Dr. OSKAR VAN DER HALLEN

TIMMERMANS DE GELOVIGE

(Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort – juni 1947)

     In de meeste bijdragen die vroeger op geregelde tijdstippen aan Timmermans gewijd werden, triomfeert de gemeenplaats. Voor de « beschouwende critiek » die graag parasiteert op het literaire phenomeen, is ,de schepper van « Pallieter » te eenvoudig. Met « eenvoudig » in de gewone zin is echter de dichterlijke persoonlijkheid van Timmermans zeer onvoldoende gekarakteriseerd. Moesten we durven vooropzetten, dat zijn levensvisie en uitingsdrift hem het recht geeft op een eervolle plaats naast enkele der grootste .dichters en vertellers als Cervantes, Rabelais en Grimmelshausen, dan zouden vele literatuurkenners zich misschien ergeren, en vergeten dat « eenvoud » niet noodzakelijk synoniem is voor oprechtheid, doorzichtigheid of adamisch gevoel, om het met een in onbruik geraakt modewoord te zeggen. Het letterkundig werk van Felix Timmermans kan, zoals bij ieder woordkunstenaar, min of meer volledig verklaard worden van uit zijn geest en zijn karakter. M. a. w. van uit zijn geloof (in brede zin) en zijn aanleg.

     Het is nu voor ieder duidelijk dat deze heimatdichter een tamelijk beperkt cultuurgebied beheerst, iets wat hij o. m. gemeen heeft met vele Amerikanen ; maar dat hij tevens het leven zo on-modern aanvoelt als maar kan. Voor hem is de persoonlijkheid geen lege illusie. Hij schept karakters (soms zijn het enkel typen). Hij gelooft niet in het onderbewuste, noch in sexuele complexen, noch in de bevrijding door het instinct. In het evangelic der psychologische vrijheid heeft hij evenmin geloofd, wel in de kracht van de moraal. Voila, zou men geneigd zijn te denken : een simpele geest, die ons, mensen van het atoomtijdperk, weinig te zeggen heeft. Maar uit zijn bekoorlijke verhalen met hun naïeve intrigues en weelderig levensgevoel blijkt nadrukkelijk dat Timmermans doodeenvoudig maar doodernstig gelooft in zonde en berouw, in verantwoordelijkheid en geweten, kortom, in een persoonlijken God. Dat wordt al veel minder simpel. Daarmee hebben grote mannen, van af de middeleeuwen tot aan Dostojewski, eeuwige kunst geschapen. Dat Timmermans minder groot is, ligt hem aan zijn meer bekrompen visie, aan het tekort schieten zijner creatieve kracht, aan een aamechtigheid die de gaafheid van zijn stijl verbrokkelt. Niettemin blijft er in zijn werk meer dan genoeg over om hem te eren als een groot dichter en als een origineel, ongemeen begaafd verteller. Het tegendeel te beweren staat gelijk met een bekentenis van lachwekkende afgunst. Het is evident dat Timmermans niet verder gekeken heeft dan zijn geboortelandschap waarin zijn eigen hart gevangen zat. Deze beperking verkleint hem geenszins, evenmin als zijn neiging alle mensen en problemen naar de maat van zijn eigen verbeelding te herleiden, juist zoals hij de natuur in Italië met een Liersen achtergrond stoffeert.

     Eenvoudig en doorzichtig is Timmermans' psyche dus misschien wel. Maar wie zijn proza (ook en vooral sommige zijner kleine verhalen) in de juiste stemming hebben gelezen, zullen gevoeld hebben dat het leven van Timmermans niet voorbijgegaan is als dit van een dagenmelker. Dat hij veelal verrassend juist den toon trof in zake populaire, leutige vromigheden en dat de mystiekerigheid die hij kwistig etaleerde met een zeker smaakgebrek en veel bonhomie, hem eigenlijk een massa binnenpret bezorgde. Olijke typen, de verstarde lijnen en grillige arabesken in het levensweefsel; schilderachtige anecdoten en details die de lezers wellustig binnenzwelgen : dit alles is ten slotte wel Timmermans zelf en heeft zijn naam bij een ruim publiek geliefd gemaakt. Want de lezers zijn kinderen die houden van kleurige, verbazende dingen, van rariteiten en van rondborstige taal. Maar een aandachtig lezer van Felix Timmermans zal na een wijl niet aan den indruk kunnen ontkomen dat deze schrijver, haast veertig jaar lang, een strijd heeft geleverd om het geheim te overwinnen.

Het geheim, zoals het in zijn leven, voor zijn ogen oprees, zich donker silhouetteerde op zijn kinderlijk gelovende ziel. Elke hedendaagse literator maakt zich op, om achter een of ander mysterie aan te zitten. Het mysterie van de natuur of van de persoonlijkheid, van leven of dood, van God of van duivel. Sommigen brengen het zoverre dat ze ieder waarachtig mysterie in zichzelf verstikken en zich proclameren tot helden der negatie. Maar met een beetje doorzicht ontdekt men bij al deze schrijvers een zeer nuchtere, oordeelkundige dosering van lyriek en sentiment, van brutaal cynisme en voze grootspraak. Het menselijk « geval » is in hun werken ogenschijnlijk zuiver aangevoeld maar in feite is het, dank zij de pimentering, dat hun schepping den indruk verwekt van het duizendgestaltig, onvatbaar, raadselachtig, nutteloos Leven. Dat Timmermans aan de antipode staat van deze literatuur die aan zelfbedrog en hoogmoed zal afsterven, doet hem door vele tijdgenoten geringschattend bekijken. Toch zijn we er zeker van dat zijn werk langer zal beklijven dan enkele modejaren.

     Ziehier : mij of niemand ontroert een z.g. « mysterie ». Wel de mens die angst voelt in zijn ziel, ondanks hij er nooit geheel in slaagt de duisternissen, in en rondom zich, te doen wijken. Op het eerste zicht lijkt dit onwaarschijnlijk. De poëtische inspiratie van Timmermans is een welige natuurplant. Tientallen citaten uit « Pallieter » en uit « Boerenpsalm » bewijzen dat deze dichter zich den mens met zijn vrede en onvrede, niet anders kan voorstellen dan levend en ademend op het rhythme van zon en regen, gulzig genietend van groeien en vergaan. Maar de melancholie, de onverbiddelijke schaduwen die vele dichters in het natuurfenomeen altijd hebben aangevoeld en uitgesproken als een symbool van 's mensen fatum, bleef ook voor Timmermans niet onbekend.

Zelfs in « Pallieter », maar vooral in later werk als « Cecilia » en « Boerenpsalm » hoort men duidelijke echo's van dezen angst. De angst deed hem niet broeien over metaphysische problemen (de kinderlijke pogingen van zijn « Schemeringen-tijd » heeft hij later nooit meer herbegonnen). Zijn geloof was simpel, d.w.z. robust en niet door twijfels ondermijnd. Maar hij was geen Gezelle of geen Franciscus en het was precies deze verzwegen angst die hem den ongehinderden toegang tot de Eliseesche velden versperde en zijn argeloze genietersnatuur pijnigde.

     Angst is de zonde die geprojecteerd wordt in het geweten. Vestdijk zegt ergens (ik citeer uit het hoofd), dat het verworden Christendom de zonde heeft geplaatst in het hart van den mens, zodat iedere catharsis negatief wordt, een schuld die niet kan worden uitgewist. Dit fatalisme nu, is Timmermans wezensvreemd. Zijn angst voor de straf van het onvolkomen leven is geenszins opstandig maar gezond, en wordt aldus tot een bevestiging en aansporing tot goedheid en liefde.

     Het is volkomen verantwoord te beweren dat Timmermans als kunstenaar, zijn persoonlijke tragedie niet uit den weg is gegaan, tragedie die tegen het einde van zijn leven scherper werd en die hij poogde te vergeestelijken naarmate hij voelde dat de levensliefde (die nochtans diep in hem stak) te broos was om hem vrede te schenken. Het is evenwel zijn levensliefde en zijn vrome humor waarvan al zijn boeken vol zijn, zijn zuivere aanvoeling der zinnelijke dingen en zijn originele, volkse taal die een bepaalden, onnavolgbaren stempel op zijn prozakunst hebben gedrukt. Hij biedt ons het schouwtoneel van het bralle leven dat we met blijde verrassing bekijken maar dat ons te dieper ontroert als we de donkere schaduw op den achtergrond niet voorbijzien.

     De vrome humor van Timmermans; daarover is heel wat te zeggen. Het is het andere voorhoofd van dezen oprechten Janus, de zijde die naar het licht toegekeerd was. Het licht was zijn element, en hij beseft dat elke triomf van het heldere, verkwikkende licht van de zon en van de rede, een emanatie van het goddelijke was. Maar de aarde, bloed en schoonheid, hechtten zich aan hem opdat ook hij ten volle zou weten wat de mens is. Maar altijd vond hij opnieuw solaas in zijn humor. Hij had liefde en vertedering voor het ongewone, het schalkse in de ziel der kleine-stadsbewoners. Hij had deze mensen lief die op hun manier leven, zich schijnbaar dwaas aanstellend, zich bloot stellend aan spot en medelijden, maar die zich wellicht op deze persoonlijke manier verdedigen tegen het raadsel van het bestaan dat ze willen ontvluchten. Aldus gezien, zijn zelfs de helden uit« Anna-Marie », niet uitsluitend komische figuren.

     Voor vele lezers poseert Timmermans als een pretmaker op de levenskermis. Hij zelf kende de dwaasheid en de ondankbare gulzigheid, de ijdelheid en de bittere ontgoocheling.

Nu nog lezen velen hem oppervlakkig en drinken zich een roes aan zijn proza dat ze alleen waarderen als een soort van zinnelijken stimulans, direct opborrelend uit onverdorven bron. Pretentieloos als hij was, heeft hij nooit als moralist of denker willen doorgaan. Maar zichzelf bedroog hij niet en de dolle verering der Hollandse dames, heeft hem slechts kunnen amuseren. De vele momenten van verinniging en puur geestelijk genot die in vele bladzijden van zijn werk oplichten, getuigen voor zijn zin der eeuwigheidswaarden die elk leven bergt.

***************

15-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

13-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

DIE GROOTHEID VAN FELIX TIMMERMANS

Christiaan Maurits van den Heever

(Uit Dietsche Warande en Belfort – juni 1947  -  tekst is zuid-Afrikaans)

As ons Timmermans se werk met die gewone kritiese maatstaf benader, dan val daar natuurlik heelwat op aan te merk. Met die begrip « gewone kritiese maatstaf » dui ek op 'n bepaalde lewenshouding van die Westerling en ek sluit die daaruit voortvloeiende neiging in om alles met die analitiese verstand te benader en tot in die fynste besonderhede te ontleed. Sedert die Renaissance het hierdie ontledingsdrang erg toegeneem totdat ons hele beskawing vandag 'n toonbeeld is van spesialisasie, met 'n ondermyning van alle eenheidsgevoel, wat ten slotte die basis van alle kuns is.

Ons wat ver van Wes-Europa verwyder is, maar nogtans onafskeidelik en onlosmaaklik 'n deel daarvan bly, kan miskien so uit die verte 'n enigsins objektiewe beeld vorm van die grootheid maar ook ernstige tekortkominge van die Westerse kultuur.

Die Afrikaner het nog nie veel op kunsgebied gelewer wat 'n vergelyking kan deurstaan met die beste wat deur die rype gees van Wes-Europese kunstenaars voortgebring is nie. En tog is dit my ernstige oortuiging dat die Afrikaner glad 'n ander weg moet inlaan as sy kunsbroer uit Wes-Europa indien hy iets wil voortbring wat oorspronklik en in die ware sin van die woord 'n bydrae tot die kultuur van die mensheid is. Die Afrikaner bewoon 'n groot en ruim land; hy het veral 'n egte liefde vir die verte en die ruimte. Dit is vir hom deur geskiedenis en bodem bepaal. Met hierdie werklikheid is hy daagliks in verbinding; dit het sy siel help vorm en aan hom 'n innerlike werklikheid gegee anders as die van die Vlaming en die Nederlander. Dit is ook die stof waaruit hy sy kuns moet opbou, want alleen diegene wat 'n waarlik nuwe kyk op die bekende kry, kan iets lewer wat meer as die bekende is. Deur vormbeheer word kuns altyd geadelde werklikheid.

Daarom is dit vir die Afrikaanse letterkunde inderdaad fataal om in 'n onvrugbare nabootsing van die Wes-Europese letterkunde en verskyningsvorme te verval. Sy eie lewe moet die karakter, wese en vorm van sy kuns bepaal. Dit is natuurlik waar dat die Afrikaner, wat nog in hoë mate deel van 'n groot beskawingsgedagte uitmaak, nog altyd onverwerkte aankleefsels daarvan sal vertoon. Hy moet juis sy oorspronklikheid toon deur die Afrikaanse lewe so te sien dat dit 'n toevoeging aan die oorgeërfde is en dat dit deur eie vormbelewing tot iets uitgroei wat vir die Nederlandse en Vlaamse leser verrassend nuut sal wees. Dit moet meer wees as stokou nuus net in nuwe taalvorm gegee.

Dit gebeur egter glad te selde, en die Afrikaanse verskuns veral het in die afgelope jare duidelik die spore van daardie onbewuste navolging en nadigting van Europese voorbeelde opgelewer. Die Afrikaanse gevoel verdwyn voor die beproefde Europese resep, wat in totaal ander omstandighede ontstaan het.

Wie die Europese maatskaplike lewe ken, weet dat dit radikaal van die Afrikaanse lewensvorm verskil. Hy weet ook dat dit nog jare sal duur voordat die Afrikaner by die borende intellektualiteit en psigologiese ontledingslus van daardie menstipe sal kom. Die pessimisme en groue verveling van soveel van daardie letterkunde is ook vreemd aan hom, en daarom moet hy dit nie navolg nie. Hy moet nie net op staatkundige gebied nie, maar ook in die letterkunde trou aan homself wees. Die siniese en godlose houding van baie gevierde Europese skrywers is vreemd aan sy lewensbeskouing en hy moet dus vry en los daarvan ontwikkel. Kuns moet 'n beeld, die vrug van die lewe wees.

Met hierdie opmerkings het ek in hooftrekke gekom by wat ek oor Felix Timmermans wil sê, want hy was vir ons sowel as vir Vlaandere, tot voorbeeld op menige gebied van kuns. Hy kon dit alleen doen deur getrou vanuit eie aard te ontwikkel. Timmermans was nog altijd 'n geliefde en geëerde skrywer in letterkundige kringe in Suid-Afrika. Hier kon sy werk in die oorspronklike geniet word, en het die sappigheid nie deur vertaling verlore gegaan nie. Waarom kan Timmermans vir ons as voorbeeld dien ? Waarom is hy 'n uitsonderingsfiguur in die letterkunde? Die antwoord hierop sal ons dadelik vind as ons, na al die swaar, psigologiese werk van menige gevierde Europese skrywer, die boeke van Timmermans lees. Onmiddellik word ons verbeelding ligter en blymoediger en leer ons weer om met die oë van 'n kind na die wondere van kleur, vorm en karakteristieke trekke om ons te kyk. Timmermans werk nie met 'n pen nie, maar met 'n penseel. Alles wat hy teken, kan ons dadelik sien.

Dit is dikwels betoog dat Vlaandere, enigsins afgesluit van die dawerende Wes-Europese masjiene-beskawing, nog veel van die eenvoudige, mistieke gees van die Middeleeue bewaar het. Dit is natuurlik in 'n beperkte sin waar, maar die moderne Vlaamse letterkunde gee aan die buitestaander tog ook wel 'n ander indruk. Dat die Vlaandere van Middeleeuse stilte en geloof invloed op Timmermans se werk gehad het, val natuurlik nie te betwyfel nie, net so min as die feit dat Lier, met sy atmosfeer van heengegane tye en van provinsiale afgeslotenheid, help vorm het. En tog was Timmermans deur sy eenvoudige. opregte aanleg, met sy hartelikheid wat ontplooi in 'n glimlag, geroepe om sy besonder soort kuns te lewer en het die omringende omstandighede net gehelp om dit te verskerp en te suiwer. Die intellek, die « gees » het by hom 'n ondergeskikte rol gespeel. Fantasie en gevoel het by hom oorheers. Met sy oorwinning, na sy siekte, oor SCHEMERINGEN VAN DE DOOD (1910) het dan ook 'n rigting in sy kuns begin wat hom, organies en natuurlik soos die groei van 'n boom, in die hele Wes-Europese letterkunde tot 'n merkwaardige verskyning laat voorkom het.

Timmermans was enig. Hy het geen voorgangers gehad en sal geen noemenswaardige navolgers hê nie. Ek het nog nooit by enige ander skrywer die eienaardige plastiese gawe en die kinderlike verrukking waarmee hy die dinge aanskou, teengekom nie. Sy beeldspraak is van ‘n onoortroffe oorspronklikheid. Ruusbroec en Gezelle mag in hulle siening enigsins daaraan verwant wees, maar by elkeen van hulle is dit weer heeltemal iets anders. Vlaandere het in Timmermans 'n kunstenaar aan die wêreld geskenk wat, met al sy beperkings, sonder weerga is.

As Timmermans in IK ZAG CECILIA KOMEN skrywe : « In 't midden van het karspoor zit een haas in profiel. Ik zie zijn klaar oog. Met rustige schokjes verdwijnt hij in het bosch » - dan het ons 'n siening so oorspronklik, fris en waar dat dit meer verras as lang bladsye krampagtig geskrewe « woordkuns ». Gelukkig maar dat Timmermans nie onder invloed van die Tagtigers of ander «invloede » gekom het nie. Dit was sy redding as kunstenaar.

Wat ons aangehaal het, is nie maar 'n gelukkige keuse uit Timmermans se werke nie. Op elke bladsy wat hy geskrywe het, is sulke voorbeelde te vind. Paragraaf na paragraaf is 'n skilderytjie, helder en eenvoudig. Die komplekse emosies is daaruit. Al sy werke is monumente van hierdie verrassende bewuswording in die taal van die kenmerkende in lewe en gebaar rondom hom. Die natuur het maklik en moeiteloos in sy taal 'n herbloei belewe.

Ek het die besware gelees wat van tyd tot tyd teen Timmermans se kuns ingebring is, en ek moet eerlik sê dat dit weinig indruk op my gemaak het, juis omdat dit met dieselfde doodernstige, ploeterende « gees » geskrywe is wat my na 'n dwaalweg lyk waarin die worstelende gees van Europa beland het. Wie kan vlinders met so'n ruwe hand vang?

'n Kunstenaar wat geen fyn sintuie besit nie, mag nog soveel « gees » of « geleerdheid » besit, maar dit sal hom met die artistieke afronding van sy werk weinig help. Die ware kuns dein soos 'n waterring weg van die middelpunt, vry en los, en bereik steeds groter gebiede. Wetenskap en wysbegeerte het reeds te veel verdienstelike skrywers van die primêre van hulle taak at weggelei en hulle met inspanning van die wil knap, maar dooi, serebrale werk laat

skrywe.

By Timmermans is die sintuiglikheid die begin en end van sy kuns, staan die liefde vir warm kleure en koddige buitelyne voorop, en wie teleurgestel voel omdat daar so min « diepte » of « psigologiese motivering » is, het Timmermans nie begryp nie of 'n maatstaf op hom gaan toepas wat allermins by sy soort kunsuiting tuishoort. Timmermans se lewe het so oopgestaan na die natuur toe dat dit maklik en suiwer daarin gevloei het.

Ek het al dikwels die onsin gelees dat mense buite Vlaandere vir Pallieter gaan aansien het as die egte « goedronde », onverantwoordelike Vlaming en ek het my met verwondering afgevra wie so verspot. is om op grond van so ‘n werk elke Vlaming in die hoofkarakter weerspieël te sien. Timmermans se skuld is dit seker nie. Wie is immers so kinderagtig om in elke Amerikaner ‘n Babbitt te sien of in elke Afrikaner 'n Ampie?

Alleen mense wat in alles ‘n « simbool » sien! Wie letterkunde so lees, sal natuurlik wil gaan kyk waar die pragtige rivier, die Nethe, lê en teleurgestel voel as hy dit nie vind nie. Hy kan dit alleen ontdek deur die oë van die kunstenaar, deur die oë van Timmermans. Hierdie kunstenaar se Vlaandere is nie die van Gezelle, van Streuvels of van Van de Woestijne nie. Dit is 'n ou waarheid in die kuns.

En so kan ons Timmermans alleen dan verstaan as ons al ons geleerdheid en kennis afstroop en weer met iets van daardie blydskap en verrassing na dinge kyk wat die eerste mens moes gehad het. 'n Digter is groter na mate hy nader daaraan is en terugkeer na die ongerepte bronne van die lewe. Dit is dan ook Timmermans se grootheid — en ons is dankbaar dat hy nie « geleerder » was nie, dat hy al die opgegaarde rommel van ou beelde, van letterkundige grepe en beproefde resepte opsy geskuiwe het om daar agter weer die lewe, die volle werklikheid te aanskou as iets nuuts, as die wonderbare verskyning van God in aardse gedaante. Hy het die aarde liefgehad, omdat dit maar één openbaringsvorm van God is.

Daar kan natuurlik veel oor Timmermans se kuns geskrywe word, en dit is reeds deur kundiges gedaan. Ek wou alleen maar een belangrike aspek van sy kuns laat uitstraal en die wesenlike grootheid van sy kuns beklemtoon deur op die volkome nuwe en oorspronkelike daarin te wys. Tenslotte wil ek net sê hoe diep ek persoonlik die heengaan van Felix Timmermans betreur, want vir my was hy steeds 'n wonderkind onder die kunstenaars.

12-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

FRANS VERSTREKEN

TIMMERMANS EN HET BOEK

( Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort  - juni 1947 )

Men noemde Felix Timmermans een dichter, tooneelschrijver, verteller, romancier, schilder, aquarellist, penteekenaar, boekkunstenaar, pastelschilder, gravur, etser, hout- en linosnijder. De combinatie teekenaar-verteller komt mij het best voor, waarbij ik dan nog het eerste lid der samenstelling accentueer. Als schrijver is hij, naar de woorden van Gijsen, « een miniaturist, een legger van kleurige mozaïeken; geen breed doorloopend rhythme schraagt zijn proza. Korte nerveuze trekjes volgen malkaar op en maken ten slotte het tableau. »

     Als plastisch kunstenaar is Timmermans ongetwijfeld in de eerste plaats een teekenaar : zijn waterverfschilderijen missen doorzichtigheid; zijn doeken en paneeltjes geven een lijnenspel weer, met kleuren ingevuld; zijn etsen vertoonen haast nergens den handtoon, eigen aan dit procédé, en werden vaak later aangekleurd; zijn open lino- en houtsneden doen denken aan de primitieve prenten uit de eerste dagen der xylografie. Nochtans bekoort Timmermans ons in elk van deze technieken door, de originaliteit van stof en uitdrukking.

De artist teekent met een verbazend gemak, de breed - afgesleten pen tusschen zijn vleezigen wijs- en middelvinger. Meestal ontstaat de schets bijna even vlug als in den geest. Een gedachte komt tot rijpheid en verschijnt dadelijk met enkele trekjes op papier. De opdrachten in de boeken voor vrienden begeleidt hij in een oogwenk met een gekrabbel : een vogel, paddestoel, bloem of zwijntje. Uiterst zelden legt hij een teekening in het klad aan; slechts voor zijn schilderijen en andere vrije ontwerpen grijpt hij naar potlood. Ik zag echter eens een voorstudie van een boekomslag : talrijke zoekende lijnenbundels warrelden door elkaar. Bij het binnentreden in Timmermans' werkkamer of in zijn vroeger atelier «In 't Soete Naemken» op 't begijnhof, bemerkte men eerst pijp en penseel, daarna voelde men zich eerst bij een schrijver. De muren van zijn woning zijn frisch versierd met eigen werk; zijn bibliotheek valt pas later op.

Van in zijn prilste jeugd vertoonde hij aanleg voor teekenen. Doch spoedig voelde hij zich aangetrokken tot het coloriet. In « Een Lepel Herinneringen » vertelt hij dat de lust tot verf ouder is dan deze tot schrijven. Door gansch zijn œuvre zindert dit verlangen. Zijn boekenreeks is als het ware een festijn van vormen en « koleuren ». Het debuut « Door de Dagen » noemde hij later zelf « berijmde schilderijkes ». Het is dan ook niet te verwonderen dat Timmermans twee werken wijdde aan het leven van kunstschilders : Breugel en Brouwer.

            Van Breugel hebben zijn teekeningen de volksche zinnelijkheid en de plompe gedrongenheid, van Brouwer hebben zij de onstuimige levensblijheid.Met den eerste voelt hijzelf zich verwant, zooals blijkt uit zijn getuigenis, wanneer hij vertelt hoe hij, twaalf jaar oud, samen met een vriend in de kettingen onder den wagen van den bode Lier-Antwerpen naar het museum van de havenstad was gehobbeld, en daar voor Rubens in bewondering stond :

« Het vage idee van ooit zoo iets als een Rubens te kunnen worden spoelde voor eeuwig weg. Maar daar zag ik in een andere zaal, de werken van Pieter Breugel, waar ik nog nooit een woord had hooren over zeggen. Een vreemde aandoening greep mij aan. Het was nu niet meer alsof ik tegenover een koning stond, maar als een kind, dat plotseling zijn ouders weervindt. Geen verbazing maar een diep geluk doorvloeide mij. Het kwam mij voor alsof ik daar al jaren naar gezocht had.» (Een Lepel Herinneringen).

Met graagte typeert F. Timmermans schilders, zoowel in zijn vertellingen als in zijn grootere werken. Bovendien maakte hij studies over de doeken van Opsomer en Van Rompay. Hij beschrijft de bezigheid van den kunstenaar met zulk enthousiasme dat de meest verstokt-onverschillige een neiging gevoelt het palet op te nemen en zelfs van de verf te proeven. Hij hanteert met meer soepelheid de teekenpen dan de schrijfpen. In dien zin drukte hij zich eens uit : « Schrijven is te biechten gaan, teekenen is te communie gaan.»

            Timmermans' plastische productie is omvangrijk. Hij maakte talrijke vrije studies, gaf een merkwaardige reeks kalenders uit (De Sikkel), een map met etsen (Lumiere), ontwierp een uithangbord, affiches, een polychromatische telloor en wijzerplaten voor den Zimmertoren. Voor eigen familie en vrienden teekende hij pittige gelegenheidsprentjes, als geboorteberichten, verlovings- en huwelijksaankondigingen, en nieuwjaarswenschen. Van zijn hand zijn verder spitsvondige briefhoofdjes en exlibris bekend. Bovendien ontwierp hij nog andere vormen van gebruiksgrafiek als een uitgevers- en tabaksmerk. Het meest verspreid zijn natuurlijk zijn eigen boekillustraties, alhoewel Timmermans ook boeken verluchtte voor andere auteurs; ik noem M.E. Belpaire en Hilda Ram, Ernest Claes, Jozef Arras, Hendrik van Tichelen, Ernest van der Hallen, Tony Bergmann, Frans Verschoren en Marie Gevers.

***

            Te weinig literators apprecieeren de uiterlijke vormgeving van het boek. De taak der meesten eindigt wanneer zij hun manuscript aan den uitgever hebben bezorgd, en velen interesseeren er zich matig of niet aan wie hun werk illustreert. De huidige generatie boekverluchters streeft te zeer naar een charmeerende omslachtigheid. Hun illustraties doen doorgaans conventioneel aan en vervallen vaak in een technisch vaardigheidsvertoon. De houtgravures uit ,de jongste periode treden zelden den auteur bij, zijn niet in diens geest gegraveerd en harmonieeren bijgevolg niet met de diepere idee van het boek. De illustrator mag echter den schrijver niet in het spoor loopen ten koste van zijn eigen persoonlijkheid. A. Pieck bijvoorbeeld blijft steeds zichzelf en weet nochtans niet alleen door de motiefkeuze maar ook door zijn behandeling de psychologie van het litterair werk te onderstrepen.

De rol der illustratie is dienend : verluchter en auteur moeten hun gevoel vereenigen.

            Daaruit volgt onmiddellijk dat een schrijver-teekenaar niet het minst hoeft te tornen aan zijn eigen visie. Het proza en het schilderwerk van Jacobus van Looy b.v. zijn volledig op elkaar afgestemd : het eene is aan het visueele verbonden en het andere is detail-beschrijvend. Bij den Lierschen illustrator ontmoeten we een gelijkaardige congruentie. Frans Mertens formuleerde het zeer juist : « Timmermans' prenten zijn een veilige gids voor het lezen zijner boeken. Als wij hen in verband met den tekst aldus ontleden, stellen wij verheugend vast, dat zijn arbeid wel degelijk boekverluchting is. De prent is in functie van den tekst in zooverre zij bindcement is om de ontroering die het woord verwekt en de verbeelding van den lezer harmonisch te binden.»  Timmermans schildert met zijn pen en schrijft met verven; zijn proza is picturaal en zijn prenten zijn vertellend. Men kan den teekenaar oordeelen naar zijn geschriften en den schrijver naar zijn teekeningen. Beide kunstgenres zijn uit dezelfde elementen opgebouwd, zij vertoonen dezelfde kwaliteiten en fouten. Vaak onverwacht wordt aandacht verleend aan een detail. De levensvreugde komt overal tot uiting in frissche en vluchtige krabbels. Nooit is een schoolsche inslag zichtbaar : de eenvoudige compositie heeft soms een volledige symmetrie, het hoofdmotief staat vaak bot in het midden. Timmermans schrikt niet terug voor misvormingen of fouten tegen de logica. Het heeft voor hem geen belang of een kippenpoot drie of vier teenen heeft. Men wrijft hem deze afwijkingen aan, evenals zijn taalkundig ongedierte, doch in vele gevallen zijn deze onnauwkeurigheden doelbewust aangebracht. Bovendien vergeeft zijn spontaneïteit hem veel, en in een kleine slordigheid van hem schuilt dikwijis een zekere bevalligheid. Ongetwijfeld zou men dit anderen kwalijk nemen, terwijl in Timmermans' letterkundig en illustratief werk een won-derbare éénheid van stijl tot uiting komt. Cornelis Veth schreef eens naar aanleiding van een tentoonstelling van losse prenten en boekverluchtingen: « Het is curieus, hoe spontaan, gemoedelijk, zonder valsche schaamte, de Vlaaming - van wien wij zwaarwichtige Hollanders in deze jaren toch heel wat hebben kunnen leeren - zoo iets doen kan. Dit is dilettantenwerk, maar zoo echt om het pleizier, de lol, de leute gemaakt, dat het er een bijzondere charme door krijgt. Hij heeft geteekend als een kind, op zoo maar een velletje, een blaadje uit een «schrift» gescheurd, vaak op blauw-geliniëerd papier, en de figuurtjes gekleurd met de grove maar vroolijke kleuren uit een kinderverfdoos.» En tot slot van zijn geestdriftig opstel juicht hij: «Teeken, Timmermans, teeken! Gij hebt er blijkbaar meer schik in dan menig teekenaar van professie. En dat is niet alles, maar veel ». Weliswaar vindt men in zijn werk naïeve, onjuiste proporties; zijn beelden zijn twee-dimensionaal, zonder dieptewerking; maar is dit o.m. bij den grooten Bruegel ook niet het geval?

            Men zou tevergeefs deze persoonlijke verluchtingen toetsen aan het œuvre van anderen. Deze xylograaf streefde in sommige prenten naar een gelijkaardige folkloristische kinderlijkheid, zoo eigen aan de volksprenten van Epinal. De Lierenaar bereikt een ongekunsteldheid die vaak herinnert aan de primitief-sobere houtblokken uit een Biblia Pauperum. De meeste illustraties van Timmermans zijn typisch omlijst met een vette soms wiebelende lijn uit een trek; het is hem gelijk of de hoeken recht zijn of niet. Het is niet oninteressant deze kadertjes onderling te vergelijken : we ontmoeten de meest grillige variaties (Bruegel), dubbele, getande, gestippelde of met bibbergolfjes (Anna-Marie). Soms zijn de penkrabbels niet begrensd, zoo bvb. in « Boudewijn » en « Minneke-poes ». In het eerste werkje loopen ze vaak tusschen den tekst op de breedte van den bladspiegel, in het tweede zijn de uiterst simplistische vignetjes vet geteekend met de redis-pen. Karakteristiek zijn de bladvullingen :

een zon met stekelige stralen in een der hoeken, een lijnenbundeltje in de lucht, of enkele vogels als een groepje letters V. Soms wipt een torentje of een elleboog buiten het kader, als een landtong op een kaart. Geen kerktoren of er staat een duidelijk, verrassend groot kruis op; geen schoorsteen of hij rookt met watten wolkjes; geen water of het kabbelt in pleizierige golfjes; geen straatkeien of er groeit gras tusschen. Als de artist een klein onderschrift aan-brengt, bekommert hij zich niet om een correcte verdeeling der letters; ongedwongen begint hij, en is de tekst wat lang, dan weet hij er wel een schrandere oplossing voor. Een voorbeeld uit « Bruegel» kan typografisch als volgt weergegeven worden : In ST. STEFAAN. In « Het Keerseken in de Lanteern » ontmoeten we een inscriptie met in ieder woord minstens één letter N in spiegelbeeld : IN DEN SMOORENDEN INDIAEN. Al deze curiosa kenschetsen Timmermans' verluchtingen, die dadelijk hun ontwerper verraden vóór men het eigenaardige monogram van den artist heeft gezien.

            Zijn illustratie-onderwerpen zijn even gevarieerd als de wendingen van zijn proza : knotwilgen, windmolens, vogels, zwijnen, ooievaar, gebrekkigen, dolfijnen, boeren, doedelzakspelers, zaaiers, maskers, draken, visschers, kapellekens, O. L. Vrouwebeeldjes, bedelaars, konijntjes, skeletten en heiligen, in een bonte wemeling. Het onbeduidendste is gewichtig genoeg : harten met een pijl, een bril, een bierkan, een lantaarn, pijp met tabakspot, een lier, een eikel, pen en inktkoker, een paddestoel, een uil en een kaarsepan. De grootere platen van « Schoon Lier » getuigen uiteraard van meer eenvormigheid. Verscheidene gebouwen dezer stadsgezichten werden eenigszins getransformeerd. Alle aandacht gaat b.v. naar het peperbus-achtige van St. Gummarustoren, zoodat het monument soms moeilijker te herkennen valt. De vier slanke zijtorentjes aan het Belfort staan opvallend los van het gebouw. De Fé weet het, maar wil het zoo zien. Terloops wijs ik er op dat hij zoo goed als nooit naar de natuur teekent, doch bijna uitsluitend op zijn buitengewoon visueel geheugen beroep doet. In dit boek komt ook een houtsnede voor die verzorgd mag heeten. Een lino van zijn hand versiert het omslag van « Bij de Krabbekoker ». Deze gewild-naieve prent is volgens een gezonde moderne conceptie uitgevoerd met de meest primitieve middelen. Zelden wendde hij hiervoor gutsen aan. « Voor mijn linoleumsneden gebruik ik liefst een gewoon patatschelderken » zegde hij me eens.

            Men heeft Timmermans' boekillustraties ten onrechte caricaturaal genoemd. Evenmin als de etsen van De Bruycker zijn deze prentjes door spot ingegeven. Aan hun grondslag ligt integendeel een zeker medelijden met de menschelijke zwakheden; ze vertolken een lach met een traan.

            Van een doorslaggevende evolutie kan men bij deze verluchtingen niet gewagen. Van meet af aan drukte de Fé zich in zijn directen stijl uit. Debuteerend zonder illustraties, kwamen spoedig de specifieke vignetjes opduiken, in het begin zeer klein geclicheerd. De dierencomposities uit « Boudewijn » waren tamelijk ingewikkeld. Geleidelijk werden de platen grooter en de lijnen vetter; ook de arceeringen bleven meer en meer achterwege. De prenten wonnen aan expressieve en pittige simpelheid. Tenslotte, wanneer de litteraire stijl versoberde en kloeker werd, verdwenen de teekeningen volledig, daar het anecdotisch-vertellend element verdrongen werd door een meer constructieven bouw (Boerenpsalm, Ik zag Cecilia komen, De Familie Hernat en Adriaan Brouwer).

            Felix Timmermans stelde ook belang in de boekkunst. Dit moge blijken uit volgend citaat, waarin hij vertelt over het ontstaan van « Pallieter » : « Ik kocht een boek met oud, geel papier, en met een ronde pen en twee gekleurde inkten schreef ik den eersten dag. De eerste letter duurde wel drie uur. Want het werk moest geënlumineerd worden als d'oude getijdenboeken » (Uit mijn Rommelkas). Meestal stond Van Kampen borg voor een verzorgde uitvoering. Ook de andere binnen- en buitenlandsche uitgevers brachten Timmermans' werk in een prettigen vorm op de markt. In het voorbijgaan doe ik opmerken dat sommige luxe-edities als magnifieke voorbeelden van hedendaagsche typografie mogen gelden. Bijna iedere uitgave is geïllustreerd in een harmonieerenden toon : ik denk aan kunstenaars als Jules Fonteyne, Edgard Tytgat, Dirk Baksteen, Anton Pieck, Else Wenz-Viëtor, Jozef Gschwendtner, Richard Jones, Aloïs Bilek en Karel Svolinsky. Het doorgaans vrij groote en vette lettertype past bij Timmermans' teekeningen. De homogeniteit tusschen tekst en platen werd vaak verhoogd door origineele initialen, vignetjes en sluitsteentjes. De door den auteur geteekende beginletters, naar gewoon model, zijn veelal niet zeer zuiver ; in de letteropening bevindt zich een aangenaam tafereel. Soms staat dit tooneeltje naast een kleine kapitaal in een vierkant kader (Bij de Krabbekoker). De omslagvignetten zijn bijna steeds in een vinnig coloriet uitgevoerd.

In de frissche volblad-aquarellen voor zijn « vertelsels » voor kinderen kon de Fé zijn fantasie eveneens in een bonte kleurenweelde loslaten.

            Een curiosum voor den bibliofiel biedt ongetwijfeld « Een Lepel Herinneringen » dat in handschrift werd gereproduceerd, van het titelblad tot den kolofon toe. Dit fac-similé van het guitige geschrift met de zonderlinge k's is interessant omdat het Timmermans geldt. Van niemand anders zouden wij zulke rariteiten dulden, zoo wij geen grafologen of manuscript-jagers zijn. Het is merkbaar wanneer hij de pen opnieuw in den inkt heeft gedoopt : de eerste letters zijn volgeloopen. Typisch is de aanduiding voor een nieuwe alinea. Ik lees op blz. 16 volgenden lapsus calami : « Ik teekende en kleurde rond elke rond elke vrouw een kapmantel». Woorden werden doorgehaald of toegevoegd. Ook met de punctuatie en scheiding der lettergrepen neemt de auteur het niet zoo nauw. De tusschenin geplaatste krabbels doen aan kindergrafiek denken. Deze bladzijden, waarin tekst en illustratie zijn vergroeid, kunnen ook doorgaan als specimens van Timmermans' brieven en kaartjes. Ik herinner me nog dat tijdens de bezetting geen drukwerk ons land mocht verlaten met bestemming voor Nederland, zonder bij de Zensur te passeeren. De brieven van den Fé aan zijn Hollandsche vrienden kwamen vaak van den Zensur-dienst als geweigerd terug, omdat hij er overal marginaliën had bijgeschetst.

***

            Bladerend in uw werken worden wij getroffen door uw teekeningen; als mannekensbladen houden zij den tekst gevangen. Terwijl wij prenten bekijken, herleeft het verhaal. Vooraleer wij het boek dichtklappen, nadat wij er in hebben gebrevierd valt ons het sluitstukje op. Ge teekende er in vele varianten: het woordje « Gedaan » op een wimpel, een mand met fruit, een uitgedoofde pijp, een lantaarn met opgebrand kaarsje, een blad dat van een boom valt, een treurwilg met graf, een torenwachter met lantaarn, een druivenplukker, een misdienaar die de kaars uitdooft, een afvarend zeilschip. Gij zeilt Gods stilte tegemoet. Uw stad, uw ondankbaar Schoon Lier, neemt kort afscheid. Ge draalt nog wat omdat ge ons niet goed kunt verlaten. Ik zie U een potlood nemen en beverig een kaalhoofdig man neerkrabbelen, in gebogen stand, den hoogen hoed naast hem op den grond. In zijn hand houdt hij een lier. Ge schrijft er onder : « Gedaan, dag! » lapidair en laconisch-triestig. Maar ge weent niet meer, ge snuit uw neus en glimlacht, want ge kunt niet nalaten er aan toe te voegen :

« Gegroet O Lier, gegroet, gegroet

Lierke Plezierke!

Nog duizend pluimen op uw hoed! »

***

( Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort  - juni 1947 )

11-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

10-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

Liersche Kunstschilders uit vorige Eeuwen.

“Opgedragen aan den goeden vriend Felix Timmermans, Gouwleider der Vlaamsche Kunstenaarsgilden en Gildemeesters der Vlaamsche Kunstenaarsgilde : Tak Lier”

Inleiding door Felix Timmermans

            « L'Esprit du clocher ? ! » Die heeft elkendeen die van zijn stad houdt. Dit is zoo juist en eigenaardig verzinnebeeld in een monument te Siegen in Duitschland. Daarop ziet men drie moeders, die een kind betwisten. Dit kind is Rubens en de drie moeders zijn Antwerpen, Keulen en Siegen. Zij willen alle drie gelijk hebben en het kind het hunne noemen. In mijn verbeelding heb ik daar vroeger een vierde moeder bijgeplaatst : Lier. Ja, Rubens moet kost wat kost te Lier geboren zijn, daarom en daarom, te lang en te eenvoudig om te vertellen.

            Maar dan zijn er vervelende geleerden gekomen, die mij op vierkantige wijze hebben kunnen overtuigen dat Rubens niet te Lier geboren is. Zij hebben embetant gelijk.

Om zich dan te troosten zoekt men naar andere beroemdheden. Wie geen rozen mag gaan plukken op 't kasteel, vergenoegt zich dan maar met bloemen in het veld en in de wei te plukken. En die kunnen ook schoon zijn. En zoo staat er dan in ons huis Lier een nederig bloemeken van Kunstschilders in de vaas van onze vereering, een bloemeken dat onzen geest verfrischt, het oog bekoort en waar wij fier en blij mee zijn.

            Er zijn daar Wouters, De Bie, Tieleman, Cels, Groenedael, De Weert, Van Beers, Van Engelen, Dijckmans, Bogaerts en veel anderen. De meesten behooren in dezelfde sfeer der romantiek te huis. Zij leefden in een gansch anderen geest dan de modernen die zoo rond de jaren '80 de vernieuwing brachten.

            Zij zagen, voelden en dachten anders. Deze romantiekers, stonden met andere theorieën en inzichten tegenover het leven, de natuur en hun kunst. Zij hadden meer bewondering voor de natuur, vereering en vroomheid en wilden die in hun werk weergeven met de natuur zoo dicht mogelijk in hun werk te benaderen. Hun werk was meer afbeelden dan een innerlijk uitbeelden. Het moest zoo sterk op de werkelijkheid gelijken dat de vogelen des hemels van de kersen zouden komen pikken die zij geschilderd hadden. En toch, al schilderden zij stipt naar de natuur, er was in hen een drang en een poging, en daar zit juist hunne romantiek, om de werkelijkheid nog schooner te maken dan zij is. Zij veredelden de lijn en den vorm van het menschelijk lichaam als wilden zij van de menschen goden maken. Zij deden de boomen massaler en indrukwekkender groeien, zij komposeerden het landschap naar hun pastorale en bijbelsche gevoelens. Zij zochten het schilderachtige, het poëtische in hun stillevens.

Ze doordrenkten hun werk met ontroeringen. edele gevoelens en zelfs met gedachten.

Zij wilden nog iets anders dan zien.

Zij voegden er nog iets bij. Een bijbedoeling.

Zij streefden naar een totaal gevoel van mensch-zijn in hun werk. Het moest schoon zijn, zoo wel van ingeving, als van opzet en uitvoering. — Schoon !

            Hun werk is een vereering voor de natuur en het leven. Verheerlijking des levens, vol piëteit, een hulde uitgevoerd met al de hoedanigheden die een mensch verwerven kan.

Daarom waren zij zoo sterk in hunnen stiel. Zij begonnen met stielmenschen te zijn.

Eerst leeren schilderen en wel tot het uiterste doorgevoerd. Teekening en koloriet moest een innige samenwerking zijn, tot een harmonie uitgroeien.

Bij hen was de devies : Eerst de kunde, de stiel als nen boterham in uw hand, en laat dan den H. Geest maar komen. Het genie ! Maar daarom komt de H. Geest nog niet. Daar laten wij God en den mulder over beslissen.

En toch daaruit kunnen de jongeren van dezen tijd een groote les halen. Wij kunnen niet genoeg. Laat het ons maar rechtuit bekennen en ons eigen niet beliegen ; er mangelt iets in onzen tijd. En dat is de sterke kunde, het meesterschap over den stiel, punt andere regel.

Ja we hebben iets bijgewonnen : kleur, licht, spontaneïteit, frische natuurlijkheid. Wij zijn verlost van het theatrale waar de ouden veelal in vervielen, wij zijn verlost van het vooropgezette, het gewilde, het afgekekene van elkander, het te voorzichtig zijn en het tot in den treure afgelakte. Wij hebben snijdender ideeën, wij zien direkter, persoonlijker, durvender, tragischer, en tasten ineens zonder tirlantijnen naar de kern ; wij willen en moeten zien hoe het gedaan is, wij schilderen meer om het plezier en den hartstocht van te schilderen en niet om van iedereen een brave mensch te maken. Maar alles bij elkaar genomen, wij kunnen niet genoeg. Wij missen daarbij het vrome, de verheerlijking van het leven. Ik ben er zeker van dat het genie van de toekomst, het genie als een Van Eyck, een Breugel, een Rembrandt, een Rubens, om een volledig genie te zijn het beste wat de ouderen bezaten tot zijn bezit moeten maken.

            De oude Liersche kunstenaars ! Men moet zich even indenken in hunnen bloeitijd, die ligt tusschen 1800 en 1870. De goede, oude tijd '. Een romantische tijd, een brave tijd, bij ons tenminste. Een atmosfeer van kalmte en zelfgenoegzaamheid, een voort-teren op het verleden tot op het verslijtens toe zonder opstand tegen de heerschende toestanden van armoe, ongeletterdheid, uitbundig, burgerlijk-deftig, een beetje zenuwloos, zoo maar een laten-gaan-Comment-ça-flodder?... A la douce !

De tijd van de krinolines en de witte kousen, van de diligenties, het dansen op de schreef, den tijd van de faro in 't « Lieve Vrouwke », en om ter langst pijpen smoren in 't « Sinte Pieter » nevens het kapelleken.

En 's Zondags en 's Maandags gaan « chauffeën » naar het « Berdenhuis », « Sinte Gommer » en « De Herderin ». De tijd dat heel het gezin op staminé ging en iedereen van vaders pint eens mocht drinken, de sukkelaar !

Met Schippekenskermis was het rijstpap gaan eten buiten de Mol, soep met ballekens in 't Hof van Beieren, den tijd van den taptoe en van om elf uren binnen, het kantwerken bij den ordonaal, en het voorlezen van de boeken van Hendrik Conscience bij het keersken van een cent. In iedere oude vrouw zag men een heks ; 's avonds liepen er spoken en de zwarte katten hadden de boter gëeten. Bijgeloof en superstitie, en naar Kruiskensberg om er uit te loten. Hard en lang werken zonder veel te verdienen. Het plezier was klein en niet veeleischend ; ganskensblad en kwade negen, een foor met wassen-beelden-barak, opvoeringen van Genoveva van Brabant, en de Twee Weezen, allebei, ringsteking en zakken loopen.

            En naar Antwerpen gaan ? Dit was veertien dagen op voorhand geregeld, men nam zijn boterhammen mee, lijk in oorlogstijd — en de gegoeden gingen in « De Leeren Eemer » een patat steken., Het was, krinolinentijd en den hoogen hoed, een tijd zonder kultuur, zonder élan in de vleugels. Maar er hong en woog een groote tevredenheid over de roode daken. Niets gejaagds, geen zenuwtrek en de smieren wandelden gerust op de Groote Markt, men kon zout op hunnen steert strooien.

En in die tijden leefden de kunstenaars met hunnen zak vol verleden en schilderden rustig hunne droomen, hun fantasieën en hun verlangens uit. Zij hadden den tijd en de kalmte om de dauwdruppelen op de rozen te schilderen en de vliegen op de pruimen. Zij konden hun werk tot in de puntjes op de i's doorvoeren. Zij waren gelukkig, gelukkig in hun kunst.

Ik wil niet uitweiden over elken schilder afzonderlijk. Het is anders interessant, om eens in 't lang en in 't breed in hun leven en hun werk te pluizen. Daarvoor moest er dan iemand gevonden worden die eens met veel geduld en liefde de geschiedenis, den groei en den bloei van leven en werken dezer Liersche schilders bijeen zou brengen.

            Met dit boek heeft Bernard Janssens dit verlangen vervuld.

            Het mocht geen kritiek zijn, en is het gelukkiglijk ook niet. Het blijft hier bij de feiten. Louter studiemateriaal. Dat wat men van deze kunstenaars weet of in de papieren verdoken en verloren zat, bijeen brengen, ordenen en onder duidelijk daglicht brengen. Waar zij werkten, hoe zij werkten, wat ze zegden, en wat er over hen gezegd en geschreven is, hunne eigenaardigheden, hunne voorliefde en hun inzichten, mitgaders, waar en hoe hunne werken ontstaan zijn, waar die schilderijen zich bevinden enz., enz...

Zoodat dit boek voor andere navorschers in de kunst van het grootste belang is. Het is een boek dat er noodig is, en waar men van genieten kan.

***

09-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

08-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

TOCH ZINGEN

Clara Wagner - Timmermans

Overgenomen uit het jaarboek 1973 van het FT Genootschap

     Vader was kunstenaar uit heel zijn hart en ziel ; zo stond hij open voor elke schone impressie, was hij gevoelig voor elke esthetische ontroering.

Daarom kon hij als jongeman de vriendschap van Renaat Veremans en Lode De Vocht beantwoorden. Hij kon hun muzikale verrukking in zich opnemen, opvangen en langs zijn taal om, als vele rijke weergalmen, geestdriftig aan anderen mededelen.

Veremans leerde vader Wagner kennen en genieten. Het vaderhuis klonk in mijn prille jeugd dan ook als een ruisende zeeschelp vol stijgende thema's, klimmende muzikale zinnen en jubelende hoogten uit Lohengrin, Parsifal en Siegfried. Dit alles kwam voor ons, kinderen, wonderlijk genoeg, uit een ouderwetse grammofoon, die met de hand moest opgewonden worden. We kibbelden om die heerlijke taak voor vader te mogen uitvoeren. De fonoplaten, die vader telkens weer speelde, werden hem door zijn Duitse uitgever elk jaar als kerstgeschenk toegezonden. Zo werd de discotheek nog aangevuld met vele klassieke opera-aria's, gezongen door de grote Caruso.

     Op zondagmorgenden, wanneer Fred Bogaerts naar gewoonte een glas wijn kwam drinken, werd hem bij de bourgogne het Quintet in C dur van Schubert opgediend of werd hij verplicht, onder het roken van een sigaar, te luisteren naar Brahms'  ''Rhapsodie aus Goethes Harzreise im Winter". Later bracht vader van zijn reizen Schubert-albums mee, waaruit mama en ik hem voorzongen.

     Het was ten slotte toch Beethoven die de voorkeur kreeg. Vader zei eens : "Moest ik kunnen componeren, ik zou het doen in de trant van Beethoven". Veremans kon hem geen groter plezier doen dan de serene Mondscheinsonate te spelen. Ook Bach werd veel beluisterd. De hele familie woonde jaarlijks de uitvoering bij van de Mattheuspassion op Paaszaterdag. We zouden ons voor de hoogdag niet voldoende voorbereid voelen, indien we dat concert gemist hadden. Het was in de jaren dat de talentvolle sopraan Jo Vincent, onder leiding van De Vocht, zo zuiver Bach vertolkte.

     Jaren later, toen ik zelf Bach en Mozart zong, hielden we vaak gezellige huisconcerten. Medestudenten uit het conservatorium kwamen tijdens de oorlog per tram langs Broechem en brachten hun viool, fluit of klarinet mee. Het liefst van, al luisterde vader naar de cellist, want die bespeelde zijn lievelingsinstrument. Vroeger, toen vader jong was, wilde hij cello leren in de muziekschool, maar de notenleer hing hem zo de keel uit dat het bij een droom bleef. Toch behield vader een voorliefde voor de warme tonen van de cello. Op een van zijn reizen in het buitenland, hoorde hij Pablo Casals concerteren. Hij beschreef het ons als volgt :

     "Die man speelde zo kalm, alsof hij het enkel voor eigen genoegen deed. Aan de rechterhand, die de strijkstok hanteerde, droeg hij een ring, bezet met een grote diepgele topaas. Het leek alsof het de edelsteen was die de adembenemende schone muziek uit de cello toverde".

     Vader is er nooit toe gekomen een instrument te bespelen. Wel tokkelde hij melodietjes op de piano, en ook op de kleine porseleinen ocarina kon hij enkele liedjes spelen. Op lange wandelingen stak vader dan ook altijd zijn mooi beschilderde ocarina op zak, en terwijl we uitrustten in de schaduw van de loverbomen, klonk er tussen het struikgewas een lokkende toon alsof een Pan zich ergens achter het bladhout verschool.

     Om door muziek gelukkig te worden is het al voldoende ze te smaken, meende vader. Eens klaagde ik, ongeduldig omdat ik nog geen ster aan de zanghemel geworden was. Vader troostte me en zei: ge hebt Mozart binnengebracht in ons huis, daarmee hebt ge ons erg gelukkig gemaakt; het is beter dan het schoonste geschenk!

     Om dezelfde reden bleef hij trouw en dankbaar zijn te vroeg overleden vriend Flor Couteele gedenken, die hem Honegger, Hindemith en Mahler had leren waarderen. Wat vader in deze toondichters trof, was het feit dat ze hun inspiratie zochten in de bronnen van de volksmuziek. Daaraan hechtte vader groot belang.

     "De eigen aard van een volk klinkt door zijn gezangen", filosofeerde hij. Wij, kinderen, zijn met onze Vlaamse volkszangen opgegroeid. Gedurende de grijze decemberdagen leerde vader ons al op voorhand liedjes waarmee we de straat op konden om, als alle kinderen van onze wijk, driekoningen te zingen of nieuwjaar te wensen bij de talrijke tantes en ooms. Onder andere kenden we de lieve, naiëve teksten van :

          "Er waren drie koningen met ene ster, zij kwamen gerezen van zo ver.

          Ze kwamen van over berg en dal om het klein kindeke te vinden.

          Ze kwamen en zochten overal, naar het allerzoetste Lam!"

          "Sterre ge moet er zo stille niet staan,

          Ge moet met ons naar Bethlehem gaan,

          Bethlehem, die schone stad,

          Waar Maria met haar kinderen zat".

          "Maria die zoude naar Bethlehem gaan,

          Kerstavond na de noene...

          Sint-Jozef zoude al met haar gaan

          Om haar de weg te tonen."

          "Nieuwjaarke is gaan reizen, mijnen peteren is verblijd,

          'k Lig er dag en nacht op te peinzen, op hetgeen hij mij heeft

          gezeid", en nog vele andere.

     Vader illustreerde een reeks kinderdeuntjes. Het werd een spel. Vader zette een eerste kribbel op papier en we moesten raden...

          "Moriaantje zo zwart als roet...

          Keerseke in de lanteern, is mijnheer pastoor niet thuis?

          Heb je al gehoord van die hollebollewagen ?
          Waar de hongerige Gijs op zat.

          Hij kon schrokken, hele brokken.
          En kol en een kalf en een heel schaap half,
          en een os en een stier en zeven tonnen bier!"

     Wij drie zusjes, riepen het zo luid door de kamer, dat de kleine Gommaar ervan wakker schoot. Was mama er niet, dan nam vader de kleine uit de wagen en bromde met zijn diepe stem als wiegelied :

          "Drie schoon Tamboers die van den oorlog kwamen,

          Drie schoon Tamboers die van den oorlog kwamen,

          Van rom plom rom plom rom plom plom,

          Die van den oorlog kwamen."

     Dat tromgeroffel scheen te werken als een slaapsiroop, want een weinig later hield vader een zoete zoon in de armen.

     Ook voor de smartlappen van de eeuwwisseling, die door kantwerksters en kleermakers thuis bij het werk gezongen werden, had vader aandacht. De schrijnende nood van de lagere klasse en de onderdrukking door een te streng gezag werden verhaald in liederen met liefst twaalf strofen en evenveel refreinen op een meestal zagerige toon. Nu wilde het toeval dat moeder, haar twee zusters-kantwerksters en drie broers-kleermakers prachtige natuurstemmen hadden. Zonder een noot muziek te kennen, konden ze al die liederen dadelijk in vierstemmig koor ten gehore brengen. Op elk feest dat vader gaf, en dat waren er vele, want hij zocht en maakte van iedere gelegenheid gebruik om iets te vieren, werd er altijd veel en prachtig gezongen. Dat waren ondermeer :

          "De dood van een wees",

          "Helena de zinneloze",

          "Liefde en rijkdom",

          "Ik ken een lied dat't hart verblijdt".

     Dan bleef er een weemoedige stemming over de feesttafel hangen en er moesten nieuwe flessen wijn ontkurkt worden om de ontroering weg te spoelen.

Tijdens zijn verblijf in de Walen leerde vader de Bretoense minneliederen, zo melodieus en zo romantisch :

                        "J’aime Paimpol et sa falaise,

                        Ses vieux cloches et son grand pardon!

                        J'aime surtout la Paimpolaise,

                        Qui habite Ie pays Breton!"

                        "Celle que j'adore en cachette

                        a les yeux bleus,

                        c'est une fine demoiselle

                        de Saint Brieuc.

                        Elle est très riche et très jolie,

                        Moi pauvre et laid.

                        Je 1'aime beaucoup, mais la lui dire

                        Je n'oserai..."

     In de twintiger jaren vormde de Timmermansfamilie nog een grote vrolijke groep, die op warme zomerdagen bijeenkwam op het buitenhof van een mooie nicht. Soms waren we wel dertig in getal. Er werd zowel door volwassenen als kinderen verstoppertje gespeeld of blindeman, wat ons jongeren erg opgewonden maakte. Wanneer dan iedereen verhit en moe aan de lange tafels onder de kerselaars zat, koffie dronk en boterkoeken at, werd er om beurten voorgedragen en gezongen. Het was vader en zijn schoonbroer uit Brussel die de Franse liederen van rond de eeuwwisseling met veel zwier of soms met veel pathos voorzongen. De overige zusters, ooms, nichten en kozijns vielen in koor in om de refreinen ten beste te geven. Wanneer ik een van die liederen hoor, zie ik weer struisvogelveren, titsen en met parels bestikte, mouwloze bloezen.

                        Les yeux noirs de la Circassienne

                        Font les délices des sultans,

                        Les yeux bleus de la Parisienne

                        Sont gais comme un ciel de printemps.

                        Ils font songer aux hirondelles,

                        Filles de 1'orient vermeil,

                        Qui nous apportent sur leurs ailes

                        Un peu d'azur et du soleil.

                        Chez les yeux noirs le coeur est plus sincère,

                        Mais je préfère les yeux bleus.

                        Femmes aux yeux noirs ont toujours su me plaire,

                        Mais les yeux bleus sont les plus amoureux.

     Lange tijd hebben wij, kinderen, de laatste zin met kloppend hart meegezongen ; we begrepen alleen het woord "amoureux" en wisten dat het voor ons verboden was.

     Toen ik muzikale studies begon, heeft vader me altijd door zijn interesse gesteund. Samen met mama begeleidde hij me naar recitals en opera's. Zo hoorden we Clara Clairbert, Amelita Galicurtie en onze eigen tenor Sterkens, waarvoor vader een bijzondere bewondering had. Thuis luisterde hij geduldig en aandachtig naar de talrijke liederen die ik instudeerde. Sommige ervan hebben hem geïnspireerd bij het schrijven van Adagio en dat ontroert me telkens ik de gedichten herlees.

     "De meinacht mint de nachtegaal" zijn de klagende vocalises van een liefdeslied van Rimski-Korsakov op woorden gezet.

     "Maria zingt in gouden avondstond met blanke kele..." werd hem ingegeven door een wiegelied van Weber.

     Een ding mag ik zeker niet vergeten te vernoemen, en dat is vaders godvruchtige bewondering voor de Gregoriaanse zang, die volgens zijn woorden "zuiver en alleen voor Gods eer gemaakt is". Daarvoor reisde hij gedurende de Paasweek naar Averbode, waar hij met de paters Witte Donderdag en Goede Vrijdag vierde.

     Muziek betekende in het leven van vader een stuk geluk. Maar het bleef niet enkel bij dit ene begrip. Hij luisterde ook ingetogen naar het fluiten van een merel, zoals ook Gezelle het zo mooi dichtte :

     "Hebt ge nog geluisterd naar de Merelaar ? 's avonds als het duistert, als de sterren staan? 't Zijn als orgelklanken..."; voor een kunstenaar is dit evenzeer muziek. Ook het tjierpen van krekels, het kwaken van kikkers, het blaffen van honden, het kraaien van een haan. Vader noemde het "geluiden van het leven, de zang van het bestaan". Waarom ook niet? Ook Lawrence Durrell beschrijft hanengekraai, uitgelokt door Katsimbalis, een opzwepend psalmgezang!

     Op het einde van zijn leven ging de stilte een grotere plaats innemen in vaders hart, en ook dat herkende hij als muziek, die hij oplettend, nieuwsgierig getroffen, beluisterde gedurende vele wakende nachten. Daaruit groeide de dichtbundel Adagio, met een gulden lied, kristallen taal en duizend schone akkoorden. Doch nu was er vooral een luisteren van de ziel naar Gods lied. En dat is een oneindige stilte.

     Vroeger, toen alles nog vredig was en sereen, had vader eens de wens te kennen gegeven dat hij graag zou willen heengaan, stilaan uitdoven en zo sterven, terwijl de Largo uit Xerxes van Handel hem plechtig en statig zou uitgeleiden. Maar het was zo heel anders! Er klonk geen muziek, er was alleen de hoorbare stilte van de nacht met zijn miljoenen sterren. Een meer ontroerend, grootser lied om een dode kan niet gezongen worden.

     Toch liet vader ons een boodschap na, de spreuk "Toch zingen", die op een schotel geschilderd en gebakken is. Ze stelt een boer voor die, zo goed en zo kwaad hij kan, op een doedelzak speelt. Zo is de bedoeling ook duidelijk. Vader spoorde ons aan van het leven, zoniet een lied, dan toch een klare klank te maken in Gods symfonie.

Aan ons om dat waar te maken.

***************

08-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

07-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon

De Verdwenen 'KATHEDRALE' BEGIJNENVEST

Arthur Lens

Uit het jaarboek nr 23 van het FT Genootschap – D’ Amandelboon van Lier 1995

       Ik geloof niet dat veel mensen totaal ongevoelig zijn voor het schome van de natuur, die een innerlijke rust in zich draagt. In deze volkomen ontspanning, ver buiten het driftige leven in de steden en hun onnatuurlijke gejaagdheid, komt men tot bezinning.

Ook Felix Timmermans was gefascineerd door de natuur. Zijn scheppingsdrang lag in zijn romantische aard en was aangewezen op de indrukken van de natuur. Die schoonheid bezat hij in zijn hart; hij ging er zijn drang tot artistieke productie in uitleven. Hij besloot de natuur te gaan beschrijven onder de wisselende jaargetijden. (Uit mijn Rommelkas)

       Er zijn zo van die plaatsen waar men de rust kan vinden in de grootsheid van de natuur. Een van die plaatsen was de bekende Lierse begijnenvest, aangelegd van 1863 tot 1864 onder het bestuur van burgemeester George Bergmann, vader van Anton Bergmann. In Schoon Lier in het hoofdstuk Een ordinaire dag schreef Felix Timmermans : 'Op de eenzame, lommerige Begijnenvest, vanwaar men achter de velden en de Nete de toren van Mechelen ziet, wandelt een oud begijntje, en op het stille begijnhof hoort ze een ander begijn harmonium spelen.'

       Van al de vesten die Lier zo lieflijk omsluiten was de begijnenvest de enige die een dichterlijke en verheffende stemming in zich droeg. Niet zoals de andere vesten gaf de begijnenvest uitsluitend de indruk van een weelderige groene oase, maar ze gaf meer. Deze stadswandeling was schoon door haar eenvoud en zonder overbodige beplanting met gewas en verschillende boomsoorten.

In de Liersche Almanak voor 1906 publiceerde Polleke van Mher (Felix Timmermans) het gedicht Begijnenvest:

            't Is lijk een der grote beuken

            Van een kerk,uit oude tij'n

            Waarvan 't wijd omliggende landschap

            De gekleurde ramen zijn.

(Albert Speekaert en Louis Vercammen, De dichter Polleke van Mher, Jb. 5, 1977 van het FTG)

       Op de begijnenvest kwam tot voor de tweede wereldoorlog geen standbeeld van een of ander illuster persoon. Anton Bergmann in 1898 en kanunnik Jan B. David in 1923, weliswaar na hun overlijden, kregen reeds op andere stadswandelingen hun standbeeld. Eerst in 1942 werd op de begijnenvest een gedenksteen ter ere van Felix Timmermans onthuld en de vest werd omgedoopt tot Felix Timmermansvest.

Op 13 december van datzelfde jaar werd deze gedenksteen vernield en in de afleidingsvaart geworpen, zonder dat iemand de verantwoordelijkheid voor dit nachtelijk werk op zich heeft genomen. Op deze plaats werd in 1967 het monument voor de Lierse gesneuvelden, ontworpen door Josue Dupon, opgericht.

       De begijnenvest was sober, eenvoudig en dat paste haar. Het was als een rechte dreef met majestueuze olmen, met hier en daar tussen de hoge rechte stammen wat struikgewas. De bomen stonden evenwijdig en hun kloeke stammen rezen, lijk stenen pijlers van een kathedraal, de hoogte in: 'Uit de driedubbele hoge bomenrij, machtig van bouw als een kerk, met de landschappen als ramen, vielen de grote zonbestraalde lekken en zo menigvuldig, dat het een regen was.' (Pallieter). De brede takken van de bomen leken gewelfribben, die elkaar toenegen in spitsbogen, een eindeloze rij. Geen vergelijking past hier beter dan die van een enorme gotische kerk. Zoals bij het binnenkomen van een kerk, zo kwam ook hier de koelte van de hoge welvingen en de stilte over. Een grootse indruk!

Wat schreef Felix Timmermans ook weer in De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, Begijntjen^? 'De Begijnenvest is als een kerk, waarvan de bomen de pilaren en het landschap de gekleurde ramen zijn.'

       Zo was de begijnenvest een heiligdom voor hen die het geluk hadden er regelmatig te komen. Maar het is spijtig dat het genot te leven in schone natuuroorden, zo jammerlijk kan verloren gaan. De pracht en de weelde van de luisterrijke begijnenvest moesten wij prijsgeven, ditmaal niet door het eigengereide optreden van het openbaar bestuur, maar door het vernielend werk van de kleine iepenspinkever. Tijdens een zwaar onweder op 18 juli 1964 ontwortelden enkele bomen. Deze beschadigden het begijnhof, het dak van het St.-Gummaruscollege en sleurden in hun val vele takken en sommige boomkronen mee. De stadswandeling leek een ruïne, zodat men besloot deze prachtbomen in hun totaliteit te vellen.

De olmen werden in 1965 gerooid en in 1966 kwam er een nieuwe aanplanting.

***

07-03-2011 om 00:00 geschreven door Mon