maar dat wordt zeker te duur, anders schoon, en meer bekorend.'

     Op 6 november stuurde hij de laatste 'resel tekeningen' : 'Maar zie goéd, van die Begijnenvestpoort heb ik er ook een houtsnee bijgevoegd, nu kunt ge tussen de twee kiezen, wat in het boek komt. Het andere houdt ge dan maar voor U, als 't U interesseert. Er is dan nog een houtsnee bij van het pompstraatje, als 't mogelijk is die er bij te lappen doe het, maar die zou ik gaarne als 't kan terug hebben! ’t Is mijn eerste houtsnee, en 'k heb er maar een!' Dat gezicht op het Pompstraatje in het begijnhof werd niet van het originele houtblok gedrukt, maar van een lijncliché naar de ingestuurde afdruk. Timmermans erkende ze als zijn eerste geslaagde xylografie. Hij kerfde ze in perehout, volgens A. Pieck 'met een gewoon mesje'. Die 'Begijnenvestpoort' met de voormalige kapel van het konvent en het zogenaamde Napoleon-huisje op de hoek van de Hellestraat is geen houtsnee, maar kennelijk een lino. Cordemans gaf echter voor 'Schoon Lier' de voorkeur aan de intussen weerhouden pentekening met hetzelfde motief. Van deze linosnede werden destijds door Timmermans slechts enkele oorspronkelijke prenten verspreid. Kunstkring Konvent heeft in 1967 een reproduktie van deze linosnede uitgegeven ter gelegenheid van een tentoonstelling rond Timmermans-boeken in zijn galerijtje op het Liers begijnhof. Afbeeldingen ervan zijn bovendien opgenomen in de studie over 'Felix Timmermans' (1928) van Th. Rutten en in de geciteerde boeken van D. Peeters en A. von Hatzfeld.

     Beide begijnhofgezichten demonstreren duidelijk de diverse mogelijkheden en beperkingen van de twee materialen. Graficus Timmermans heeft dit uitstekend begrepen.

Totaal verschillend in hout en in linoleum zijn het suggereren van halve tonen en de behandeling van straatkeien en dakpannen. In beide gevallen werd de oplossing gedikteerd door de materie zelf. Voor 'Bij de Krabbekoker' (1934) ontwierp en sneed de schrijver een titelplaatje met de stulp van het zonderlinge gezelschap uit het verhaal. De simplistische en waarschijnlijk wat overhaastig uitgevoerde lino, door D. Peeters foutief als tekening beschreven, bekoort door de bijna vrolijke argeloosheid van een volksprent. Bij de lettrines in vierkante vakjes maakte hij pentekeningen in houtsnee-imiterende stijl.

     Hoewel het me niet uitgesloten lijkt dat nog een waardevol grafisch werkje of probeersels in hout of lino te voorschijn komen, toch hoop ik met deze opsomming een volledige aanvulling gegeven te hebben op het hoofdstukje 'De etser en linosnijder' uit het boek van Denijs Peeters. Van het door hem geciteerde lino-portret van Jef Bruyninckx als hoofdakteur in de film 'De Witte' (1934) heb ik echter geen spoor gevonden. Weliswaar was de Lierse schrijver van nabij betrokken bij deze film naar het boek van zijn vriend Ernest Claes. Timmermans zetelde in de jury om uit de vele jonge kandidaten de hoofdvertolker te selekteren.

     Hij woonde ook heel wat buitenopnamen bij. Bruyninckx heeft nochtans geen weet van zulk portret, ofschoon de mogelijkheid bestaat dat de graficus een foto als basis nam.

Navraag naar het nagelaten archief van producent Jan van der Heyden, in het Archief en Museum voor het Vlaams Cultuurleven, bij Timmermans-deskundigen, familieleden en vrienden leverde geen enkel positief resultaat op. D. Peeters zelf bleef me opheldering verschuldigd.

     Ik vermoed dat deze auteur Timmermans' illustratie van de Zichemse rakker bedoelt, die in de vrije natuur te luieren ligt. Deze in dunne, negatieve lijntjes uitgevoerde lino uit de jubileum-uitgave van 'De Witte' staat alleen tussen de talrijke getekende verluchtingen.

Heeft Peeters in déze linoleumsnede misschien Jef Bruyninckx menen te herkennen, die pas een vijftal jaren nadien in de film zou optreden... ? Het feit dat schrijver het prentje voor een pentekening aanziet, maakt de verwarring nog groter.

Volksprentkunst

     De liefde van Felix Timmermans voor volksprenten duikt op uit talloze teksten.

Lia Timmermans vertelt in 'Mijn vader' dat zijn werkkamer versierd was met o.m. fel gekleurde prenten en bedevaartvaantjes. Hij ontwierp in 1938 overigens zelf een processievaantje ter ere van Sint-Gummarus. In zijn 'Rommelkas' bewaarde hij 'plaatjes van Epinal'.

     We lezen in zijn opstel 'Inspiratie in het Land van Rijen' : 'Ge weet op mijn schrijfkamer hangt dit schoon mannekensblad van een cent, voorstellende "Het leven van Sint Gommarus", vervaardigd door den houtsnijder Van de Nast, den vriend van Menheer Pirroen, uit het boek Anna-Marie. Een kinderlijk en schoon artiest die Van de Nast, een primitief in den waterzuiveren zin. Inderdaad, in de roman laat Timmermans de man prentjes snijden 'voor almanakken, mannekens-bladen, ganzenspelen en de levens der heiligen'.

     Dat auteurschap dient evenwel met een korrel zout genomen. Maar de Fé stond er bij M. Cordemans op, dat bedoeld 'mannekensblad' of cents-blad van 1840 (met de beeldroman van de stadspatroon in negen tafereeltjes) in de luxe-editie van 'Schoon Lier' werd opgenomen, evenals de geïllustreerde nieuwjaarsprent van de plaatselijke nachtwacht.

In het hoofdstuk 'Het lyrische Lier' uit hetzelfde boek laat hij een stoet artiesten voorbijtrekken, waaronder 'printensnijders'. Ten afscheid begroet hij Lier 'der hartelijke mannekensbladen' en 'der houtsnijplaten'.

     Remoldus Keersmaeckers, de dichter uit 'De nood van Sinter-Klaas', bewonderde oud-Griekenland op 'houtprintjes'. De prentkunst komt natuurlijk meer dan eens ter sprake in 'Pieter Bruegel' en in 'Adriaan Brouwer'. Wie er het volledig literair werk op naleest, zal nog raakpunten aantreffen van Timmermans' belangstelling voor de volksprent. Is het dan te verwonderen dat ook zijn grafische produktie aansluit bij de traditie van devotie-prenten en profane bladen als populaire kinderprenten en centsbladen ? Anne Hallema karakterizeert in zijn monografie over A. Pieck (1930) Timmermans' kijk op de eeuwenoude religieuze grafiek: Timmermans bewonderde de rustige eenvoud in die sobere prentjes, waar de lijn geheel de voorstelling draagt, zuiver de vormen omschrijft en klaar het sentiment vertolkt. Die simpele lijn, zo ongerept aftekenend op het blank van het witte papier, zonder tinten en schaduwen, bekoorde Timmermans en hij sprak daarvan met geestdrift.

     De Lierse kunstenaar heeft steeds dicht bij het eenvoudige volk gestaan. Dit verklaart niet alleen zijn motiefkeuze, maar meteen het narratief karakter en de simpele vormgeving, kenmerken van de volksprent. De soms statische houdingen van de figuren herinneren aan de eerste dagen der xylografie, de oudste verschijningsvorm van de drukkunst.

Eenvoudig en oprecht

     Deze hout- en linosneden zijn niet los te weken van zijn literaire scheppingen. De tematiek loopt evenwijdig. Motieven worden hernomen in de andere discipline. De onderwerpen uit 'Vrome dagen' en de begijnhofgezichten, opnieuw aangepakt in o.m. de Pallieter-kalenders, vinden aansluiting bij zijn blijgeestige vertelkunst. Tijdstromingen beroerden hem maar matig. Onverstoorbaar ging hij zijn eigen weg, drijvend op eigen intuïtie en zelf zijn artistieke normen bepalend. Het uitgesproken sociaal engagement bij de moderne renaissance van de Vlaamse xylografie ontglipte hem.

     Ondanks Timmermans' drang tot archaïzeren, zijn eigentijdse invloeden toch duidelijk herkenbaar. Van de zogenaamde vijf pioniers staat Jan Frans Cantré wellicht het dichtst bij de Lierse linosnijder. Reminiscenties worden opgeroepen door de tema's uit het Vlaamse volksleven, doch eveneens door bepaalde stijltechnische verworvenheden. Ze hebben de grote zwarte vlakken gemeen, de soms korrelige struktuur en de arceringen als tanden van een kam.

     Ofschoon vakkundig knapper, is de dichter en xylograaf Max Elskamp naar de geest niet ver verwijderd van Timmermans. Hun verwantschap lijkt me te zoeken in hun gemeenschappelijke belangstelling voor het vrome volksleven en voor de prentkunst van Epinal. Beide illustrators demonstreren een ongedwongen oprechtheid. Elskamps werk is echter dekoratiever. Van Edgard Tytgat heeft de Lierenaar de ongedwongen kinderlijke en schalkse visie, de vermakelijke ongekunsteldheid. Het open gesneden, haast lineaire prentje van de Krabbekoker sluit aan bij deze literair gerichte anekdotiek.

Te biechten gaan

     De manuskripten van Felix Timmermans staan vol doorhalingen en verbeteringen.

Maar ook op de drukproeven, die hij telkens als een nieuw klad gebruikte, kwamen nieuwe toevoegingen en schrappingen voor. Hij bleef zijn teksten steeds maar vijlen en schaven, totdat de hopeloze uitgever opdracht tot drukken gaf. De auteur verklaarde eens : 'Ik kan vier jaar aan een boek werken en tot twintigmaal toe een bladzijde herschrijven.'

Bij het tekenen en schilderen daarentegen verloor hij zijn beheersing. Hij moest zijn idee in één spontane worp aan het papier kunnen toevertrouwen. Zijn tekenpen had minder geduld dan zijn schrijfpen. Literatuur beschouwde hij als zijn roeping, plastische kunst was zijn hobby. De beroepsernst en de geestelijke spanning van de schrijver werden verdrongen door de gemoedsrust en de bevrijdende vreugde van de tekenaar, die lustig improvizeerde zonder de druk van een afmattende voorstudie. Hijzelf formuleerde dat in zijn overbekende boutade : 'Schrijven is te biechten gaan, tekenen is te kommunie gaan.'

     Toen Timmermans zich op het pad van de grafiek waagde, vergde dit een grotere koncentratie dan bij zijn speels tekenwerk. Hij ontwikkelde geen hoge graad van vakmanschap, omdat hij de zelftucht niet kon opbrengen in een techniek waar de geringste fout onverbiddelijk aan het licht treedt en elke hertoetsing is uitgesloten. Met primitieve hulpmiddelen ging hij te werk. Hij vertrouwde mij eens toe dat hij geen gutsen of burijnen bezat : Voor mijn linoleumsneden gebruik ik liefst een gewoon patatschelderke.

     Volgens mevrouw Timmermans had hij toch een bolvormige houder met wisselbare steekpennen. Zijn mesje gleed nonchalant in de malse materie, slipte, schuwde het rechtlijnige. De artiest bekommerde zich niet om een al of niet rechthoekige omlijsting, want ik geloof niet dat hij ooit een lineaal heeft gebruikt. Wat bij anderen hindert, wordt bij de Fé een charmante slordigheid. Hij liet Adriaan Brouwer zeggen : 'Onze gebreken zijn een deel van onze kracht.' Technisch raffinement interesseerde hem niet, wèl de bezieling en de spontaniteit.

     Het toeval bij het snijwerk en het verrassings-element bij het afdrukken hebben hem zeker bekoord. Deze enkele bladen — illustraties en vrije prenten — bezitten in al hun eenvoud en pretentieloosheid toch een direkte uitdrukkingskracht. De vlakken liggen evenwichtig over de kompositie gespreid. In zijn beste momenten schiep hij bladen van hoge artistieke waarde. Nochtans was Timmermans geen geboren graficus. Als autodidakt kon hij zich moeilijk onderwerpen aan de discipline van de grafiek. Hij had te veel haast bij het moeizame handwerk, beoefende het hout- en linosnijden slechts bij gelegenheid, terwijl langdurig eksperimenteren hem niet lag. Het werd voor hem eerder biechten dan kommuniceren. Intussen werd zijn tijd opgeslorpt door literaire arbeid en voordracht-reizen, zodat zijn grafische produktie zich tot een voorbijwaaiend intermezzo beperkte.

     De hoofdbedrijvigheid ligt immers besloten tussen 1921 en 1924. Precies in dezelfde periode werkte hij aan zijn 'Driekoningentryptiek' (1923) en schreef hij vertellingen in een gelijkaardige sfeer van volksgeloof. Deze verhalen werden kort nadien gebundeld in 'Het keerseken in de lanteern' (1924).

     Timmermans' neiging tot aankleuren is nauwelijks verenigbaar met het beginsel van de zuivere zwart-wit-oppositie. De letterkundige zag zijn leefwereld niet in strakke tegenstellingen, maar schilderde de menselijke doening in felle 'koleuren'. Hout en linoleum zijn kil. Hij had nood aan de warmte van het koloriet.

Felix Timmermans in zwart-wit : het klinkt haast paradoksaal!

******

10-03-2013 om 10:44 geschreven door Mon

Felix Timmermans en de Kempen

Door Frans Verstreken  -  1972

     Het is nauwelijks te geloven ! Een kwarteeuw reeds is het geleden dat het grote hart van Felix Timmermans, de meest gelezen Vlaamse schrijver, stilviel. Het gebeurde in de ochtenduren van 24 januari 1947. 'Ik zeil langs regenbogen Gods stilte te gemoet' : zo had hij op zijn ziekbed gedicht voor zijn literair testament 'Adagio'. De begrafenis had plaats op een ijzigen wintermorgen. De Sint-Gummarustoren 'kan ook verdriet hebben. Dan verroeren zijn bronzen darmen. Dan luiden de grote klokken in zijn buik' Het sneeuwde tijdens de droeve tocht naar Kloosterheide. En die witheid deed alle geruchten zwijgen en gaf een stilte van een kerk over heel de wereld. De hoge hoed van uitgever Van Kampen jr. uit Amsterdam onderstreepte de afwezigheid van vele officiële prominenten.

     Timmermans heeft zijn verliefdheid op zijn geboortestadje uitgezongen in de lyrische evokatie 'Schoon Lier'. Menig boek is in een Liers kader gesitueerd en in vele verhalen flitsen lokale motieven op. Het Netedal is 'een land dat inspiratie in den dichter giet.'

Maar Pallieter verliet de arkadische vallei, omdat zijn leefmilieu werd bedreigd. De 'malse veldtapijten' en de 'eeuwige begijnenbossen' kwamen in gevaar door een geplande spoorbrug, een fort en een kerkhof. Bovendien zou de rivier gekanaliseerd worden. De 'dagenmelker' had er de brui van en trok met zijn gezin per huifwagen 'de wijde, schone wereld in, lijk de vogels en de wind.'

     Laten wij voor één keer in deze bijdrage, naar Pallieter's voorbeeld, Lier in de steek en zoeken wij de sporen van Timmermans in de Kempen. De Nete-stad noemt zich immers graag de 'poort tot de Kempen'. Zelf zit ze op de wip tussen het 'spekbuikige, overvloedhoornige Brabant' en het 'mijmerende, magere Kempenland.' Beide wezenstrekken, uitbundigheid en ingekeerdheid, vinden we versmolten bij de grote Lierse auteur. De stille geaardheid is zeker een Kempense karakteristiek ; de vader van zijn moeder was geboren te Geel. Felix' vader was kanthandelaar en reed met een hondekarretje door de Kempen om er kanten mutsen te verkopen.

     'De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt' zegt ergens in dat boek : 'Voor mij is heel de natuur een kleed, waarmee God zich omgordt.' Dat is ook de visie van de schrijver zelf, die een groot natuurbewonderaar was en daar in zijn werk voortdurend van getuigde. Dat hij zijn hart biezonder aan de nabijgelegen Kempen had verpand, wordt bewezen door zijn geschriften, zijn vele vrienden uit die streek, zijn vakantieverblijven aldaar en zijn lidmaatschap van de Vereniging van Kempische Schrijvers. In 'Mijn Vader' vertelt Lia Timmermans over de bezoeken aan 'ons tante Nonneke' in het Franciscanessenklooster te Retie : 'Vader, die erg op alle familieaangelegenheden gesteld was, was er natuurlijk altijd bij. Hij hield van de Kempen, van de treinreis door het vlakke zandige land, van het stille brave dorp, dat achter de lage mastebossen verloren lag. Ik zie hem nog rustig en gelukkig over het dorpsplein slenteren onder de grote lindeboom, "de grootste van heel de Kempen", zeggen de Retienaars die daar buitengewoon fier op zijn.'

     De familie Timmermans bleef er telkens eten : 'soep waarin gerookte hespenknoken waren gekookt, snijbonen met vlees en fruit, gereedgemaakt in zoete sausen, waarin rozijnen zwommen.' Toen de zuster haar gouden kloosterjubileum vierde, was heel de familie prezent. 'Het was zo schilderachtig, dat onze Pa er met de gauwte een schets van maakte. En het schilderij had dezelfde frisheid en raakheid, even sympathiek, wat naïef, lijk het echt gebeuren.' Het doek staat in het geciteerde werk gereproduceerd.

Begijnhovenreis

     In onze beschrijving van de Pallielerlandroute hebben wij enkele literaire aanknopingspunten aangehaald, die op deze 'koleurige' weg liggen. Overschouwen we de ganse Kempen, dan vallen dadelijk twee boeken in het oog : 'Minneke Poes' en 'Ik zag Cecilia komen'. Het eerste werkje komt later ter sprake, terwijl 'Cecilia' een zuiver verhaal is, geïnspireerd door de omgeving van Averbode, op de scheiding tussen Nete- en Demervallei. We beperken ons echter tot de Antwerpse Kempen. Timmermans' eerste pennevrucht, die ooit werd gedrukt, was het artikel 'De taal is gansch 't volk'.

     De achttienjarige Felix publiceerde het in 'De Nethe-galm', een plaatselijk weekblad van Westerlo, waar de schrijver-in-de-dop in 1904 als vakantieganger verbleef.

Th. Rutten vermeldde dit detail in zijn studie over de Lierse auteur (1928). Sindsdien werd het regelmatig en gretig door essayisten overgenomen. Dit debuut blijkt echter onvindbaar, alle speurtochten van literaire detectives ten spijt.

     De jonge Lierenaar was op het begijnhof bevriend geraakt met architekt Flor van Reeth. Ze besloten enige tijd nadien tot een 'pelgrimstocht' naar alle Vlaamse begijnhoven. Dat zal in 1905 geweest zijn, schreef Timmermans meer dan twintig jaar later. Van Reeth precizeert : 1907. Felix (21) en Flor (23) kochten een spoorabonnement voor 14 dagen. De architekt heeft me met entoesiaste superlatieven verteld over die reis, die als doel had de mystieke sfeer van deze besloten indrukken vast te leggen. Ze begonnen hun reeks met Herentals.

     Timmermans zou over deze tochten met trein of 'rochelende' stoomtram een fraai geïllustreerd stuk schrijven voor het extra-kerstnummer van een Nederlands weekblad (1929). De bijdrage heet : 'Het gelaat der Vlaamse begijnhoven'. Waar hij het heeft over de bakstenen huisgevels rondom het kerkplein op het Turnhouts begijnhof, lezen we : 'In een van die Vermeer-van-Delft-huizekens woonde nog een nicht-Begijntje, dat ons seffens op 'n lekkere koffie met melkbrood trakteerde.' En wat verder : 'Het begijnhof van Herentals is karakteristieker. Daar kwam het waterverfborsteltje alras voor de pinnen, om de brutale inkompoort met haren gekalkten band, en om het dreefken dat naar het oude kerksken leidt ('n onderwerp dat als van 'n gothieke schilderij is gaan lopen) af te schilderen.'

De pier van Magerhal

     Vader Timmermans vertelde regelmatig in de huiskring. Zijn kerstverhalen situeerde hij steeds in onze gewesten. Dat heeft de kleine Felix sterk aangesproken. Ook in de schilderkunst was die neiging te merken. In 1917 heeft F. Timmermans met 'Het Kindeken Jezus in Vlaanderen' het gewijde verhaal in tijd en ruimte naar ons toegehaald. 'Maria stapte langs de Netedijk' naar haar nicht Elisabeth, om de blijde boodschap te melden. Zo kwam ze 'op de Grobbendonkse heuvelen en de sparrebossen, waar er konijntjes naar haar kwamen zien.' Jozef, een timmerman uit de Kempen, en Maria woonden in het Land van Ryen.

     In Bethlehem stond volk 'getroppeld rond een liedjeszanger, die met een doedelzakspeler aan zijn zijde, de moord op den pastoor van Nijlen bezong.' Na de vlucht keerde het gezin 'langs de Kempen terug' naar Nazareth. Timmermans beschrijft de streek : 'De landschappen en de wegen verwisselden weinig van aangezicht. 't Was steeds een eentonige verscheidenheid van gulden geneverstruiken, verre vlakten heidepurper, verrassingen van blonde duinen en overal de donkerheid der mastebossen, met soms aan den laaiheten weg een armzalig hutteken met open staldeur, waaruit 't beslijkt achterste van een maager, steertslagend koeitje.'

     Begijntje Symforosa, die op het Liers begijnhof 'zeer schone uren' beleefde, geraakte verliefd op Martienus, vroeger 'hovenier op het kasteel bij Turnhout'.

Dit letterkundig juweeltje verscheen in 1918, als een frisse bloem na een vernietigende oorlog. De Lierse schrijver heeft zich steeds naar de geest sterk verwant gevoeld met de 16de-eeuwse schilder P. Bruegel de Oude. Jarenlang heeft Timmermans gewerkt aan 'Pieter Bruegel, zo heb ik u uit uwe werken geroken' (1928). In deze geromanceerde biografie vertrouwde het tenger bedelmeisje Veronica de jonge Pieter toe : 'Ik doe eigenlijk niets anders dan de bedevaarten. Ik kom nu van d'abdij van Postel, 'k ben een kaars gaan aansteken voor een kind dat betoverd is, en te naaste week moet ik naar ’t Heilig Bloed van Hoogstraten.' Bij de gevechten tussen bedelaars en rijke boeren vernemen we dat 'de hoeve van Waggelnek tegen Herentals in brand gestoken' was. Het malse Anneke kwam uit het 'vergeten hart van de Kempen'. Pieter Bruegel trok met zijn vriend Hans Franckert vanuit Antwerpen naar de kermis te Sint-Job, om er, als boeren verkleed, mee te slampampen.             Bruegel maakte gauw enkele schetsen. Zo vierden beide 'broers' ook een trouwfeest mee in het Kempense Halle : 'Ze gingen verder, met de belofte, in elke herberg die ze tegen kwamen 'nen pot te drinken ter ere van den pier van Magerhal ; want het is daar zó schraal en droog, dat ze den enigsten pier dien ze er ooit vonden met een ketting aan ’t gemeentehuis hebben vastgelegd als een natuurwonder.' Dit steunt op een in die streek populair spotverhaal.

Boer Wortel

     Aan onze reeks voorbeelden van Kempense inlassingen in romans en vertellingen van Felix Timmermans willen we nog enkele uit één boek toevoegen. De publikatie van 'Boerenpsalm' in 1935 was een verrassing. Hier kwam een rijp auteur aan het woord, die in een gebalde, onversierde taal naar psychologische verdieping boorde. Boer Wortel vertelt in de ik-vorm zijn gevecht tegen natuurelementen, familiale tegenslagen en zijn eigen zwakheid Zijn grootste geluk vindt hij in zijn veld en het harde landleven.

     Zijn hoevetje staat in een niet nader gesitueerd Kempens dorp, te voet 'drie uren ver' van Antwerpen. De Nete en andere aanduidingen wijzen op een ligging in de Lierse periferie. Natuurlijk heeft het weinig zin een werk als 'Boerenpsalm' geografisch uit te pluizen, vermits Timmermans waarschijnlijk zelf geen enkele bepaalde gemeente op het oog had. Men komt soms in de verleiding naar een plaatsnaam te zoeken, omdat in zijn verhalen, die zich te Lier afspelen, de handeling haast van straat tot straat te volgen is. In onderhavig boek heeft de schrijver indrukken en ervaringen uit zijn omgeving gemengd met verre herinneringen.       Bovendien werd dit alles door de fantasie van de kunstenaar tot een fiktief dekor omgebouwd. Zo schiep Timmermans ook zijn figuren, vaak samengesteld uit elementen van meer dan één type en met verbeelding samengebonden tot een levensecht nieuw personage. De achtergrond is bij een sobere, aangrijpende roman als Boerenpsalm' minder essentieel dan in de meeste andere boeken van deze auteur. Niettemin heeft Wortel een broer ter verpleging in Geel. Hij ging hem bezoeken.

     'Ik ben altijd blij wanneer ik uit Geel weg ben ; het krioelt er van zotten, de ene is O.L. Vrouwtje, de andere doet altijd tuf, tuf, lijk een trein ; die weer denkt dat hij Napoleon is.

Als ik daar lang moest blijven is er kans dat ik ook begon te spelen.' Aldus boer Wortel.

Toen zijn kind Polleken plots ziek werd, liet hij een belezer komen. Deze zei : 'De Kwade Hand, ga naar Kruiskensberg, en als alle puttekens niet leeg staan dan zal 't genezen, als ge dan alle weken een jaar lang 's vrijdags het gebed van Keizer Karel leest.' Kruiskensberg (bij Bevel) is een mooi gelegen en op Goede Vrijdag druk bezocht bedevaartoord ; de vijf waterputten symbolizeren de vijf wonden van Kristus. Nog uit 'Boerenpsalm' : de vent van Frisine 'hebben ze opgevist in een vijver bij Mol'. Wortel zelf is ontegensprekelijk een Kempense boer. Geen Brabantse. En toch heeft deze figuur een universeel karakter.

     Met deze kleine en ruwe greep in het werk van Felix Timmermans hebben wij alleen maar met enkele voorbeelden willen aantonen hoe vaak de Kempen in zijn verhalen opduiken.

Wie er zijn ganse oeuvre op naleest, zal ongetwijfeld nog op talrijke Kempense verrassingen stuiten. Wat meteen bewijst hoe lief de schrijver deze streek had en dat hij geen gevangene van Lier was. Hij betrok immers heel Vlaanderen in zijn scheppingen. Zelden echter overschreed hij de rijksgrens ('Naar waar de appelsienen groeien' en 'De harp van Sint Franciscus').

     We moeten echter waarschuwen voor te chauvinistische interpretatie. Het gebruik van een gemeente of riviernaam steunt soms alleen op de klankexpressie van die toponiem. Zo komt het voor dat Timmermans een dorp met name vermeldt, terwijl hij er de beschrijving van een andere gemeente onder schuift. In zijn fiktieverhalen vlecht hij immers droom en werkelijkheid door elkaar, zodat lokaliseren meer dan eens precair wordt. Al zijn literaire scheppingen zijn echter gedompeld in een streekgebonden klimaat.

In de mastebossen

     In 1939 huurde de familie Timmermans voor enkele maanden de bungalow Minneke Poes aan de Dennenlaan te Grobbendonk. Dochter Lia schreef over die kleine villa : 'Die lag aan het einde van een lichtgele zandweg, tegen een laag dennebosken geduwd. Als de brem in bloei stond, verhuisden wij naar het stille dorp. Onze Pa was een en al opgetogen. Het was er kalm en rustig en zo echt iets voor ons. Van in de vroege morgen was vader al aan het ronddrentelen in het bos ernevens of op de heide Elke dag bracht iets nieuws, en hij was er altijd op uit ons iets schoons te laten zien of horen in de natuur, om ons blij te maken.'    Spoedig kwam Felix Timmermans er in kontakt met August Keersmakers, gemeentesekretaris van het aangrenzende Bouwel. De dorpskom van Bouwel ligt zelfs dichterbij dan het centrum van Grobbendonk. Hij was een buitengewoon kenner van fauna en flora. 'Deze secretaris kende alles van zijn geliefde Kempenstreek en was overgelukkig, dat hij in vader een aandachtige toehoorder vond en ook een bewonderaar der natuur.'

     Timmermans maakte er met zijn gezin grote wandelingen door bossen, dreven en duinen. De tochten gingen o.m. naar het kasteelpark van het Hof van Bouwel, naar de schilderachtig gelegen watermolen aan de samenvloeiing van Aa en Kleine Nete, en naar de indrukwekkende burcht van Vorselaar. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat de auteur, die toen aan 'De Familie Hernat' werkte, bij het schrijven ook aan dit waterslot heeft gedacht.    Het is bekend dat hij de stof voor deze roman putte uit diverse bronnen : de historie van een Liers geslacht en de geschiedenis der bewoners van twee Noordbrabantse kastelen. Mogelijk hebben de bouwstijl van het Kempens kasteel en de omgeving mee inspirerend gewerkt.

     Tijdens die wandelingen bespeelde F. Timmermans soms een okarina of een mondharmonika. Af en toe verlangde hij alleen te zijn in de 'pluimige stilte'. Dan kuierde hij in de richting van Grobbendonk, tot aan de intussen gedempte Kempense vaart met een bomenrij op beide oevers. 'Daar kon vader uren zitten dromen, een pijp smoren of een liedeken fluiten.' Regelmatig haalde hij zijn schetsboek boven of maakte hij akwarellen.

Lia Timmermans getuigt : 'Ik geloof dat dit jaar voor onze Pa een van de gelukkigste van zijn leven was.' Toen de familie terug naar Lier keerde, zei de tevreden man : 'Ziet, boven Minneke Poes hangt een roze ster... Van dees vacantie ga ik een dagboekje maken.'

Bouwel

     In 1943 verscheen 'Minneke Poes' (naar de naam van de bungalow) in de reeks De blauwe Snoeckjes' bij Snoeck-Ducaju en zoon te Gent, verlucht met prettige vignetten van de auteur. Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van uitgeverij 'De Papegaai' (J.-E. Buschmann) te Antwerpen zag het jaar voordien reeds een beperkte luxe-editie het licht, geïllustreerd met vier oorspronkelijke etsen van Dirk Baksteen. Timmermans, die dit kleinood van fijnzinnige humor in donkere oorlogstijd heeft geschreven, noemde het zelf bescheiden een 'kleine inspiratie van een vacantieverblijf in het schone Kempenland' en droeg het boekje op 'aan den goeden vriend en groten natuurkenner August Keersmakers.'

     Het veelluik is samengesteld uit kleine tafereeltjes, waarin de auteur blijgeestig het dagelijkse leventje in een dorpsgemeenschap schildert. De gewoonste dingen worden door hem tot poëzie verpuurd. De originele beeldspraak, gevoed door een zintuiglijke humor, getuigt van een haast kinderlijke observatie, iets wat alleen een groot woordkunstenaar vermag. Timmermans kon — naar een uitspraak van Anton van Wilderode — 'het stoffelijke verzielen.' De lezing ontlokt een 'glimlach, de perfektie van de lach.' Felix Timmermans beschrijft een vredige zondag onder de 'vertelselblauwe lucht.' In de processie 'zingen de nonnekens een musfijn Latijn, en de wierook walmt als een maneschijn door de dreven.'

     Hij vertelt over de natuur, de kermis en de fanfare, een Ecce Homo, de postbode en de boswachter, de pastoor en de baron, de dorpspatroon en de sekretaris. die goed met God staat, want hij spreekt Latijn.' En hij verzint een vroom verhaal in het dorpje. De huizen staan er 'liefst niet te dicht bij de kerk, want ze worden niet gaarne door God op hun vingers gezien.' Als 'de dagen versmallen', loopt de vakantie ten einde.

     We zijn langer blijven stilstaan bij 'Minneke Poes', omdat dit Timmermans' enige boek is, dat zijn oorsprong vindt in de Antwerpse Kempen en dat bovendien op een reële, dokumentaire basis berust. Het geschetste dorpsbeeld slaat kennelijk op Bouwel, ofschoon het vakantiehuisje op Grobbendonks grondgebied ligt. Deze laatste gemeente komt slechts ter sprake als 'het overvaartse dorp.' Het werk laat zich helemaal in kaart brengen.

     Men heeft de Lierse letterkundige zijn regionale tematiek verweten. José de Ceulaer weerlegde dit : 'Laat de stof van zijn werk beperkt geweest zijn door zijn heimat, de maat van een talent wordt toch niet gemeten naar de omvang van zijn stof, maar naar de wijze waarop hij ze bezielt, langs zijn eigen persoonlijkheid om.' Timmermans' gehechtheid aan eigen bodem heeft nooit remmend gewerkt, zijn 'couleur locale' nooit benauwend. Zijn Vlaamse huiselijkheid doorbrak de grenzen van ons taalgebied en kreeg een Europees gehoor.

Intussen worden zijn boeken in 24 talen gretig gelezen.

     Hubert Lampo onderstreepte onlangs in een toespraak voor de Vereniging van Kempische Schrijvers : 'Nog wordt te veel de Fé gevierd, nog te weinig Timmermans gewaardeerd.'

Blijft zijn populariteit hem nog steeds in de weg staan ? Een halve eeuw na 'Pallieter' zien vele (lees : Hollandse) lezers in de Lierenaar nog de rijstpap etende leukerd. De schrijver van het tot poëzie verdroomde proza, de dichter van de innerlijkheid is nauwelijks ontdekt.

*******

09-03-2013 om 00:00 geschreven door Mon

Er zit muziek in het werk van vader!

Uit Spectator – 23 september 1972   -  door Clara Timmermans

     Uit de verzorgde uitgave van het Mercatorfonds leert men vader kennen "als mens-schrijver-schilder-tekenaar". Er staat ook in te lezen dat hij boetseerde, de hout- en linosnijkunst beoefende en etsen maakte. Daaruit blijkt dat vader veelzijdig begaafd was en hijzelf noemde het een speling van het lot, of liever nog, zag het als beleid van de Goddelijke Voorzienigheid dat hij tenslotte schrijver werd.

     Maar in deze kleine herinneringschets wil ik nog een andere Timmermans tonen, en wel de verklanker met woorden van de muziek. Hij begreep en weerspiegelde met zijn taal zo intens, juist en raak elke vorm van muziek, omdat hij die ontzaglijk onderging en lief had.

Met mijn eigen muzikale opvoeding, heb ik de bewondering voor die kunst in vaders werk sterk aangevoeld en opgemerkt. Hoe weet hij met een paar zinnen het karakter van de instrumenten te bepalen, de stemming, de indruk van een melodie te beschrijven.

     Vader was kunstenaar uit heel zijn hart en zijn gemoed, zo stond hij open voor elke schone betrachting, was hij gevoelig voor elke zielsontroering.

Daarom kon hij als jonge man, de vriendschap van Renaat Veremans en Lode De Vocht beantwoorden. Hun muzikale verrukking in zich opnemen, opvangen en langs zijn taal om, als vele weergalmen, begeesterd aan anderen mededelen.

     Veremans leerde vader Wagner ontdekken en genieten. Het vaderhuis klonk in mijn prille jeugd dan ook als een ruisende zeeschelp vol stijgende thema's, klimmende muzikale zinnen en jubelende hoogten uit Parsifal, Lohengrin en Siegfrid. Dit alles kwam, voor ons kinderen, wonderlijk genoeg, uit een ouderwetse grammofoon, die met de hand moest opgedraaid worden. We kibbelden om die heerlijke taak voor vader te mogen uitvoeren. De fonoplaten die vader, ontroerd, telkens en telkens weer speelde, werden door zijn Duitse uitgever bij elk Kerstfeest als geschenk gestuurd. Later kwam daar nog de innige Schubert bij met zijn quartetten en quintetten. Van dezelfde toondichter zongen mama en ik liederen waarnaar vader altijd weer graag luisterde.

                                   

     De discotheek werd nog aangevuld met vele klassieke opera-aria's, gezongen door de grote Caruso. Het was tenslotte toch Beethoven die de voorliefde wegdroeg, want vader zei eens: "moest ik kunnen componeren, ik zou het doen in de trant van Beethoven".

Veremans kon hem dan ook geen groter plezier doen dan bij een bezoek de serene Mondscheinsonate spelen. Ook Bach werd veel beluisterd. De hele familie woonde jaarlijks de uitvoering bij van het Matheuspassion op Paaszaterdag.

     We zouden ons voor de hoogdag niet voldoende voorbereid voelen, indien we dat concert hadden gemist. Jaren later, toen ikzelf Bach zong en vooral Mozart werden de weekendavonden, wanneer Lia thuiskwam, die ons kon begeleiden op de piano, gezellige stonden.

     Op een keer kloeg ik, ongeduldig omdat ik, door omstandigheden, nog geen schitterende ster geworden was aan de zanghemel. Vader troostte me en zei "Ge hebt Mozart binnengebracht in ons huis, daarmee hebt ge ons heel gelukkig gemaakt." Nu ik de werken van vader doorblader komt het me voor alsof hij getracht heeft de muziek door heel de tekst te weven als zilverdraad in brokaat. Ze klinkt bijna uit elk hoofdstuk, ontbreekt in geen enkel boek.

De eerste bladzijde van Pallieter begint al met een lied.

"Die mi morghen wecken zal

Dat salder wesen die nachtigal..."

Hij luistert naar "het perelende lied van de jonge nachtegaal".

     "Het waren eerst lange, stille trekken, zo fijn als een naald ; dan werden het klaardere, bredere klanken met een diepe volle waterslag erin ; en ineens brak het klimmend gefluit en rollende broebelingskens uiteen".

Een weinig verder: "Pallieter zocht zijn harmonika, zette zich op 'n stoel voor het venster en zo, in zijn koel hemd, speelde hij een machtig lied vol zwaarstappende akkoorden, adressen van hoge noten en gedans van heldere middentonen". Na dit heerlijk beeld uit Pallieter, zie ik in gedachten vader, die op zomerzondagen, bij het open raam rustig en genietend op zijn porseleinen okarino speelt. Zomaar een eenvoudig deuntje, om uiting te geven aan zijn stil geluk, zoals Pallieter, wanneer hij aan Marieke denkt.

     "En aan een plasje, waarin de maan stond, haalde hij de mondharmonika uit zijn zak en zuchtte en zoog er zulke zilverklanken uit, dat het leek of 't maneschijn was die zong".

Overal komt er muziek, zang en klank bij te pas.

Pallieter zingt "kijkend over de natte velden". Beiaardt over 't witte land. Rijdt een Walkurenrit.

     Vader laat de pastoor van het Begijnhof cello spelen, en dat is niet zonder reden.

Hij had een voorliefde voor dat instrument om zijn warme, zalvende tonen. Op één van zijn reizen in het buitenland hoorde en zag hij Pablo Cassals concerteren. Hij beschreef het ons als volgt. "Die man speelde zo kalm, alsof hij het voor zijn eigen genoegen deed. Aan de rechterhand, die de strijkstok hanteerde, droeg hij een ring bezet met een grote diepgele topaas. Het leek alsof het de betoverde edelsteen was, die de adembenemende schone muziek uit de cello streelde."

     In het Kindeke Jezus in Vlaanderen is het of de schrijver, hier als dirigent, een versterkt orkest laat aanrukken. Luister maar !

"De pauken donderden en roffelden nu dat de grond er van schudde, de bazuinen schetterden en schalden als brekend kristal en helder trippelde daartussen de frisheid der fluiten, gedempter 't geblaas der kinkhorens en achter het gegons van de zinderende rieten."

Daar loopt zuster Symforosa in de processie en zingen de begintjes "met voorzichtige stemmen de Tantum Ergo", "speelt Anne-Marie in haar chartreuse-groene zijden kleed op de vergulde harp", blaast Pieter Breughel op zijn doedelzak ’n liedje voor Veronica, psalmeert boer Wortel op zijn bugel en neuriet een jonge man ergens in de kempen "Ik zag Cecilia komen", dan trekt Adriaan Brouwer met zijn trouwe luit Holland binnen.

     Al deze personages uit de werken van vader hebben net zoals hijzelf muziek nodig om een brok geluk aan het leven te ontfutselen. Tot ook de laatste dichtbundel "Adagio" betiteld werd. Maar daar is er wel een gulden lied, kristallen taal en duizend schoon akkoorden, doch er is vooral een luisteren van de ziel naar Gods lied. En dit lied is een ruisende stilte.      Deemoedig, van die Oneindigheid bewust, zingt vader zijn laatste lied en ziel uit.

"Ik ben een snaar op Uwe harpe en wacht naar 't roeren van Uw vingren om ook mijn klank doorheen ’t gerank van Uwe symphonie te slingeren"

*****

07-03-2013 om 10:43 geschreven door Mon