INLEIDING

DE STER VAN DE FEE

Timmermans zei ooit: ‘Heel mijn werk draait en waait rond Kerstmis’

Onder zijn eerste probeersels én zijn laatste verzen treffen we kerstgedichten aan. Dat het mysterie van de heilige nacht hem heel zijn leven bezighoudt, bewijzen de vele gedichten, tekeningen, schilderijen, verhalen, toneelstukken en gelegenheidswerken over het thema kerst.

Timmermans’ verhaal over drie zwervers die zich op kerstavond verkleden als ‘de drie koningen’ is nog steeds een stuk cultuurgoed van iedereen. Geen Kerstmis gaat voorbij of ‘De Ster’ wordt in ons land op de planken gebracht. De herkenbaarheid maakt het verhaal tijdloos en toegankelijk. Het toneelspel krijgt bewerkingen voor radio en televisie en wordt verfilmd.

Aan de basis van het stuk ligt Timmermans’ kortverhaal ‘Driekoningentryptiek’ uit 1923. Nog ouder is ‘Het kindeken Jezus in Vlaanderen’ dat tijdens de Eerste Wereldoorlog verschijnt en van hem dé kerstauteur in Vlaanderen maakt.

OVERZICHT VAN HET KERSTTHEMA IN HET WERK VAN TIMMERMANS

1905: gedicht Kerstnacht - Kerstmis (Door de dagen, 1907)

1906: gedicht Sneeuw (Door de dagen, 1907)

1906: gedicht Wintervreugde (Door de dagen, 1907)

1907: gedicht Wintersprookje

1907: lied Driekoningsliedeken

1910: verhaal Annunziata (Begijnhofsproken, 1911)

1911: verhaal Het fonteintje (Begijnhofsproken, 1911)

1914: passage Sneeuw uit Pallieter

1915: opiniestuk De Kerstmis van Vlaanderen

1916: verhaal Het Kindeken Jezus in Vlaanderen (fragmenten)

1917: boek Het Kindeken Jezus in Vlaanderen

1919: verhaal Een kerstnachtgelijkenis (herwerkt voor Driekoningentryptiek, 1923)

1921: voordracht Over ’t Kindeken Jezus in Vlaanderen

1921: verhaal De kerstmis-sater (Het Keerseken in de Lanteern, 1924)

1921: verhaal De twee sterren (herwerkt voor Driekoningentryptiek, 1923)

1922: boek Rond het ontstaan van ‘Het Kindeken Jezus in Vlaanderen’ in: Uit mijn       rommelkas

1922: verhaal De herder

1923: boek Driekoningentryptiek

1923: gedicht De herderkens

1924: verhaal En als de ster bleef stille staan … (fragment)

1925: verhaal En als de ster bleef stille staan

1925: boek En waar de ster bleef stille staan …

1925: verhaal Het kerstmiskonijn (Pijp en Toebak, 1933)

1928: verhaal Kerstsneeuw

1929: verhaal De kerstmisroos

1930: tekening bij middeleeuws Kerstliedeken

1931: opiniestuk Wat ‘Het Kindeken Jezus’ geven wil (over: En waar de ster bleef           stille staan)

1932: verhaal De Kerstmis te Greccio (De harp van Sint-Franciscus)

1932: verhaal Het einde van een roman

1935: verhaal Van een pasgeboren kindeken. Nieuwe streek van Lange Wapper

1936: verhaal De goede helpers (Vertelsels I, 1942)

1938: kunstbeschouwingen O kerstnacht schooner dan de dagen ...

1939: verhaal Herinnering (aan een driekoningenviering)

1941: verhaal De herder (Minneke Poes, 1942)

1943: boek Een lepel herinneringen

1946: gedicht Maria zingt in gouden avondstond (Adagio, 1947)

KERSTWERK JAREN ‘10

Onder het pseudoniem Polleke van Mehr publiceert Timmermans in 1907

‘Door de dagen’, een bundeling van eerder verschenen gedichten. ‘Sneeuw’, ‘Kerstmis’ en ‘Wintervreugde‘ hebben de winter en Kerstmis als onderwerp. Ook het lokale geschiedkundige tijdschrift Lyrana neemt kerstgedichten van hem op. Duidelijk activistisch van toon is ‘De Kerstmis van Vlaanderen’ (1915) in De Vlaamsche Post waarin Timmermans pleit voor de zelfstandigheid van Vlaanderen. Tijdens zijn gedwongen verblijf in Nederland, gevolg van zijn activisme, publiceert Timmermans ‘Een kerstnachtgelijkenis’ (1919) in De Amsterdammer.

De verbinding tussen het kerstgebeuren in Vlaanderen en de politieke actualiteit maakte hij eerder ook in ‘Het kindeken Jezus in Vlaanderen’ (1917).

HET KINDEKEN JEZUS IN VLAANDEREN

Hoewel gepubliceerd in 1917, na ‘Pallieter’ dus, noemt Felix Timmermans

‘Het kindeken Jezus in Vlaanderen’ zijn eerste boek. Het onderwerp draagt hij al van in zijn kinderjaren mee.

In ‘Uit mijn rommelkas’ (1922) schrijft Timmermans over het ontstaan van ‘Het kindeken Jezus in Vlaanderen’. Inspiratie voor het verhaal haalt hij uit een wandeling door Brugge, de vertellingen van zijn vader, de gebeden van zijn inwonende schoonmoeder en de schilderijen van de Vlaamse Primitieven en Pieter Bruegel.

Timmermans laat het boek beginnen met de Boodschap en eindigen met de terugkeer uit Egypte. Het is een serie tafereeltjes met figuren en gebeurtenissen in het vertrouwde landschap van de Kempen en Vlaanderen. De kleine stad Nazareth ligt op de oevers van de Nete; Gent en omgeving doen dienst als Jeruzalem en Bethlehem. Buurland in het noorden, Nederland, is Egypte.

Innige en diepzinnige passages overheersen, hoewel de oorlog duidelijk aanwezig is. In een fragment beschrijft Timmermans de blinde herder Judocus die te arm is om een kado aan te bieden. Tijdens het spelen van een melodie op zijn oude viool kan hij het Kind zien als een wonder licht. Hiermee raakt Timmermans de gevoelige snaar van de lezer.

Het eerste hoofdstuk van het boek verschijnt in De Nieuwe Gids van juni 1916, alvorens het in 1917  in boekvorm uitkomt bij Van Kampen en Zoon in Amsterdam.

Anton Kippenberg vertaalt ‘Het kindeken Jezus’ naar het Duits: in 1919 is hiermee het eerste boek van Timmermans op de Duitse markt een feit.

CITATEN

“Op een zomerdag kwam ik in ’t museum van Brussel en zag daar de werken van Breughel. Ik heb zelden zo verschoten; ik stond daar te rillen van geluk, het deed mijn zo’n goed alsof ikzelf die dingen geschilderd had. Dat was nu het leven van Jezusken, zoals ik het altijd had verlangd te zien! Dat was mijn droom in vlees! (...)

Als ik thuiskwam, verrukt en vervuld door die grootse, gelukkige visie, besloot ik elk onderwerp van Breughels evangelies in gedicht om te zetten.”

TONEELBEWERKINGEN

Henri Brochet bewerkt in 1929 de Franse vertaling van Neelf Doff voor toneel.

Twee jaar later vertaalt de Vlaamse regisseur Anton Van de Velde deze bewerking naar het Nederlands. Hij regisseert het stuk voor het legendarische Vlaamse Volkstoneel in 1931  in Brussel. De opvoering is een groot succes.

Dr. Karl Jacobs schrijft op zijn beurt in 1933 een toneelbewerking in het Duits.

Felix Timmermans vertaalt ‘Das Jezuskind in Flandern’ naar het Nederlands en laat het in 1934 publiceren. Op 26 december 1936 voert de Antwerpse KNS het stuk op.

Jozef Contrijn bewerkt het verhaal in 1939 tot luisterspel. Op kerstavond 1946 zendt ook de Franse radio ‘L’enfant Jésus en Flandre’ uit. In 1960 neemt de Duitse televisie ‘Nazaret ligt aan de Nete’ op.

DRIEKONINGENTRYPTIEK

Het kerstthema blijft fascineren. Voor de novelle ‘Driekoningentryptiek’ herneemt Timmermans twee eerdere legendes: ‘Een kerstnachtgelijkenis’ uit 1919 en ‘De twee sterren’ uit 1921. Het boek verschijnt in 1923, krijgt een Duitse vertaling in 1924 en een Franse in 1931. Voor de tweetalige Frans-Nederlandse uitgave uit 1935 verzorgt Edgard Tytgat de houtsneden.

‘Driekoningentryptiek’ schetst het beeld van de nietige mens die zijn geluk gaat zoeken waar het niet te vinden is. Hij loopt verkeerd en toch vindt de mens, als hij van goede wil is, genade in Gods erbarmen.

In het eerste luik, de eerste Kerstmis, gaan een herder, een palingvisser en een bedelaar op tocht met kerstster en kerstliederen.

Suskewiet is de vereenzaamde, naar mystiek neigende herder, Pitjevogel de snoevende, opstandige maar hulpeloze palingvisser en Schrobberbeek de doorwinterde bedelaar en kippendief. Ze raken de weg kwijt, komen bij een kar en geven de opbrengst van de avond aan de arme familie.

Een jaar later, tijdens de tweede Kerstmis, wil de herder alleen nog maar gaan zingen om de opbrengst te schenken aan mensen in nood. Hij kan niet mee, want hij is ziek. ‘s Nachts komt het kindje Jezus hem halen. Zijn vrienden vinden hem dood in bed.

Nog een jaar later blijkt dat de twee overgebleven vrienden uit elkaar zijn gegroeid. De palingvisser heeft zijn ziel aan de duivel verkocht, de bedelaar heeft geen geld maar is erg gelovig. Op kerstnacht ontdekt hij dat alle mariabeelden zijn verdwenen, uitgezonderd een Onze-Lieve Vrouwebeeldje van Zeven Weeën.

Hij draagt haar naar het kruisbeeld van Jezus.

CITATEN

“Later zag ik bij driekoningendag de drie koningen met hun kartonnen ster van huis tot huis gaan en hoorde hen, onder meerdere oude liedjes, ook dit zingen.

Die mannen zijn mij steeds bijgebleven in mijn herinnering. Ze waren arm, riekten zuur en vuil en hun kapotte doorgenevelde stem klonk triestig en komiek. (...)

De drie mannen met hun lied bleven in mijn herinnering, alsof ze er in geschilderd stonden. En toen ik later boekjes begon te schrijven dacht ik wel eens aan die mannen.

Hun herinneringsbeelden kwamen steeds weer aan mijn verbeelding kloppen.”

Timmermans herinnert zich het sterrelied dat zijn vader zo vaak zong :

Wij zijn de drie koningen met ene ster,

wij komen gerezen van al zo ver.

Wij gingen en zochten overal

over berg en over dal.

En waar de ster bleef stille staan,

daar zijn w’ alle drie binnengegaan

KERSTWERK JAREN ‘20

‘De kerstmis-sater’ (1921) is een duivelssage. Met kruis en processie worden spookdieren, bosgeesten, nimfen en gedrochten verdreven uit de Begijnenbossen. De ouder sater wreekt zich op Stans, die op kerstavond bevalt van een harig kind met bokkepoten.

In het kerstgedicht ‘De Herder’ (1922) vindt de hoofdfiguur in de kerststal de Man van Smarten met de doornenkroon en de kruiswonden. ‘Het kerstmiskonijn’ (1925) wordt later als verhaal opgenomen in Pijp en toebak (1933). ‘De kerstmisroos’ (1929) is een gelegenheidsstuk over de kruisbloemige woestijnplant die, op kerstavond in het water gezet, bloeit tegen middernacht.

KERSTWERK JAREN ‘30

In 1930 voorziet Timmermans het middeleeuwse ‘Kerstliedeken’ van een tekening dat als een afzonderlijke druk aangeboden wordt. ‘Het einde van een roman’ (1932) is het intrieste verhaal van Roos Luijten, die haar laatste dagen slijt in een godshuis.

Buiten de tijdsdaanduiding is het nauwelijks een kerstverhaal. Sprankelend van humor en raak getypeerd zijn dan weer ‘De Goede Helpers‘ (1934), die de Heilige Familie helpen vluchten voor Herodes.

EN WAAR DE STER BLEEF STILLE STAAN

‘De Ster’ is de toneelbewerking van de novelle ‘Driekoningentryptiek’ (1923). Timmermans schrijft de scènes en dialogen samen met de joodse Nederlander Eduard Veterman.

Opdrachtgever is Prosper Thuysbaert, een notaris uit Lokeren die Timmermans overtuigt om voor zijn amateurgezelschap iets te maken in de trant van de mysteriespelen van Henri Ghéon. Maar Timmermans ziet het mirakel liever bij gewone mensen dan bij heiligen gebeuren en besluit zijn eigen kerstlegende als basis te gebruiken voor een toneelspel.

De kracht en het succes van ‘De Ster’ liggen in een zonderlinge combinatie van realiteit en fantasie: het is een legende beleefd door alledaagse mensen. De verrukkelijke waarachtigheid en de zuiver poëtische eenvoud maken dat wij ons nog steeds herkennen in de drie schooiers die als koningen met kronen uit blik dwalen door de ongure sneeuwvelden van het bestaan.

In afwachting van de eerste opvoering en de publicatie van ‘De Ster’ verschijnt een eerste fragment in 1924  in het tijdschrift Pogen. Nadien volgen een Duitse vertaling (1926), een Franse (1928), een Sloveense (1932) en een Nederduitse (1934).

CO-AUTEUR EDUARD VETERMAN

Samen met Eduard Veterman schrijft Felix Timmermans drie toneelstukken: ‘Mijnheer Pirroen’ (1922), ‘En waar de ster bleef stille staan’ en ‘Leontientje’ (1926). Ze leren elkaar kennen in Den Haag. Veterman is een Nederlander van joodse afkomst en schrijft aanvankelijk onder de schuilnaam D. Rawde. Hij beheerst alle aspecten van de toneelkunst: hij vertaalt, bewerkt en schrijft, hij acteert en regisseert, hij ontwerpt zelfs decors.

EERSTE OPVOERING

‘De Ster‘ wordt voor het eerst opgevoerd op 5 februari 1925  in de Koninklijke Schouwburg van Den Haag door het Verenigd Rotterdamse Hofstadtoneel onder leiding van Cor Van der Lugt Melsert. De creatie kent een enorm succes. Na vier voorstellingen, waarvan Koningin Wilhelmina er één bijwoont, verhuist de productie naar Rotterdam en spelen de acteurs ook hier voor een nokvolle schouwburg.

De Standaard schrijft op 13 februari: “Een toneelgebeurtenis: de triomf van Timmermans’ Mirakelspel in Nederland!”. De Nederlandse pers is niet onverdeeld positief, maakt voorbehoud bij “het dwaze volksgeloof” en “de malligheden” in het stuk, maar prijst de vrome intentie en de plechtige wijding van enkele zuivere taferelen.

TRIOMFTOCHT IN VLAANDEREN

Op 22 september 1925 voert het Vlaams Volktoneel ‘De Ster’ voor het eerst in Vlaanderen op. De regie is in handen van Johan De Meester. Op 23 februari 1930 geeft de groep in Brussel zijn honderdste voorstelling.

In 1935 komt het stuk op het programma van de Antwerpse KNS, in 1940 van de Gentse Schouwburg en in 1949 opnieuw in Antwerpen met decors van Fred Bogaerts en als regisseur Maurits Balfoort.

De Brusselse KVS speelt het in 1950, 1952 en 1957. Huib Van Hellem regisseert en de hoofdrollen zijn voor Nand Buyl, Cyriel Van Gent en René Peeters.

In 1966 brengt het Reizend Volkstheater ‘De Ster’ nogmaals in de KNS, dit keer in een regie van Line Geysen.

De Vlaamse Televisie zendt in 1953 en 1956 bewerkingen van Fred Engelen uit.

In 1964 volgt dezelfde versie onder regie van Cyriel Van Gent. De poppenfilm van Mark Liebrecht komt in 1974 op het scherm.

Nog steeds nemen vele toneelgroepen het stuk op in hun programmatie.

HET BUITENLAND

In 1926 komt de Duitse vertaling van Anton Kippenberg op de markt. ‘Das Spiel von den heiligen drei Königen’ wordt op 30 mei 1927 voor het eerst opgevoerd.

Vanaf 1953 reist een groep Vlaamse studenten onder de naam Flämische Weihnachtsgesellen rond met ‘ De Ster’ door Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Denemarken. Vanaf 1957 voert Maurits Balfoort de regie. Tijdens het seizoen 1960-1961 zijn ze aan hun honderdste opvoering toe.

‘De Ster’ speelt jaren na elkaar in Frans-Vlaanderen.

Het Basler Marionettentheater brengt sinds 1944 het Triptychon, een aanpassing voor poppenspel door Richard Koelner.

MECHELS MINIATUUR THEATER