Vlaamse schrijver, dichter en schilder * 1886 - 1947 *
23-04-2011
Oneerbiedig tov de Fé en de familie Timmermans
Voorlopig opgelost : het beeld staat nu min of meer veilig tegen de gevel van het archief, nog wel niet in de tuin van de bibliotheek !!!!!
Lier
Het borstbeeld van de Lierse schrijver Felix Timmermans staat al enkele weken letterlijk bij het afval. Dankzij de Gazet van Antwerpen grepen de stadsdiensten vrijdagnamiddag in.
Aannemer DCA is op het Felix Timmermansplein in Lier aan werk. Het borstbeeld van de bekende schrijver Felix Timmermans (1886-1947) moest daarvoor tijdelijk aan de kant. Schrijver-dichter Tom Marien maakte er de krant attent op.
"Tot mijn grote verbazing zag ik het borstbeeld van Timmermans nogal oneerbiedig naast een afvalcontainer van cafe Sint-Gummarus staan. Voor het borstbeeld liggen een boel blauwe buizen. Uiteraard moest het beeld voor de werkzaamheden verplaatst worden, maar moest dat op zo'n oneerbiedige manier gebeuren? En dat terwijl de dames en heren cultuur- en museafunctionarissen nadenken over een moderner beleid van het lokale culturele erfgoed", zegt Tom Marien.
"Deze schanddaad getuigt van een openbare en onbeschrijfelijke onwelvoeglijkheid, alsof het laatste greintje respect er moet aan geloven. Dit moet ook een kaakslag zijn voor de familie Timmermans, het gelijknamige genootschap en de liefhebbers en bewonderaars van mans pen en potlood. In wezen wordt elke rechtgeaarde Schapenkop hierdoor geschoffeerd", stelt Marien onomwonden.
Marc Somers, voorzitter van het Felix Timmermansgenootschap, was van de verhuis van het borstbeeld nog niet op de hoogte. "Het is niet leuk dit te moeten vernemen. Ik neem meteen contact op met Luc Coenen, de conservator van het Timmermans-Opsomermuseum. Mogelijk vindt hij een tijdelijk onderkomen voor het borstbeeld. In het slechtste geval moet het maar enkele maanden worden opgeborgen."
Gommaar Timmermans, die aan de overzijde van het Felix Timmermansplein woont, had wel al gemerkt dat het borstbeeld van zijn vader verdwenenwas. Maar dat het opzijgeschoven was tussen de rommel, wist hij niet. "Dat is natuurlijk niet serieus. Ik ga vragen dat de stad het beeld tijdelijk wegneemt of het bijvoorbeeld in de tuin van de stedelijke bibliotheek plaatst."
Nieuwe thuis : stadsmagazijn.
Omdat zowel de schepen van Openbare Werken als die van Toerisme op reis is, contacteerde de krant vrijdagmiddag dan maar burgemeester Marleen Vanderpoorten (Open Vld). Van haar weten we dat ze graag door de binnenstad wandelt. Haar moet de verhuis van het borstbeeld dus zeker zijn opgevallen. Maar helaas, ook zij valt compleet uit de lucht. "Met het borstbeeld is niet netjes omgesprongen", geeft Vanderpoorten toe als we haar op de hoogte brengen. "Ik contacteer onmiddellijk de bevoegde stadsdienst, zodat het beeld weggehaald kan worden."
Nog geen twintig minuten later bevestigt stadsingenieur Felix Van Steen dat stadsarbeiders het borstbeeld in de namiddag zullen ophalen en naar het stadsmagazijn overbrengen.
CHRIS VAN ROMPAEY
Bronzen borstbeeld
Het borstbeeld van Felix Timmermans staat sinds 1997 op net Felix Timmermansplein.
De stad liet het ontwerpen voor de vijftigste verjaardag van het overlijden van Timmermans. Anne-Marie Volders creëerde dit bronzen beeld van een ingetogen man.
cvr
Tekst en foto overgenomen uit de GVA van 23/04/2011
Een kleine vijftig jaren geleden woonde in het Vlaamsche stedeke Lier de kanthandelaar Timmermans. Hij had veertien kinderen en hij vond niets prettiger dan aan zijn kroost sprookjes en verhaaltjes te vertellen. Wanneer hij op zijn door vijf honden getrokken wagentje den boer opging, om zijn kanten mutsen te verkoopen, leek hij zijn op twee na jongste zoon Felix, zelf wel een sprookjesfiguur te zijn. Het was verbazingwekkend wat de oude Timmermans zoo al kon: teere spinstoffen ontwerpen, tooneelspelen, zingen, knutselen en met behulp van zijn bescheiden middelen de gansche bonte Vlaamsche wereld te voorschijn tooveren.
Kleine Felix wilde beslist kunstschilder worden. Er was geen muur, geen vodje papier en geen tafelblad in 't geheele huis, of hij moest er schetsjes op maken. Zijn begaafdheid zat in de familie. Ook zijn oudste broer Ernest kon schilderen. soms wel zes landschapen op een enkele achtermiddag, en dat niet alleen, hij verkocht ze nog ook. De opbrengst deelde hij met zijn vader die de schilderstukjes op zijn reizen aan den man bracht. Maar Felix gevoelde niet veel voor het fabriceeren van schilderijen. Sinds hij met een vriend stiekum naar Antwerpen was geweest, was hij sterk onder den indruk gekomen van de schilderijen door Pieter Breughel, die hij aldaar had bezichtigd. Hij werd sterk aangedaan door de prachtig uitgebeelde legenden en gestalten en het typisch Vlaamsch landschap. Destijds ontwaakte er in den knaap het verlangen om ook tot iets dergelijks in staat te zijn.
Hij slaagde er ook in, al was het dan als dichter en niet als kunstschilder. De schilderkunst, waar hij zich serieus mede bezig hield, was slechts een middel om tot het doel te geraken. Hij had het voornamelijk op Breughel begrepen, die volgens hem Vlaanderen typeerde. Timmermans trachtte hetgeen er in zijn ziel omging, door kleuren uit te beelden, maar hij had er geen geduld voor, hij was niet volhardend. Alvorens met schilderen te beginnen, zag zijn geestesoog het tot in alle details uitgewerkt schilderstuk, maar in werkelijkheid ontstonden er zwierig geschilderde, als 't ware geimproviseerde doeken, die nochtans ons oog bekoren, juist omdat zij luchtig en ongekunsteld zijn. Maar Timmermans zelf nam er geen genoegen mee. Hij wilde tafereelen doen zien van zijn geboortegrond, waarvan men in de groote wereld zoo weinig afwist, hij wilde er van gewagen op de wijze der menschen die om hem heen waren en hij wilde aan anderen mededeelen hetgeen zijn landgenooten gevoelden, hetgeen hun leven waard deed zijn geleefd te worden. En hierin slaagde hij ten volle.
(De Fé op de groentenmarkt)
Zijn boeken werden in vele talen overgebracht. Geheel Europa behoort tot zijn lezerskring. Vooral zijn boek Pallieter heeft grooten opgang gemaakt, het is het verhaal van een optimist, die van het leven geniet, ook al schijnt de zon niet altijd en loeit de storm door de straten. Hij gevoelt zich verbonden met de Natuur en gaat geheel op in de jaargetijden. Timmermans heeft eens een anecdote van zich zelf verteld, die hem wel bizonder typeert: tegen Paschen was hij ernstig ziek en lag in het ziekenhuis. De pleegzuster verraste hem met een bloempotje waarin een bloeiende witte en rose hyacinth. Deze bloemetjes hebben mij tot Pallieter geinspireerd. Daar stonden ze naast mijn bed in hun frischheid, gekust door een zonnestraaltje dat door het gordijn was gekropen, de eenvoudige, lieflijke bloemetjes, zacht getint en lekker geurende. Ze verhaalden dat buiten vóór mijn raam de jonge Lente was verschenen en het oude hart der Aarde met nieuwe krachten beroerde. De bloemetjes deden de gordijnen als 't ware wegvallen... Ik aanschouwde een nieuwe wereld...
De nieuwe wereld, die Timmermans aanschouwde, werd door hem in een taal beschreven die voor iedereen verstaanbaar is, ook al is hij in de Vlaamsche wereld niet thuis.
Hij slaagde daarin, omdat zijn betrekkingen tot het volk, waaruit hij werd geboren, nimmer zijn verslapt. Men houdt in Vlaanderen van leut, men vertelt graag een verhaaltje, men houdt van een grapje en van feestvieren.
Ter gelegenheid van zoo 'n feestje viel aan Timmermans een eerbetoon te beurt, zooals geen dichter dit mooier zou kunnen wenschen. Toen het er om ging in het stedeke Lier, waarvan hij nog steeds burger is, aan een gouden echtverbintenis den noodigen luister bij te zetten. werd er een optocht à la Pallieter gehouden. een stoet geheel bestaande uit de figuren van zijn boek, op wagens, te voet en te paard. Zoo natuurgetrouw werd het een en ander uitgebeeld, dat niemand den indruk kreeg dat het hier slechts betrof figuren uit het boek van Timmermans, ontsproten uit diens scheppend brein.
De toeschouwers die langs de straten waren opgesteld, wuifden het toe, zooals men een goedenvriend begroet die van een verre reis naar zijn geboortestreek is terug gekeerd.
Een reportage in het weekblad De Post van 24 december 1971.
De meest vertaalde Vlaamse schrijver heet Felix Timmermans. En toch heeft men jarenlang geprobeerd hem dood te zwijgen. Na 25 jaar is het tijd dat daar een eind aan komt. De Post doet dit vanaf volgende weekmet een publicatie van Pallieter als feuilleton. De eerste keer dat dit gebeurt.
Bij Marieke is de Fee nog thuis.
Vijfentwintig jaar reeds. Het gaat rap. Voor velen is het pas net gisteren. Of eergisteren ten hoogste. Vijfentwintig jaar geleden, de24ste januari 1947, stierf Felix Timmermans. Middenin de winter. Het sneeuwde zachtekens over Lier. Er zat een floers om de doodsklokken.
Lier treurde in stilte. Niet erg officieel, want de Fee was volgens repressiemaatstaven een beetje aangebrand geweest. Al zal Felix Timmermans zelf wel nooit begrepen hebben hoe men tot die mening gekomen was. Hij had in 1942 de Rembrandtprijs in ontvangst genomen. Toen men in '45 een huiszoeking bij hem kwam verrichten, vroeg men : « Wel, waar zit die Rembrandt nu ? » Timmermans was ondergedoken.
Herstellend van een hartaanval. De schok was te hevig. Het werd uiteindelijk zijn dood.
Verrassing
Felix Timmermans' leven is een grote verrassing geweest. Hij was geen erge goeie leerling. Lager onderwijs maakte zijn schooltijd af. Opstellen kon hij volgens de meesters niet. Maar hij werd de meest vertaalde Vlaamse schrijver aller tijden. En dat succes duurt nog steeds. .
In de enge Vlaamse literaire wereld werd hij met koppige hardnekkigheid benijd.
Timmermans is eigenlijk tot de literatuur gekomen via de schilderkunst. Dat zal overigens niemand die zijn schilderachtige stijl kent verwonderen.
Nog geen twintig jaar, ontmoette Felix de schilder Raymond De la Haye. Langs De la Haye belandde hij in de sfeer van het occultisme. Een zware neerslachtigheid was het gevolg. Het werd een onvervalste Weltschmerz.
Daaruit ontstonden de donkere verzen uit « Schemeringen van de dood ».
Na een lichte heelkundige bewerking kwam de ommekeer in 1911. Toen leerde hij ook Marieke Janssens kennen. De ontmoeting gebeurde op de Lierse jaarmarkt. Eerder had hij het meisje gezien in een toneelopvoering. Het werd een grootse idylle. « Pallieter » kreeg gestalte en in 1912 trad het paar in het huwelijk.
De toekomst barstte voor Timmermans open. « Pallieter » werd daar de uitbeelding van.
Een genieter van het leven in al zijn aspecten.
Het snelle succes van « Pallieter » werd door een aantal collega's in de literatuur met afgunst bekeken. Men zei en schreef, dat Timmermans weinig meer dan een volkskunstenaar was.
« Kijk daarbij maar eens naar zijn schilder- en tekenwerk », zei men.
Timmermans reageerde met « Boerenpsalm ». En daar wist men niet zo direct een tegenwoord op. De jaren voor zijn dood, terwijl hij vereenzaamd lag te sterven, schreef hij de prachtige Adagio-gedichten. Dat is grote literatuur. « Pallieter » is dat ook, maar op een andere manier. « Pallieter » bereikte zonder moeite het volk, omdat het hoop en moed betekende in de donkere oorlogsperiode.
Het werk van Timmermans greep naar het gemoed. Ook al om de grootse poëzie van zijn proza. Denken we hierbij maar eens aan een « Ik zag Cecilia komen » en « De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntje ». Lier en omgeving. De Nete, de beemden daarrond. Dat was de wereld waarin de personages van Timmermans evolueerden. Gehecht aan de grond. Als Pallieter op het eind van het boek met de huifkar de wijde wereld intrekt, neemt hij een handvol Lierse grond mee, als een heilige relikwie.
Leesverbod
Er is heelwat te doen geweest rond de uitzuivering van « Patlieter ». Uit Vlaanderen was de eerste reactie alom positief. « Pallieter » werd een verademing genoemd in de benarde ogenblikken. Hoe de tijden kunnen veranderen, wordt duidelijk als men hoort dat Nederland het boek vies, plat en heidens vond. Uiteindelijk werd in Nederland een diocesaan leesverbod tegen het boek uitgevaardigd. Er werd zelfs van godslastering gesproken.
Timmermans bracht enkele milderingen aan. Zo komt het dat enkel in 1930, 1966 en zopas de originele versie verscheen.
Er heerst trouwens nog meer verwarring in deze zaak. Velen denken dat « Pallieter » op de index heeft gestaan. Dat is helemaal niet zo. Er is enkel een aanmaning gekomen van het Roomse Heilig Officie.
De brief ging echter te Mechelen in de schuif en kwam er niet meer uit.
Men heeft zelfs gepoogd het geval een politieke uitleg te geven. maar dat bleek al vlug niet houdbaar. Deze uitleg had immers een actie van franstalig België gevergd, tegen de Nederlandse invloed op Vlaanderen. En daar is helemaal niets van te merken geweest.
Hoe dan ook, thans wordt er met de hele kwestie nog alleen maar eens goed gelachen.
Marieke brengt met haar schoon bloot lijf de gemoederen niet meer in verwarring. Zij wordt niet langer met een paar puntjes afgedaan als zij uit het water klimt.
En Weekblad DE POSTbrengt dus ook vanaf volgende Week de originele « Pallieter » als feuilleton. Het is de eerste keer dat dit gebeurt Fier dat we dan ook zijn. Als een gieter.
Het oeuvre
Felix Timmermans heeft heel veel geschreven. Naast de al geciteerde werken vermelden we nog : « Driekoningentriptiek » (1923), dat later met Ed. Veterman bewerkt werd tot het bekende toneelstuk « En waar de sterre bleef stille staan », « Anne Marie » (1923) op toneel
« Mijnheer Piroen », « De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt ». « Het keersken in de lanteern », « Pijp en Toebak », « Bij de Krabbekoker », « De familie Hernat », « Pieter Breugel», « De harp van Sint Franciscus », en « Adriaan Brouwer », het werk dat mij per-soonlijk het sterkst getroffen heeft.
En tot mijn vreugde vernam ik dat dit ook zo was met Gommaar Timmermans. Wat dan toch een referentie kan zijn. Een boek over Jan van Eyck werd door de dood de pas afgesneden.
Duur schrijver
Een ander verhaal over Timmermans is het eindeloze herschrijven dat hij beoefende.
Drukproeven stuurde hij volkomen veranderd terug naar de uitgever, die daar dan prompt een pak grijze haren meer bij kreeg. Zelfs nieuwe drukken werden grondig veranderd. Letter voor letter nageplozen. Een beetje maniakaal. Schools. Gelijk de oorspronkelijke manuscripten. opgetekend in schoolschriften met een linnen omslag, de bladzijden vlijtig in twee verdeeld.
« Ze zeggen dat dat nu niet meer zou gaan, » vertelt Marieke. Dat steeds maar herzetten zou te duur komen, want dat is handwerk. »
De meeste uitgevers voorzien overigens in hun contracten dat extra zetkosten op de rekening van de auteur komen. Er zijn er dan ook maar enkelen meer die deze herschrijverij-op-proef beoefenen. Hubert Lampo bij voorbeeld. Maar dat is dan toch altijd nog maar een klein wijzigingske vergeleken bij Felix Timmermans.
De liefde van Marieke
Wie anders dan Marieke. de vrouw die zovele jaren aan Timmermans' zijde leefde, zou ons beter over hem kunnen vertellen. We zijn haar gaan opzoeken thuis.
Gommaar (GoT), de tekenende zoon, was er ook.
Er zijn nog drie kinderen, dochters: Lia (schrijfster), Clara en Tonet.
Hoe Marieke Fee leerde kennen
« Het begon toen ik met mijn nicht over de kermis hier in Lier wandelde. Ge weet, er was een kiosk waar muziekmaatschappijen uit de omgeving hun kunde kwamen laten horen. De jeugd liep dan altijd maar om die kiosk heen. De jongens in de ene richting en de meisjes in d'ander. Ergens kwamen ze mekaar dan tegen. Op die keer was er een jongen die zijn hoed afnam en me groette. « Die is zeker verkeerd, » zei ik tegen mijn nicht. Maar een paar dagen later kwamen we diezelfde gast op straat tegen. En hij nam weer zijnen hoed af. « 't Is ene van de Timmermansen,» zei mijn nicht. « Die ken ik niet. » zei ik. Nog een paar dagen later en die jongen kwam op me af en vroeg of hij me eens kon spreken. We hebben dan een afspraak gemaakt in een cafe.»
Zo leerde Marieke Felix Timmermans kennen. Het was in 1911. Marieke was toen 19 iaar.
Timmermans had toen al « Schemeringen van de dood » geschreven en werkte hard aan wat zijn bestseller zou worden « Pallieter ».
Felix heeft heel lang aan « Pallieter » gewerkt. Hij was er al aan bezig toen ik hem ontmoette. We hadden dan nog een paar jaar kennis vooraleer we trouwden. En daarna werkte hij er nog aan. Ik deed toen het meeste werk om de kost te verdienen.
«Goed, we trouwen,» zei hij, « maar ik moet tijd hebben om te schrijven.» « Ge zult gij tijd hebben,» zei ik. Ik maakte kantwerk in die tijd. Felix heeft trouwens ontwerpen daarvoor gemaakt. Dat deed hij al eerder. Bij hem thuis hadden ze een kantzaak. »
Marieke draaft kwiek over en weer in het grote huis aan de Lierse De Heyderstraat. Zij haalt koffie aan en Lierse vlaaikes. Het is haast alsof zij de hemel te rijk is dat zij nog eens tegen een jongere over haar Fee kan praten. Marieke is wat vereenzaamd. In een televisie-interview, een paar jaar geleden, liet zij zich nogal bitter uit over het feit dat zoveel vroegere vrienden en kennissen zich niet meer laten zien.
Het werd een stil huis langs een stille straat. Al willen enkele buren zich nog wel snel even herinneren dat zij Felix Timmermans gekend hebben. Maar het wordt een beetje gefluisterd, alsof zij nog altijd bang zijn voor iets.
Marieke lacht er allemaal eens mee. « Neem nog een vlaaike,» zegt zij. Haar gezicht bloeit open. Het is niet te geloven dat zij tachtig is. Zij moet inderdaad een mooi meisje geweest zijn.
Is Marieke Marieke ?
« Felix bracht van overal gebak mee, maar liefst van al had hij toch zijn Lierse vlaaikes, » lachte zij.
Of Marieke nu het Marieke uit « Pallieter » is ?
« Ach neen, ik geloof het toch niet. Ik was daar veel te schuchter voor. Ik was geen « erge », gelijk men dat in Lier zegt. Trouwens, Felix was ook Pallieter niet. »
GOMMAAR : « Vader was eerder een melancholiek type. »
MARIEKE : « Hij was zeker niet uitbundig. Hij teerde helemaal op de kunst. Dat ging toen zo met die mannen, alles was kunst. Felix ging wel alle dagen wandelen op de Begijnhofvest. Naar het « salon ». Dat was een mooie piek aan het park die hij zo noemde. Maar dat is nu allemaal weg. Felix hield heel veel van de natuur. Hij moest het allemaal zelf zien. »
Marieke is duidelijk nog steeds sterk ontroerd wanneer zij over haar Felix spreekt. Hij is veel te vroeg gestorven voor haar. Voor ons ook. Vijfentwintig jaar geleden al. Amper 60 jaar oud.
Het huis zit nog vol herinneringen.
Al is er veel elders verhuisd. Naar het Timmermans - Opsomer-museum aan het park te Lier.De werkkamer is er voor een groot deel nog. Met o.a. een enorme kast Timmermansuitgaven. Vertalingen in tientallen talen.
GOMMAAR : « Er is een constante belangstelling voor vaders werk gebleven. Bij Van Kampen verschijnen er regelmatig omnibussen. Ook een prachtige jubileum-uitgave.
En in Tsjechoslowakije is net een nieuwe vertaling van Pallieter op de markt. »
MARIEKE : « Er komen hier regelmatig nog mensen aan de deur die vragen of het hier een museum is. Ze verschieten dan dat Timmermans' vrouw aan de deur komt. Niet lang geleden kwam hier een hele autobus uit Wiesbaden aan met een vracht bloemen voor mij.
Ik krijg ook nog regelmatig brieven. »
Wie is Pallieter ? Er worden heelwat zaken over Felix Timmermans verteld. Met Pallieter heeft hij zich een imago op het lijf geschreven. Als hij dan al geen boemelaar is, dan wil men hem toch graag zien als een smulpaap. Marieke weet daar niks van : « Hij at gewoon ».
GOMMAAR : «Als we gingen wandelen nam hij wel een zak kweeperen mee. Hij gaf wel graag een feestje. Het ging er dan om, dat men bijeen kon zijn. Dat gebeurde bij de minste gelegenheid. »
Timmermans was een verzamelaar; Al had hij weinig verstand van die dingen. « Hij hield alles bij. Hij stapelde maar op. Wat hier allemaal in huis gestoken heeft ! Er zijn daar een paar museums mee te vullen. »
Heel veel tekeningen en schilderijen zijn er ook in het Timmermanshuis te zien.
In de werkkamer het ontwerp voor een glasraam dat bestemd was voor een Liers cafe, rnaar nooit op die plaats van plezier geraakte.
Telkens komt Lier terug in zijn werken. De geschiedenis ook dikwijls. De heilige Gommaar is een vaak terugkerende figuur. Hij is de stichter (althans volgens de legende) en patroon van Lier. Hij liet met zijn broeksband een boom weer aaneen groeien. Om welk feit hij aanroepen wordt tegen breuken.
MARIEKE : « Tegen alle breuken, o.a. ook huwelijksbreuken. »
Verder in een kader vele kleine tekeningen. Die tekende de Fee tussen '45 en '47 op zijn ziekbed. Ze zijn zo klein omdat dat gemakkelijk was. Dat ging met een klein afscheurboekje.
En Marieke gaat met haar hemelsgrote bewondering verder :
« Felix die kon zo gemakkelijk tekenen! Dat ging vanzelf. Als iemand een handtekening vroeg, dan maakte hij daar een tekeninkske bij. In een handomdraai. »
« Pallieter » is een bestseller zonder weerga geworden in het Nederlands taalgebied. En toch heeft het niet veel gescheeld of het was nooit tot boekpublicatie gekomen.
Eerst verscheen de roman in afleveringen in het literaire tijdschrift (onder leiding van Willem Kloos) « De Nieuwe Gids ». De oorlog van 1914-18 maakte dat het laatste deel er niet meer kwam. Ondertussen was Timmermans de uitgevers aan het aflopen :
« Het manuscript is wel bij een twaalftal uitgevers geweest. Ze durfden niet. « Pallieter » was iets volkomen nieuws. En het was nogal gewaagd.»
DE POST : « De toenmalige van Kampen wou eerst ook niet. Hij had bezwaar tegen het feit dat in « Pallieter » een man zijn naam in de sneeuw plast »
MARIEKE : « Hihi! Er is daar van alles over gezegd.»
Uiteindelijk heeft van Kampen dan toch toekomst in het boek gezien. En dat was goed bekeken. Timmermans werd beroemd.
« Op een keer reed hij ergens in Nederland met de tram. Tegenover hem zat een meisje een boek te lezen en daarbij hardop te lachen. Felix keek wat nader en merkte dat het « Pallieter » was. Zoiets kon hem zo'n deugd doen. »
De eerste reis
De beroemdheid bracht mee dat Timmermans lezingen ging geven. Over de hele wereld.
In 1934 ging Marieke voor de eerste keer eens mee op een grote buitenlandse toer.
Ze belandden eerst in Wenen.
Midden in de nacht werd Marieke wakker: « Hoor eens, Felix, er rijden precies zware brouwerskarren over de brug. » Maar het waren geen karren, het waren kanonnen. Die dag was de Oostenrijkse kanselier, Dolfuss, door de Nazi's vermoord. En 's ochtends waren de straten afgesperd met Spaanse ruiters. Van de lezing kwam niets in huis.
« We hebben dan gelukkig nog een Bruegheltentoonstelling kunnen zien in een kelder en reisden dan maar door naar Boedapest. »
DE POST : « Felix Timmermans is de beroemdste Lierenaar, maar wij zien nergens een monument voor hem. »
Marieke glimlacht een beetje weemoedig : « Er was er eentje, maar na de Bevrijding is dat op een nacht verdwenen. Men zegt in de Nete gesmeten. Nu is er wel een museum. En misschien komt er toch nog wat. »
De jubileumviering zou een gelegenheid zijn. Overigens, wat heeft Timmermans mispeuterd ? Hij had het «ongeluk» een talentrijk en beroemd schrijver te zijn, lang voordat de Nazi's hier belandden. Zijn «fout» is geweest, dat hij blijven schrijven is. Timmermans is niet gestraft geworden na de oorlog. Er werd wel een huiszoeking verricht. Er werd over hem geroddeld. Hij heeft het niet meer kunnen dragen. In 1947 stierf hij. Geknakt.
Sedertdien leeft Marieke alleen met haar herinneringen. En de kinderen zwermden uit.
Het huis is groot. Niet leeg. Gevuld met de geest van Felix Timmermans.
Buiten is het dik grijs weer. Herfst. Gelijk tranen op een kristalglas tinketonken de klokken van Sint Gommarus en de Kluiskerk de middag over de Lierenaars.
De Nete is dichtbij en stinkt. Maar daarachter ligt nog het weiland waarin Pallieter op zijn Brabants paard rondtoerde. Voor blote Mariekes is het te koud. Maar we keren volgende zomer terug. Met de hondsdagen.
Driemaandelijks cultureel Liers Tijdschrift-Jaargang VII - 1957
HET ONTSTAAN VAN F. TIMMERMANS' SCHOON LIER
In het jaar 1922 kondigde de Boekhandel De Standaard de publicatie aan van een boekenreeks die onder de leiding van steller dezes zou staan en twaalf delen zou omvatten, met dezen verstande dat elk deel van de reeks op de rug een letter zou dragen van de verzameltitel Eigen Schoon. Beide woorden zouden daarenboven door een deel met een sterretje op de rug worden gescheiden. Bedoeld was een geïllustreerde uitgave voor bibliofielen, waaraan in technisch opzicht grote zorg zou worden besteed. Als formaat werd groot-kwarto, als papier simili-japans of featherweight gekozen, terwijl de tekst met de hand uit de stijlvolle Nicholas Cochin van XVI der Franse lettergieterij Deberny et Peignot op de Antwerpse drukkerij J. E. Buschmann zou worden gezet.
De lijst met de titels der onderscheidene delen was niet van meet af aan vastgelegd geworden. Aanvankelijk werd een aantal werken weerhouden, die achteraf niet allemaal in de reeks zouden verschijnen, Zo Jong Antwerpen, door Kan. Dr. Floris Prims, dat het inleidend boek zou worden van diens monumentale Geschiedenis van Antwerpen(1).
Als eerste van de reeks kwam Beiaarden, door E. Hullebroeck, van de pers. Als tweede of derde had Jozef Muls een P. Breughel toegezegd. Inmiddels waren we in onderhandelingen getreden met onze oude kameraad en stadgenoot Felix Timmermans die, na zijn verblijf in Nederland, naar Lier was teruggekeerd, Ons was bekend dat hij af en toe een stukje stemmig proza tot lof van Lier in heden en verleden o.m. aan een plaatselijk orgaan had afgestaan.
We zonden hem dan ook op 19 maart 1924 een exemplaar van Beiaarden samen met een prospectus waarin bijzonderheden over de reeks werden verstrekt en we vroegen hem of hij er iets zou voor voelen een gelijkaardig werk bij te dragen over Schoon Lier, als typische Vlaamse stad. We stelden voor een algemene inleiding aan de sfeer van het mooie Lier te wijden, iets te zeggen over de gebouwen en de pleinen, over het Begijnhof, de deugden, en de ondeugden der Lierenaars, hun zeden en gewoonten. De fantasie van de schrijver kon daar naar hartelust mee toveren om van het werk een evenwichtig geheel te maken, dat overvloedig zou worden geïllustreerd. Mocht hij dit tegen 1 mei 1925 willen afwerken, dan kon het boek in het najaar worden op de markt gebracht.
Wij kregen antwoord per kerende post. De bemoedigende inhoud luidde :
Lier 20 Maart 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Langs een kant valt het mee dat ik juist aan zoo iets bezig ben, feitelijk «0ud Lier», maar ge weet ook «0ud Lier» is «Schoon Lier». Dus de naam van den winkel doet er niet toe, men verkoopt er honing.
En in princiep stel ik me voor dit bij u te laten uitgeven, maar het is nog niet af, ik heb veel in handen, en 't zal zeker niet af zijn vóór July. 't Zal ook zoo groot niet zijn als «Beiaardem. Ik zou 't zelf illustreeren... en dit is de groote zaak, ik moet er eerst mijn uitgever over spreken, die ik telkens een uit te geven boek moet aanbieden. Neemt hij het dan... neemt hij 't niet... ja dan kunnen wij voortvertellen. Intusschen kan ik dan niets anders doen, dan het hem vragen, wat ik zeker deze week nog zal doen, 'k moet hem toch schrijven
Ten zeerste genegen.Felix Timmermans.
Wij antwoordden dat de titel Oud Lier reeds in 1913 door ons beider vriend R. de la Haye werd gekozen voor een album etsen met bijschriften en pentekeningen (2). We voegden eraan toe dat de ons bekende verplichting om al zijn werken eerst aan Van Kampen aan te bieden wel streng was, maar dat er wellicht toch een middel bestond om die te omzeilen. Ware het niet mogelijk de verkoop in Nederland aan de Amsterdamse firma en de afzet in België aanDe Standaard voor te behouden ?
Intussen had de uitgeverij Van Kampen aan Felix Timmermans reeds laten weten dat zij bereid was zijn boek uit te geven, De schrijver deelde deze beslissing mede bij brieve van 26 maart, doch wees meteen de weg om over een gezamenlijke publicatie te onderhandelen.
Lier. 26 Maart 1924.
Beste Heer Cordemans,
Wel, ik had reeds geschreven naar Van Kampen toen uw tweede brief over «Eigen Schoon» mij besteld wierd. Intusschen heb ik dan antwoord van Van Kampen afgewacht, en die schrijft mij dat hij het zal en wil uitgeven. En weet ge wat ge nu doet ? Schrijf hem nu uw voorstel over die beidenuitgeverij, en dan hoor ik wel van hem wat hij daarover denkt. Zult ge dat doen ? Ik dank U al !
En ik groet U met ware hartelijkheid. Felix Timmermans.
Dadelijk werd over de mogelijkheid van een dergelijke modaliteit met Van Kampen gecorrespondeerd. Zo iets was overigens reeds met een andere uitgeverij geschied, toen De pastoor uit den Bloegenden Wijngaerdt: was verschenen. Bij brieve van 31 maart verklaarde de firma Van Kampen dat zij in principe wel iets voelde voor het voorstel.Ze wenste het echter nog nader te onderzoeken.
Eerst op 8 mei werden dan voorstellen gedaan, die zo zwaar waren, dat aanvankelijk beslist werd van deze publicatie maar liever af te zien. Bij nadere studie werden echter nieuwe modaliteiten op het oog genomen om de uitgave toch mogelijk te maken. Het honoraar moest precies worden bepaald, de oplage scherper beperkt, de illustraties nauwkeurig berekend. Van dit alles werd Felix Timmermans op 12 mei mededeling gedaan. Hij antwoordde de 21e der maand :
Lier 21 Mei 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Over het honorarium schrijf ik U over enkele dagen. Ook zou ik willen weten op hoeveel U trekt, voor hoe lang het auteursrecht verpacht (dat is het woord!) wordt.
De illustraties zijn eenvoudige penteekeningen, houtsneeachtig, dus lijncliché. Het liefst zouden zij in kleur kunnen verschijnen, maar dat wordt zeker te duur,anders schoon, en meer bekorend. Als dit niet gaat zullen er ook enkele in stippelcliché moeten inkomen, naar gekleurde teekenigen. Ik heb hier thuis een collectieken. Kom eens zien als ge naar Lier komt, daar is voor uwe uitgave in kleur wat mee te doen. Komt ge ? En wanneer ?
Hartelijk UwFelix Timmermans.
Uit dit schrijven maakten we op, dat de Nederlandse uitgever niet alle bijzonderheden aan de auteur had medegedeeld. Op 27 mei wezen we er dan op dat de illustraties mogelijks in kleur konden uitgevoerd worden. Dit diende echter nog nader te worden onderzocht. Daar het schip echter te onzent werd verwacht, moest het gewenste bezoek voorlopig worden uitgesteld.
Felix Timmermans hoopte dat de onderhandelingen tot een goede uitslag zouden leiden en berichtte op 7 juni :
Lier 7 Juny 1924.
Hooggeachte Heer,
Wat het honorarium betreft van «Schoon Lier» of «Oud Lier is zoals gewoontijk 1/6 van den verkoopprijs. Wordt het boek 6 frank verkocht dan is er een frank eereloon voor den auteur. Denk daar eens over na en weet het mij te zeggen! Ik verwacht U dus nog altijd voor de kleurplaatjes. Dat het schip goed aankome !
Hartelijk.Felix Timmermans
Op 10 juni was de uitgeverij in staat om de vaste voorstellen te doen.Ze maakte deze over aan de auteur. Er zouden 225 exemplaren worden gedrukt, de tekst zou 75 bladzijden beslaan en verlucht wezen met een twintigtal prentjes. Het honoraar zou een zesde van de verkoopprijs bedragen en het auteursrecht zou tot een jaar worden beperkt. Mocht de schrijver met dit alles instemmen, dan zou nadere voeling met Van Kampen worden gezocht.
Het antwoord kwam op 19 juni en luidde :
Lier 19 Juny 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Goed, 't akkoord ! Nog een ding slechts. Ik houd er aan het honorarium bij het verschijnen van het boek te ontvangen,Stuur maar een contract, en kom eens zien naar de plaatjes, of beter naarden aard der plaatjes.
Zeer hartelijk uw Felix Timmermans
Andermaal werd op deze basis met de firma Van Kampen gecorrespondeerd. Er kon echter nog geen vergelijk worden bereikt, al bleek de Nederlandse uitgeefster bereid 100 exemplaren voor vaste rekening te nemen. Ten slotte werd van Vlaamse zijde een uiterste toegeving gedaan, op voorwaarde dat de hele reeks in Nederland door Van Kampen zou worden geëxploiteerd.
De lange duur dezer onderhandelingen bracht echter mede dat Schoon Lier niet als tweede, maar wel als derde deel der reeks zou verschijnen, terwijl de P. Breughel, door Jozef Muls, die intussen was klaar gekomen, tweede zou worden.
Inmiddels was het schip aangekomen en het meisje werd Anne-Marie genoemd.
F. Timmermans vond dat sympathiek en bedacht het borelingske met een kleurig getekende triptiek waarvan de zijluiken de patroonsheiligen voorstelden. We zochten de schrijver op te Lier en bespraken de geplande uitgave in het lang en in het breed. Felix Timmermans bewoonde toen nog nummer 34 der Boomlaarstraat. Vele herinneringen werden opgehaald, die het heden weer vastknoopten aan het verleden. De auteur spreidde een schat van schetsen en prentjes ten toon op een tafel die onder duizend lees-, schrijf- en tekenbenodigdheden verdween.
Voorgenomen werd 20 originele prentjes in de tekst op te nemen en deze ook te verluchten met 14 fotos naar werken van Lierse kunstschilders als b.v. Isidoor Opsomer en Raymond de la Haye. De letterkundigen zouden niet worden vergeten. Daarenboven stond Felix Timmermans erop dat een reproductie zou worden gemaakt naar een typisch mannekensblad, het leven en de verering van Sint Gommarus voorstellend, met prettige rijmpjes onder vergeelde houtsneden. Een «unicum» had Gustave Van In gezegd, toen hij het Felix voor de oorlog ten geschenke gaf. Mijn vriend verschoot, toen ik hem verzekerde dat ook ik, voor de oorlog, van mijn olijke kozijn een gelijkaardig «unicum» had ontvangen, dat echter in 1914 met geheel ons huis in de vlammen was opgegaan. Daarenboven zou een reproductie worden opgenomen naar een oude prent, een werkelijk unicum, met de nieuwjaarsgroeten van de nachtwaker, dat het eigendom was van archivaris Julius Van In (3).
De indeling der stof werd besproken. We schikten dat, na een aanhef, gehandeld zou worden over het verleden, het heden, het volksleven en de kunstgeschiedenis van de stad, alles te gaar 75 bladzijden tekst.
Op 5 September vroegen we nog of de uitgeverij de oorspronkelijke prentjes mocht behouden. Deze konden dan in een extra-exemplaar, op keizerlijk Japans met gulden initialen, worden gemonteerd en tegen overeen te komen voorwaarden aan de markt worden gebracht.
De auteur vond dat best en meldde op 15 September :
Lier 15 September 1924.
Waarde Heer,
Goed ge zult 20 kleine prentjes krijgen. EN HET BOEK WAARIN DE TEEKENINGETJES VESCHIJNEN. EN MET GOUDEN LETTER, IS HIER REEDS VERKOCHT ! Maar nu moet ik gaan werken! Ik koom van een ardennensche reis. Stapels brieven, voordrachten, en kleine opstellen, boeken lezen, Breugel, en op de hoop toe nog «Schoon Lier». De Force-ballen moeten gezwollen worden.
Ik zal mijn best doen. en zend U eerstdaags al een paar bladzijden !
Hartelijk uw Felix Timmermans.
Intussen was de boekhandel der N.V. De Standaard omgevormd geworden tot de N.V. Standaard-Boekhandel die voortaan de vroegere Standaard-afdeling zou vervangen. Felix Timmermans had zich dadelijk aan het werk gezet. Telkens hij over enige vrije tijd beschikte - en die werd hem dat najaar zeer krap toegemeten - schreef hij enkele bladzijden voor Schoon Lier om dan weer op reis te gaan en in binnen- en buitenland zijn graag beluisterde voordrachten te houden.
Op 3 October ontvingen we de eerste bladzijden van de aanhef tot het boek, zeer haastig en met vlugge pen gekrabbeld.
Lier 3 October 1924.
Waarde !
Hierbij reeds de eerste bladzijden van Schoon Lier. Maar nog niet weergeven! Ze zijn nog niet af ! 't Is maar om U te laten zien wat het wordt.
Ja kom ! En best Dinsdag a.s. na de noen. Dan kan ik U uitleg geven, alsmede een keus van platen voorleggen, en dan kunnen wij over het een en het ander spreken!
Breng in elk geval de pampieren mee terug, anders kan ik niet voort, en 'k heb er maar één afschrift van, hetgene ge nu hebt ! Ik verwacht U zonder wederantwoord.
Zeer genegen UwFelix Timmermans
N.B. Na de gebouwen volgt het Begijnhof. Dan een dag te Lier. Dan het volksleven, nadien historieële verbeelding, om te eindigen met de invloed op de kunst. Ik hoop het levendig te houden, en in geen gezaag te vervallen. Oordeel er dus radicaal over.
Toen we hem deze eerste bladzijden bij ons bezoek terug bezorgden, hebben we ze samen nog eens overlezen en de vaak geciteerde aanhef luidde ten slotte als volgt: ... «Daar waar de drie kronkelende Nethen een zilveren knoop leggen, waar plots het spekbuikige, overvloedhoornige Brabant zich scheidt van 't mijmerende, magere Kempenland, daar is het. Daar troppelt Lier met zijn roode daken en witte trap- en krolgevelen, met zijn torentjes, tuintjes, straten en bruggen uit het weerspiegelende, olijfgroene water op, eenvoudig, rustig, kleurig, zonnig en gelukkig als een droom van Vermeer van Delft.»...
We hebben dan een heel stel prentjes en platen uitgekozen, die voor reproductie door de clicheur in aanmerking konden komen. Na revisie, zou de definitieve tekst van de eerste proeven spoedig volgen. Dan kon de drukker beginnen zetten. Of de tekst inderdaad spoedig zou volgen ? Zeker. zeker !
Felix Timmermans las en herlas zijn tekst steeds vele malen. Hij stond erop al maar door verbeteringen aan te brengen, zelfs wanneer het fiat noodgedwongen gegeven was. En hij had het werkelijk druk met steeds nieuwe opdrachten en voordrachten. Vijf dagen daarna kregen we een heel haastig kaartje. Blijkbaar had hij zijn plannen gewijzigd :
Lier 8 October 1924.
Waarde!
Nog niets laten fotograferen. Bernard fanssens heeft van alles de fotos, ook van de dingen die ik U meegegeven heb.
1k krijg die dan wel terug. Ik heb schoone plaatjes gevonden bij Jules Van In.
Hartelijk Uw Felix Timmermans.
Dan werd het stil tot 22 October en berichtte de auteur :
Lier 22 October 1924.
Beste:
Van vandaag eerst kan ik beginnen te werken! Maar einde Oktober krijgt ge toch al een groot stuk. Ik zal moeten scharren ! Wat de platen betreft daar kan ik nog niets over beslissen. Morgen ga ik naar Jules Van In, de collectie die ik gezien heb, halen. Ik stuur U die dan, en zeg dan uwe meening. Ik vreesde dat er niet genoeg houtsneeden, oflijncliche zal zijn. Dus Zaterdag kunnen wij daarover de beslissing weten. Moesten er fotos in komen, dan zijn die toch al af.
Met beste groeten UwFelix Timmermans.
Inmiddels was het prospectus klaar gekomen. Eer dit werd rondgezonden, was de publicatie van Schoon Lier in de pers ruchtbaar gemaakt. De intekeningen lieten niet op zich wachten. De beschrijving van de oplage wijst uit dat alle prachtexemplaren vooraf reeds waren verkocht, De tekst luidde :
«Bij de N.V, Standaard-Boekhandel, verschijnt omstreeks Nieuwjaar het derde werk der reeks Eigen Schoon onder leiding van Dr. M. Cordemans, Het zal een letterkundige evocatie bieden van «Schoon Lier» door Felix Timmermans. De bekende schrijver van «Pallieter» wil hulde brengen aan het heerlijk verleden van zijn geboortestad, waar de geur van oude tijden door de stille straten waart. Hij wil ze roemen om haar schoonheid, om haar oude gebouwen, haar eenig-vreedzaam Begijnhof, haar weidse landbouwen, die ze omstrengelen als een krans. Hij wil niet het minst de kunstenaars gedenken, die er in zoo grooten getale verbleven en er nog werkzaam zijn.
Meer nog dan het Hollandsche Laren, evenals Laathem aan de Leie, verdient Lier aan, de Nethe een huldebetoog, om het als kunstcentrum in breede kringen te wijden.
Dit boek zal als een loflied in heerlijk proza zijn, gesproten uit de ontroerde aanvoeling der dingen, welke den schrijver als met open gelaat omgeven. Afwisselende mystiek en blij realisme scheppen er die echt Vlaamsche atmosfeer, welke de werken van Timmermans zoo aantrekkelijk maakt.
Aan de uiterlijke verzorging dezer reeks wordt veel zorg besteed. De werken worden uitgegeven in groot kwarto formaat, met de letter en versiering van dit prospectus. Het boekdeel «Schoon Lier» is uitvoerig verlucht met twintig oorspronkelijke teekeningen van den schrijver in den tekst, naast een aantal buitentekstplaten en reproducties van oude prenten.
De oplage is beperkt tot 301 exemplaren, waarvan een op Keizerlijk Japansch papier met gouden initialen, bevattende de twintig oorspronkelijke teekeningen van den schrijver, onder perkamenten omslag met goudopdruk (verkocht), 25 op simili-japansch papier, onder perkamenten omslag met goudopdruk, met den naam van den inteekenaar op de pers genummerd van 1 tot 25 (verkocht) en 275 exemplaren op Engelsch Featherweight, waarvan 50 gebonden in witten kartonband met blauwe lettering, genummerd van 26 tot 300. Ieder boekdeel van de reeks zal op den rug eene letter dragen van de spreuk «Eigen Schoon» om achtereenvolgens op het boekenrek dit motto te voltooien,»
Tien dagen daarna is de definitieve tekst van de eerste dertig bladzijden klaar. De schrijver is in zijn vuur geraakt. Geestdrift voor zijn onderwerp heeft hem aangegrepen. Waar hij aanvankelijk vreesde niet voor 75 bladzijden te kunnen instaan, vraagt hij zich nu af, hoe hij het ontworpen geheel binnen het gestelde raam zal kunnen houden.
Zo schrijft hij op 31 October 1924 :
Lier 31 October 1924.
Beste Marcel!
Eindelijk een gedeelte 30 bl waar het alleen gaat over het aanschijn van de stad. Hoe ik de andere 40 bl zal moeten klaar krijgen met nog over HISTORIE, EEN WANDELING, HET VOLKSLEVEN en de KUNST te spreken. dat is mij een raadsel. 'k Zal alles moeten inkrimpen, en de HISTORIE laten vallen, geloof ik.
Hierbij al zes prentjes. Zijn ze naar uw zin ? Ik heb eerst geprobeerd ze een plaats te geven, maar daar er te veel zijn, soms te dicht opeen, ga ik daar niet mee voort. Ik laat het dus aan U over ze maar ergens te zetten. Er moeten er nog veel komen. 't Komt toch op geen tien plaatjes op aan ? Zoo bv. bij de KUNST kan ik er geen zetten, en toch zou ik er plaatsen al stond er een Sint Pieters-Kapelleken.
Hierbij ook de plaat van Sint Gommarus. De kast komt, daar waar ik over de schatten der kerk spreek. En ook de plaat hierbij van de toren. Maar de clicheur zal de zwarte lijnen moeten ophalen. Zijt ge soms zinnens die in kleur te geven, dan zal ik er kleuren over vagen.
Die plaat van Sint Gommarus kunt ge hier en daar verdelen, met de rijmkens er bij. Voor het Volksleven moet ik nu ook nog plaatjes maken. Ik schat het geheel der plaatjes van mijne hand op een 30 tal.
Ik hoop dat ge nu al kunt beginnen te drukken. Als plaatjes voor UITZICHT en VOLKSLEVEN (voor 't andere gedeelte is niet te illustreeren), maak ik nog een POMP. LIEVROUKEN .BROUWERIJSTRAATJE. FOLKLOR1STISCHE SPELEN, enz... Ik geloof dat ik nu alles goed heb uitgelegd. Einde November hoop ik, heel de rest te zenden! Maar dan zal ik moeten jakar geven!
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
N.B. - Ik voeg hier enkele fotos bij naar kopergravuren. Indien ge die niet met lijncliche kunt drukken, doe het dan niet. 't Best ware nog bij den TORENWACHTER, SINT GOMMARUS en mijne teekeningen te blijven niet waar?
De eerste bladzijden gingen naar de zetterij, nadat ze even nog waren overzien om enkele taalaangelegenheden, waarmede de schrijver immer overhoop heeft gelegen, in orde te brengen. Hij was het daarmede gaarne eens, zoals uit zijn brieven blijkt. Hoe gaver de tekst, hoe minder correctie op de proeven ! Want Felix Timmermans kon zich niet weerhouden zijn werk herhaaldelijk onderhanden te nemen om het al maar door te polijsten. Ook deze proeven moesten het ontgelden. Dit is, in gewone orde, al hinderlijk genoeg voor de zetterij. Wanneer het echter handzetsel betreft, waarin illustraties dienen ingekleed te worden, veroorzaakt de schrapping of de bijvoegmg van enkele regels soms een echte ramp. Niet alleen komt dan de witverdeling in het gedrang, wordt de schone en evenwichtige spreiding der woorden, met vermijding van hinderlijke gangetjes, in gevaar gebracht, maar soms moet een hele bladzijde opnieuw in de haak worden genomen om alles weer goed te maken. De weeklachten van de zetterij lieten de auteur echter volkomen koud, zodat hem noodgedwongen, na de eerste proeven, geen andere meer werden overgemaakt.
Op 6 november volgen tekeningen, aanbevelingen en de afdruk van een der weinige houtsneden die door F. Timmermans werden gemaakt. Deze stelt een gezicht voor op het Pompstraatje van het Begijnhof en staat afgebeeld tegenover blz. 42 van de tweede druk van Schoon Lier, die later door Van Kampen op klein formaat werd uitgegeven. De haastig gekrabbelde mededeling, op een stukje rekeningen-papier gesteld, luidde :
Lier 6 November 1924.
Beste !
Uit gebrek van papier, mijn tafel ligt overhoop met de teekeningen op zoo'n armenmenschenbladje, 't Doet mij plezier dat gij de dingen goed ontvangen hebt, en nog meer dat gij ze zoo goed vindt. Hierbij een heelen anderen reesel teekeningen (de laatsten voor «Lier»),
't Doet niets dat gij, hier en daar de DE's verandert, Het is toch 75 bl. niet waar.
Ik hoop, nu de teekeningen af zijn, tegen 15 à 20 November klaar te zijn. Er zijn nu nog 23 teekeningen hierbij. Maar zie goed, van die Begijnenvestpoort heb ik er ook een houtsnee bijgevoegd, nu kunt. ge tusschen de twee kiezen, wat in het boek komt. Het andere houdt ge dan maar voor U, als 't U interesseert.
Er is dan nog een houtsnee bij van het pompstraatje, als 't mogelijk is die er bij te lappen doe het, MAAR DIE ZOU IK GAARNE ALS 'T KAN TERUG HEBBEN ! 't Is mijn eerste houtsnee, en 'k heb er maar een !
Dan voeg ik nog er bij, het zicht op Lier waarnaar ge vraagt niet waar. Als ge die afdrukt zal die schoon staan in het boek (die krijg ik ook terug, eveneens het mannekensblad van Sint Gommarus).
Ik heb voor de eerste bl. het wapen van Lier met een Lier genomen, dat komt dus op een ledige bladzijde waaronder ik dan een opdracht aan den vriend Frans Cursters zet.
Die Lier, kan desnoods van voor op den omslag komen. En voor van achter voor 't sluiten heb ik geteekend een ventje dat na zijn liedeken den lezer groet.
Als die twee dingen maar op hun plaats staan, dan kunt ge de rest der teekeningen verdeelen zooals ge wilt.
En nu over die groote dingen. Ik wil gaarne van Opsomer en Delahaye een lijnplaat er in, maar dan moet er absoluut ook eene in van Van Reeth. Daarheb ik mijn woord voor gegeven, en daar ga ik niet van af. Dat begrijpt ge toch niet waar ? Ik zat direct nog naar Van Reeth schrijven om een plaat, heeft hij er dan eene gezonden dan spreek ik er Opsomer over. Die zal dat ook wel doen !
En nu maar rap voort aan 't werk !
Ik hoop dat het drukken goed meevalt, en dat het boek leesbaar en de printjes zienbaar zullen zijn!
Ik groet U zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
P.S. Maar gij zoudt voor mij iets moeten doen n.l; mij een drukptoef of wat weet ik van Jozef Muls zijnen Breugel zenden. Ik zou dat ding absoluut moeten lezen ! En nogal voor 15 November daar ik op 25 November een voordracht over Breugel heb, en 'k weet niets er over te zeggen. 'k Heb er wel duitsche boeken over, maar ik kan geen Duitsch ! Help mij ! a.u.b. !
't Is niet om te copieeren, maar om te zien wat er van hem te zeggen is.
ft.
Hierbij ook de 3 fotos van de Mon! Van de la Haye geen kerk in het boek brengen, wel een of ander stadsgezicht als b.v. de groote kerk gezien van op de Mol of een huizenrei.
Zou het boek nu «Schoon Lier» heeten, of «Het Dichterlijke Lier» of «Het Witte Lier» of «Het oude, schoone Lier». of een ander Lier, denk er eens op.
ft.
De Breughel door Jozef Muls was juist klaargekomen en de proef werd dadelijk naar Lier verzonden, waar ze precies nog op tijd toekwam. F. Timmermans heeft menige bladzijde uit deze heerlijke studie van Jozef Muls aangehaald en er herhaaldelijk zij'n bewondering voor uitgesproken. Dit boek, dat spoedig was uitverkocht, werd later herdrukt om aan de blijvende vraag te voldoen.
Zoals uit het laatste post scriptum blijkt, vroeg de schrijver zich op dit ogenblik nog af, of Schoon Lier wel de beste titel zou wezen. Hij stelde een paar varianten voor. Na bespreking bleef de eerste, door ons voorgestelde titel behouden. De prospectussen waren immers gedrukt. Zoniet had wellicht Het Witte Lier een voorkeur gekregen.
Op 13 en 17 november volgen alweer 10 bladzijden, dan nog 6 bladzijden tekst met enkele wensen, aanduidingen en mededelingen :
Lier 13 November 1924
Beste Marcel,
Alweer dan een stukske van 10 blz. Nu volgen er nog 10 voor de Volksgeest, en dan 20 bl. voor de Kunst, waarvan 5 voor den Door Opsomer, en de rest voor de anderen. Ik hoop dat ik er zal geraken. Dit stukje «ORDINAIREN DAG» moet ik in drukproef nog eens goed herzien, er komen misschien herhalingen van 't eerste in, en dat mag niet. Toch geloof ik dat het goed is, en het den geest weergeeft. Die mengeling van personen daartusschen dat maakt het vertrouwelijker. Stuur mij steeds dubbele drukproef om de vergelijking. Neen ik zal het boek van 500 fr niet nemen. Ge kunt nu de prospectus uitgeven, en lap tusschen den tekst van den prospectus een teekening van mij, dat doet meer koopen.
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
Indien dit stuk geschiedenis er niet zou inkomen, kunt ge nog altijd het brokske Sint Gommarus behouden dat dan de inleiding wordt voor «De Feestelijke Almanak».
Op 1 december is alles af. Enfin ! zucht F. Timmermans. Maar de tekst is nog niet definitief. Hij werd te Brussel met grote zorg getypt en voor goedkeuring aan de auteur overgemaakt, om de slotredactie volkomen persklaar te maken.
Lier 1 December 1924.
Beste Marcel!
Enfin!!! Hier is het Schoone Lier! Maar in heel slecht geschrift, om duidelijk te worden, zou het nog ne keer of drie moeten herschreven worden. Ik schrijf in de schrijversdrift zooveel verkeerd, dat ik telkens moet uitkrabben. Ik kan het niet opnieuw schrijven.
De tijd voor voordrachten is aangebroken, en 'k heb geen tijd meer, 'k ga morgen reeds tot Zaterdag weg. Maar laat het nu overkloppen op 't machien dan heb ik het met de drukproeven niet meer zoo lastig.
Het mag gerust zoo gedrukt worden. Alleen kommas en hier en daar een hoedanigheidswoord veranderen. Maar nu moet ik per keerende post een contractje hebben, daar houd ik zeer aan voor persoonlijk gebruik. Ik verwacht dit dus morgen!
En NU NOG IETS. Op 17 December moet ik ievers uit Lier een lezing houden. Zend me dus daartegen of wel de drukproeven, of wel het handschrift. Ik heb dat beloofd en dat moet! STEEDS DUBBELE DRUKPROEVEN.
En nu nog iets. Ik moet absoluut een in perkament luxe-exemplaar hebben van 65 fr., alsook een voor mijn schoonbroeder Bogaerts - Timmermans, en Paaps - Timmermans. Dus die in perkamenf van 65 fr.
Men telephoneerde mij dat er geen meer waren, maar keer nu de zaak zooals ge wilt. Ik moet er drie hebben, of ten minste een, en een voor de voornoemde personen, die het bedrag u zullen uitkeren.
Daar moet ge nu eens echt voor zorgen!
Ik reken.dus vast op dubbele drukproeven voor 17 December, en op drie exempt. van 65 fr. en op contract! Indien ge de laatste bladzijden over de kermissen en de kunstenaars TE LANG VINDT, dan knippen wij er hier en daar wat af !
Zeer hartelijk en rap uw nieuws verwachtend, UwFelix Timmermans.
De tekst was inderdaad te lang geworden, langer dan voorzien toen het eerste ontwerp werd besproken. Maar het viel zo hard in de fraaie bladzijden te knippen, die door de auteur aan de Lierse kunstenaars werden gewijd. Beslist werd de omvang van het boek te vergroten, daar de oplage toch reeds haast volledig was verkocht. Het laatste hoofdstuk viel zozeer mede, dat we ons afvroegen of we niet beter hadden gedaan met de geschiedenis in te korten, Maar die tekst stond gezet en er viel geen tijd te verliezen, want de Nederlandse mede-uitgever wenste tijdig klaar te komen. En toch moest een gedeelte van de tekst wegvallen om niet al te zeer buiten de schreef te gaan en de onkosten onverantwoord hoog op te drijven. Daarom werd afgezien van een reeks fotografische reproducties van schilderwerken door Lierse kunstenaars en van fraaie natuurgezichten in en om de stad.
Het mannekensblad over Sint Gommarus bleef echter behouden. De zetter werkte flink voort. De proeven volgden. De tekst van het definitieve contract voor een oplage in 300 exemplaren werd aan de schrijver voorgelegd en droeg zijn volledige instemming weg. Maar de nieuwjaarsprent ontbrak nog. Daarover meldt de auteur op 8 december :
Lier 8 December 1924.
Beste!
De Heer Bogaerts-Timmermans koopt het boek nr 1 met de oorspronkelijke teekeningen er in. Het andere boek dat ik U zaterdag per telefoon besteld had voor hem, vervalt dus.
Gelief dus het boek op zijn adres te zenden.
Alzoo zal ik geloof ik nog het juist voor hebben wat ik U meldde over het honoraar niet waar ? Ik ga nu aan de proeven werken en stuur U deze week al wat op.
Met zeer veel genoegen en hartelijkheid Uw Felix Timmermans.
Morgen maak ik de calcé
Met dit «calcé» bedoelde de schrijver dat hij die zeldzame nieuwjaarsprent vanwege archivaris Julius Van In te leen had gekregen, maar diens toestemming niet kon losmaken om het stuk naar Brussel te zenden voor het maken van een lijncliche.
Daarom zou F. Timmermans een doorschijnend papier op de prent leggen en het geheel met chinese inkt natekenen. Zo kon ze, door F. Timmermans nagemaakt, in Schoon Lier worden gereproduceerd. Ze werd echter door Van Kampen niet opgenomen in de herdruk, evenmin als het oude mannekensblad.
Op 13 december heeft Felix Timmermans «een ontdekking gedaan» die hem overgelukkig maakt :
Lier 13 December 1924.
Beste!
Ik heb een schoone ontdekking gedaan! Peter Breughel heeft ons stadje Lier in inkt afgeteekend, Dat is wel een groote eer voor de stad, en een geluk voor mijn werk over de schilder !
Al bladerend in Friedländer vond ik op bl. 118, een zicht op een stad. Ik verschoot en ik zag het duidelijk het was Lier van aan het Spui-huizekcn gezien! Blij dat ik was ! Breugel is te Lier geweest! Gaan laten zien naar Jutes Van In, die het bevestigt !
Zouden wij dat nu niet desnoods op couche papier in «Schoon Lier» zetten ? Schrijf rap ! Dinsdag hebt ge alles ! van «Schoon Lier». Ook de nachtwakers teekening. Die rijmkens komen toch onder de St. Gommarusplaatjes ? Het stuk der artisten wordt zeer zeer verkort.
Dat was niet alleen belangwekkend voor Schoon Lier, het was ook van betekenis voor publicatie in De Standaard. Maar waar kon die plaat ter reproductie worden verkregen ?
Lier 15 December 1924.
Beste Marcel!
Hierbij de copij. Alles in orde! Nu maar aan 't drukken aan! Ik krijg juist uw brief per express. Die plaat staat in het werk van Max. J. Friedländer (in 't Duitsch) bl.118. Het boek dat ik bezit is niet van mij. Maar dit boek hebt ge toch zeker in de Boekhandel «De Standaard» ? Daar kunt ge het dan laten uit over trekken. Anders zoudt ge de cliché aan den schrijver of den uitgever moeten vragen. Ik zou het aan Bernard Janssens kunnen laten aftrekken maar ik vertrek morgen en blijf een week van huis. Ik kom Donderdag naar Brussel in «De Nieuwe Spieghel» voorlezen. Zie ik U daar ? Doe er geen moeite anders voor, want het is maar een voorlezing uit Breugel. Misschien kom ik wel tot op uw bureel voor twee minuten. 't zij Donderdag of Vrijdag, want ik moet dan weer op de noen naar Holland. Het laatste van de artisten is nu fel ingekort. Dit stuk alleen zoudt ge mij in drukproef moeten zenden. Om er soms nog wat uit te halen. Voor de «Standaard» zal ik die «ontdekking» schrijven heel kort voor toekomende week.
Zeer hartelijk en genegen uw Felix Timmermans.
De plaat van de nachtwaker teeken ik seffens over, en 'k doe ze hier bij. Ge kunt ze desnoods verkleinen. Om de menschen niets verkeerds wijs te maken, kunt ge ook zeggen «naar een oude houtsnede uit de collectie van Julles van In».
Intussen werkte F. Timmermans aan zijn Bruegel en las hij voor uit Schoon Lier op de talrijke voordrachtavonden die zijn tijd in beslag namen. Al lezend en herlezend, vielen hem herhaaldelijk nog kleine bijzonderheden op, die hij nog gaarne had bijgevoegd of gewijzigd. Soms kon dat nog, soms echter niet meer, Op 23 december meldt hij :
Lier 23 December 1924
Beste!
In 't Vaderland verschijnt «Het UITZICHT en DEN TOREN, alsook de STRATEN. en de HU1ZEN. Of ze alles zullen opnemen geloof ik niet. 't Is wat te veel misschien. In ORDINAIREN DAG staat er toch de bureelbedienden die hunne nagels kuischen ? Als het mogelijk is, zend mij de drukproeven, voor een dag slechts, slechts om te overlezen. G'hebt ze dezelfde dag nog terug. 't Is om er geen fout in te laten. 't Avond zend ik U de KUNSTENAARS op.
Zeer hartelijk Uw Felix
Ik hoop deze week nog te schrijven over het Breugheltafereeltje. Komt er de plaat nu in ?
Daags voor Kerstmis volgen alweer proeven en wou de schrijver de vorige ook nog eens te zien krijgen. Om ons aan geen verder gevaar met het zetsel bloot te stellen, verkozen we liefst een voorzichtig stilzwijgen te oefenen...
Lier 24 December 1924.
Beste Marcel,
Hierbij het «Kunstige Lier» dat zoo kan gedrukt worden. Let goed op wat ik van Rubens vertel. 't Is een duidelijke uitleg dat hij te Lier geboren is. 't Kan niet anders, menschelijkerwijze gesproken. Dus weer te meer (een ?) pluim op den Lierschen hoed!
Zooals ik gevraagd heb, vraag ik het nog eens, laat mij de drukproeven ter inzage zien, als ze van Buschmann komen. Misschien kan er nog hier en daar blinkend woord gezet worden. Of een flauwigheid weggelaten worden. Ik zou het zuiver willen!
Met veel wenschen van zaligen Kerstmis voor U en de Uwen Uw Felix Timmermans.
Maar nu blijven de proeven achterwege en de drukker bromt. Intussen leerden we een zeer geslaagde ets kennen van kunstschilder I. Opsomer die het karakteristieke hoofd van zijn goede vriend de Fé op de plaat had gebracht. Zou dit portret niet fraai staan tegenover de titelpagina van het boek ? Baron Opsomer ging akkoord. Hoe zou Felix Timmermans erover oordelen ?
Lier 6 Januari 1925
Beste,
Neen wordt niet kwaad! En de drukker ook niet! De andere drukproef zal nu ook wel bij U zijn. De deze is hierbij.
Dat portret ? Een GETEEKEND ? Ik ken dat van Opsomer niet. Heel gaarne ! Maar is dat niet aanstellerij van mijnen 't wege ? Doe er mee wat ge wilt! De Breughel verzonden.
Zeer goeden Nieuwjaar Uw Felix Timmermans.
Op 17 januari andermaal proeven. Het harde vonnis na het incident De Man aan de Beurs te Brussel (4), heeft hem gegriefd en hij schrijft :
Lier 17 Januari 1925.
Beste!
Ik koom t'huis van de reis. De eerste drukproef hebt ge al ? Hier is de' tweede en het teekeningsken. Ik hoop dat het goed is.
Zeer benieuwd voor het boek!
Van de veroordeeling De Man erg verschoten !. Geweldig ! En zoo stilaan verandert het hart!
Uw Felix Timmermans.
De voordrachtgever is alweer op reis. Vanuit Nederland komen verbeterde proeven toe. Dan nog een pakje uit Lier. Een prentje moet even worden gewijzigd. F. Timmermans gaat akkoord. Hij is blij omdat alles vordert,
Maandag 19 Jan. 1925
Beste !
De eerste drukproef heb ik uit Den Haag verzonden, Vrijdagavond. De twee lateren zijn Zaterdag per express verzonden. Ik hoop dat alles U goed toegekomen is. Ja doe gerust de kader van het teekeningsken af. Blij dat ge het goed vindt!
Met groote genegenheid Uw Felix Timmermans.
Intussen is de reproductie van de ets door Is. Opsomer klaar gekomen en goed geslaagd. Afdrukken op het fijnste gekoetst papier worden aan de kunstenaar voorgelegd, die op 2 februari 1925 meldt :«Het cliche is goed gelukt. Ik ben er zeer dankbaar om». Nu is het einde in het zicht. Op 3 februari zijn andermaal proeven klaar.
Lier 3 Februari 1925.
Beste !
Zoo loopt het stillekens aan naar 't slot van «Schoon Lier». Zie goed. naar de opmerkingen op de drukproef gevoegd en volg ze.
En vergeet vooral niet dat het aan Fr. Cursters is opgedragen ! Dat moet er absotuut bijstaan.
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
Van die 50 fr. die ik moet hebben voor de Leers van Michiel Sivaen houd er 20 fr. af voor steunfonds De Man. Uw Felix Timmermans.
Op 5 februari zijn de laatste proeven klaar. Jammer dat die kunstenaars moesten ingekort worden. Maar de windmolens en de peerdekensmolen kwamen te laat,
Lier 5 Febr. 1925.
Beste
Hierbij de laatste proeven. Dat van Opsomer is wel een beetje kaal geworden lijk zijn eigen kop. Er zijn gaten in. 't Is te hopen dat anderen ze zoo niet zien. De met stippellijnen afgetrokken gedeelten bij het Opsomergeschrijf kunnen er nog uitgelaten worden, als ge wilt. Dat doet er nu zoo wat aan als wat in een frak. Doe er uw goesting mee. Kmt ge in den laatsten groet aan Lier dezen zin ergens niet tusschen wringen : gegroet Lier der windmolens en der houten peerdekensmolens !...?
Blij dat het ding af is. Meld mij of Frans Cursters een boek besteld heeft, anders ben ik verplicht het te doen en het hem cadeau te geven.
Ik groet U hartelijk UwFelix Timmermans
Op 23 februari nog een kaartje uit Lier vanwege de auteur die gedurig op reis is en hoopt een exemplaar van Schoon Lier op zijn tafel te vinden bij zijn terugkeer. En het was er ook.
Lier 23 Febr. 1925.
Beste!
Met dezelfde post schrijf ik om fotos. Zoo gauw ik ze heb stuur ik ze U. Indien, ge dat uit de Nieuwe Eeuw kunt nemen dit Fragment, dan moet ik er weer geen ander overschrijven. Want ik ben gedurig op reis. Ik hoop deze week de fotos te ontvangen, en bij mijn te huis komst, Donderdag ze U op te sturen, en tevens «Schoon Lier» te Lier te vinden.
Rap, maar genegen UwFelix Timmermans.
De lofzang van F. Timmermans op zijn Schoon Lier werd met geestdrift onthaald. De auteur vertelde bij een bezoek te Brussel, over de belangstelling die het voor zijn stad in Nederland en daarbuiten had gewekt. Maar hij moest zo dadelijk alweer naar de trein op weg naar Holland en vroeg of we zo niets typisch-Vlaams hadden, dat bij voordracht over Vlaanderen kon worden te pas gebracht ? Zo juist was in Ons Volk Ontwaakt een geestig stukje met de tekst voor een poppenspel over «De Leeuw van Vlaanderen» verschenen. Kon dat dienen ? Felix greep het vast, «Ja kom» en holde de trappen af naar het station. Intussen was de gehele oplage van Schoon Lier uitverkocht. Maar toch kwam er op 4 maart nog een kaartje:
Lier 4 Maart 1925
Beste!
Merci voor dit poesjenstuk. 't Heeft mij gered en 't had veel succes. Nu toch kom ik nog een boek «Schoon Lier» vragen. n.l voor mijn friend Gerard Van der Poorten, Antwerpsche steenweg 72, Lier. Doe dat a.u.b. en als g'er nog een voor mij over hebt, stuur het dan ook naar mij. Dus bid ik U om 2 «Schoon Lier» een voor Van der Poorten Gerard, en een voor uw vriend die zich noemt voor U : de fé.
We hadden nog een paar overnummers. We zonden ze hem gaarne. Maar op 9 maart volgde nog een aanvullend verzoek :
Lier 9 Maart 1925.
Waarde Vriend,
Goed de 2 «Ons Lier» ontvangen. Maar ik heb er een te kort besteld. Ik moet er nog absoluut een hebben. Een cadeau die 'k beloofd heb, en waar ik niet mee in affronten mag vallen. Als g'er mij nog TWEE kunt zenden doe het dan ! Eenen zeker ! Of gij ze nu aan mij verkoopt of aan een ander als ze toch in de vitrien liggen is eender ! Ik verwacht er dus nog twee.
Ik groet U danig en dank U op voorhand UwFelix Timmermans.
Waar onze goede vriend die exemplaren «in de vitrien» had gezien, weten we niet. Maar we hebben hem een van de twee allerlaatste exemplaren gezonden, die ons nog overbleven...
Al de oorspronkeiijke tekeningen van de auteur werden, op de kleine houtsnede van het Pompstraatje na, in het prachtexemplaar op Keizerlijk Japans gehecht en aan de intekenaar bezorgd .
Denijs Peeters geeft een lijstje ten beste van deze iliustraties die de oorspronkeiijke uitgave versieren (5). In deze opsomming komen echter een paar kleine vergissingen voor, De Sint Gommarus-kapel staat niet op de Grote Markt; de «fantasie op de draak» is enkel een tekening naar een der spuwers aan het dak van Sint Gommaruskerk; de toren van het Belfort is die van het stadhuis en de uitgangspoort van het Begijnhof is een gezicht op de hoek van het Hellestraatje met het oude huizeken waar, voor de eerste oorlog, de oude Vertommen woonde, die stiekem bier schonk voor vertrouwde bezoekers en de «artisten» uit die tijd goed heeft gekend.
Daar de eerste uitgave volledig was uitgeput, bereidde de firma Van Kampen een tweede editie voor. Ze is, met weglating van de reeds vermelde prenten, gelijk aan de eerste, maar de prenten werden aangepast bij het kleiner formaat, Felix Timmermans tekende daarenboven nog een kleurige prent, met een gestyleerd gezicht op de toren, dat op de omslag van het boek werd afgedrukt.
Te Lier werd het boek met geestdrift begroet en dankbaar herlezen. De titel is gemeengoed geworden.
Geen vermelding van enige artistieke aangelegenheid is er nog denkbaar zonder dat daarbij wordt gewag gemaakt van Schoon Lier.
Dr. MARCEL CORDEMANS
Notas :
(1) Inleiding in : L. DE BOUNGNE : Bibliographie van Kan. Dr. PI. Prims, Antwerpen 1952.
(2) Dr. M. CORDEMANS : E. de la Haye, Leuven, 1957, biz 86. 120
(3) Zie hierover: M. BOSCHMANS in 't Land van Ryen. jg. VI, 1956, Hz. 43-44.
(4) Het incident De Man deed zich voor in de nabijheid van het beursgebouw te Brussel waar deze ministerie-bediende, in het nauw gedreven tijdens 'n vlaams relletje, zijn revolver op zijn vervolgers afvuurde van achter een brievenbus. Dit incident gaf aanleiding tot een hevige anti-vlaamse reactie in de pers en een scherp optreden van het parket. De «dader» werd streng gestraft. De Vlamingen stichtten een steunfonds voor het gezin. Het is voor dit fonds dat Felix Timmermans 20 frank stortte, af te nemen van de 50 fr honoraar die de uitgeverij Standaard-Boekhandel hem verschuldigd was voor het titelvignet dat hij voor de omslag van Michiel De Swaen's «Gecroonde Leersse» had getekend, welke uitgave voor de opvoeringen van dit stuk door het «VIaamse Volkstoneel» van Johan De Meester werd gebruikt. (Zie : Het Proces Remy De Man. Brussel, 1925).
(5) Felix Timmermans tekenaar en schilder, Leuven (Davidsfonds) 1956, blz 120-121.
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 79 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
