Een verhaal rond Leontientje

Stijn Vanclooster

Leontientje (1926) is het derde en laatste toneelstuk dat Felix Timmermans schreef in samenwerking met Eduard Veterman. Het betreft, net als Mijnheer Pirroen en En waar de ster bleef stille staan, een bewerking van een eerder verschenen boek, dit keer De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt (1924). De titel van het toneelstuk verwijst naar een centrale figuur uit deze roman: Leontientje, de vrome nicht van Wijngaerdt-pastoor Benedikt Serneels, die ten onder gaat aan haar liefde voor de ongelovige Isidoor. Timmermans vertelde dat hij de personages en motieven uit dat boek aan de werkelijkheid had ontleend. 'Maar ik neem ze niet zoo maar uit het leven over, zij dienen enkel als vertrekpunt. Den pastoor met zijn wijnmystiek heb ik gekend. De liefdeshistorie gebeurde te Lier, hier heb ik ook een meisje gekend waaraan ik dacht toen ik het boek schreef. De omgeving is het burgerlijke Lier dat af en toe een perel afwerpt als "Leontientje". De menscben die ik als uitgangspunt nam kunnen gerust het boek lezen zonder zich te herkennen.' (1) 

 
Timmermans schreef met De pastoor een boek over twee onderwerpen die hem nauw aan het hart lagen: het geloof en de liefde - universele thema's waarrond zoveel groot literair werk is gebouwd en die ook twee hoofdthema's in het oeuvre van de Lierenaar zouden worden. Die twee themata worden in De pastoor innig met elkaar verweven. De roman culmineert in de opoffering door Leontientje van zichzelf, omdat ze geen verkering mag en wil hebben met een ongelovige, die ze niettemin liefheeft met heel haar hart en ziel. Een roman over het conflict tussen geloof en liefde dus, over hoe het geloof die liefde onmogelijk maakt. Maar het boek toont hoe niet alleen het geloof maar ook de liefde uiteindelijk overwint: Leontientje wil haar geloof niet opgeven aan haar liefde en sterft, maar haar liefde blijft intact en wordt door haar geloof nog sterker. Isidoor van zijn kant is tegen het einde van het verhaal gelovig geworden - 'Hij voelt de aanwezigheid Gods in en over alle dingen' -: zijn liefde voor Leontientje heeft hem dichter bij het geloof gebracht. (2) Aan het doodsbed van Leontientje weet hij 'dat hij haar nooit zo puur en hoog heeft liefgehad als thans.' Veel meer dan over het conflict tussen geloof en liefde gaat het ' boek van geloof ', zoals Timmermans zijn roman noemde, dus over iets anders: veeleer heeft Timmermans willen aangeven hoezeer beide, als ze echt zijn, elkaar niet teniet zullen doen maar pijlers zijn van elkaar. Zowel in hun geloof als in hun liefde zijn beide hoofdpersonages naar het einde van het verhaal alleen maar gegroeid.

Daarbij is de evolutie die de pastoor doormaakt niet de onbelangrijkste. Zijn geloof wordt danig op de proef gesteld en op het einde van het boek ziet hij in dat zijn leven 'al te rechtlijnig en gezapig is verlopen, in het zalige genot van de goede dingen der aarde en de zekerheid van een wenkende hemel' .(3) Het offer van Leontientje doet hem beseffen dat het in zijn eigen leven aan offervaardigheid heeft ontbroken. Ook hij - vooral hij?, vraagt Gaston Durnez - had een bekering nodig. Als Isidoor in het voorlaatste hoofdstuk van de roman beseft: 'het leven is niet met de handen open, genietend onder een honinglek van geloof te staan; het leven is een strijd van het licht tegen de duisternis', dan kan deze gedachte net zo goed in de pastoor omgaan. Deze laatste had kort tevoren verzucht : ' Wat heeft Leontientje veel ruiten uitgegooid, en veel lichtjes uitgeblazen in mij! '. Maar uiteindelijk loopt het boek uit in aanvaarding en blijheid. Isidoor vindt een licht bij de pastoor en 'de hemelen druppelen in de oude man zijn hart'.

Wie het leven van Felix Timmermans een beetje kent, begrijpt maar al te goed hoezeer De pastoor autobiografische wortels heeft en naar de schemeringentijd van de auteur verwijst. 'Ik houd van dit werkje', schreef de auteur toen hij het op papier zette. 'Het is een uitschrijven van den strijd naar geloof.'(4)

Twee jaar na publicatie van De pastoor werd er de toneelversie van uitgebracht, hoewel de auteur in een interview had beweerd dat de roman minder geschikt was voor het toneel.(5)  1926 was een druk jaar voor Timmermans: behalve Leontientje publiceerde hij ook Naar Waar de appelsienen groeien en Het hovenierken Gods alsook een vertaling van een toneelstuk van Henri Ghéon, hij werd gevraagd voor vele bijdragen in tijdschriften en voor interviews, hij hield talloze lezingen in binnen- en buitenland, er verschenen verschillende vertalingen van zijn werk en, vooral, hij werkte druk aan zijn grote roman over Pieter Bruegel.

1926 was verder ook het jaar waarin de Lierenaar kandidaat was voor de Nobelprijs.

De auteur woonde de première van Leontientje bij op 6 november 1926  in de Koninklijke Schouwburg te Den Haag, door het Rotterdamse Hofstadtoneel onder leiding van Cor van der Lugt-Melsert. De regisseur nam de rol van de pastoor voor rekening; Jan van Ees die van Isidoor, Annie van Ees, de echtgenote van de regisseur, die eerder in De Ster optrad, speelde de titelrol en kreeg na de voorstelling uit handen van Timmermans een zilveren beker ter huldiging van haar 12,5 -jarig toneeljubileum.(6) Even later verscheen de tekst van het stuk bij Timmermans' huisuitgever P.N. Van Karnpen in de reeks Zilveren Verpozingen, versierd met een handtekening van de auteur. Het boekje, dat 120 bladzijden telde van 15 bij 10,5  cm. en 1,25 gulden kostte, was opgedragen ' Aan Annie van der Lugt Melsert -van Ees, die het Leontientje onzer droomen tot een ontroerende werkelijkheid bracht '. Timmermans vertelde even later dat hij De pastoor voor tonee1 had bewerkt op vraag van deze Annie van Ees, 'die het boek gelezen had en in Leontientje een rol vond voor haar' (7). Intussen besloot de Gazet van Antwerpen haar aankondiging van Leontientje met de stellige bewering: 'De bijval van dit werk is verzekerd' en kondigde Boekzaal het stuk aan als 'een simpele tooneelvertelling, die [...] het wel doen zal op het tooneel'.(8) De première voor Vlaanderen vond plaats op 9 februari 1927  in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg te Brussel.

Voor de KVS speelden Irma de Veirman Leontientje, Arie van den Heuvel de pastoor en Gaston Vandermeulen Isidoor.

De handeling in het toneelstuk vertoont nauwelijks verschillen met die van. de roman. Het overgrote deel van de toneeldiaIogen zijn letterlijk uit de roman overgenomen. Een belangrijk verschil op scénisch-compositorisch gebied vormt wel het slot van het toneelstuk, waardoor de klemtoon minder op de bekering van Isidoor komt te liggen. Het slot op het toneel is geheel gewijd aan het stervende Leontientje, terwijl de roman na haar dood onder meer nog een meesterlijk hoofdstuk rond de confrontatie tussen de pastoor en de bekeerde Isidoor biedt. Dit is het romanhoofdstuk waar Gerard WaIschap over geschreven had: ' [...] ge moet het hele boek lezen en nog eens lezen. En dan nog eens lezen, ,dus drie keren, hoofdstuk XXIX, want gij denkt misschien nog, als velen, dat die kunst van Felix Timmermans dan toch, ja, nog wat onvolledig is, dat zij het hoogste en diepste niet aandurft. Daar zult ge eerst goed voelen dat ge mis zijt en wat groot vol werk we nog te verwachten staan '.(9) En kort daarvoor, in dezelfde recensie, noteerde de auteur die in het geheugen zal blijven als de schepper van de machtige Houtekiet-figuur: 'Hoe vast is dit boek geschreven, zonder een aarzeling, zonder oponthoud, zonder verzwakking. Elke zin is een sobere pracht, glanzend van eenvoud en natuurlijkheid. Een zuiver monument van de taal.'

Over het toneelstuk was WaIschap, die behalve over De pastoor ook over vele andere boeken van Timmermans lovende woorden heeft geschreven, aanzienlijk minder enthousiast. In zijn tijdschrift Hooger Leven schreef hij over de opvoering van Leontientje door het Vlaamse Volkstoneel, waarin een aantal beroemde namen uit de toenmalige Vlaamse bühne-wereld speelden: in een regie van Johan de Meester vertolkten Staf Bruggen en Antoon van der Plaetse respectievelijk de rollen van de pastoor en Isidoor. WaIschap had een voorstelling in Antwerpen bijgewoond en was er niet opgetogen over: 'Ge hadt moeten zien hoe schoon was het decor [...], een blijde, joviale pleistering van kleuren', zo vangt zijn recensie aan.(10) Maar dan gaat hij verder: 'En het werk, wel dat is bij lange zoo goed niet.' Voor WaIschap had de cast, en in het bijzonder Staf Bruggen, de voorstelling gered. We zien ook hoe nauw het katholieke element de toenmalige Pelgrim nog aan het hart lag: ' Aan het uitstekende spel van Staf Bruggen danken wij dat de verheven hardheid van de katholieke moraal haar beslag van menschelijke mildheid krijgt. Wij bestatigden dit met uitdrukkelijke erkentelijkheid jegens de leiding. "Leontientje" stond in tint en toon en atmosfeer passend bij dit ondanks zijn jovialiteit zeer delikaat werk. Want dit is niet alleen een delikaat probleem met veel rechtzinnigheid en kieschheid aangedurfd, maar zie ook eens wat een wonderschoone ziel Timmermans heeft gestoken in zijn pastoor [...]. Ik geloof niet dat ergens een groep die finesse van het werk in 't licht zal zetten gelijk het Volkstooneel dat heeft gedaan. Daar ben ik wel zóó van overtuigd dat ik zeggen zou: laat alleen het Volkstooneel ,;Leontientje” spelen, want zooaIs Staf Bruggen zei : "Leontientje met die liefde moet dat uit en amen zijn, gedaan", zoo heilig en zoo menschelijk, zoo kategoriek en zoo mild, zoo schoon doet het hem géén na. Minderwaardige acteurs zullen door die scène 't heele stuk bederven, of liever de heele katholieke dracht ervan. Nu stond die beteekenis zeer hoog en onaantastbaar.'

In dezelfde bespreking schreef Walschap: 'Het Vlaamse Volkstoneel en de naam Felix Timmermans hebben het hele Leontientje gered. Ik geloof niet dat iemand anders hier moet proberen een ... drakerig slot als de sterfscène van Leontientje te schrijven.' Over dit slot was Timmermans zelf niet tevreden, zoals blijkt uit een interview van eind 1927, waarin hij zei 'dat hij 't einde van 't stuk, zo 't derde bedrijf, niet naar z'n zin vond en 'n verandering wilde aanbrengen'.(11) De auteur suggereerde dat de schuld voor het miserabele einde bij Eduard Veterman lag, de toneelrnan en artistieke duizendpoot uit Den Haag die samen met de Lierenaar voor de bewerking tekende. Voor de Hagenaar, met wie hij al eerder had samengewerkt, voelde hij overigens veel bewondering: ‘De naam van Veterman wordt wel eens vergeten, en dat betreur ik zeer. Veterman heeft veel kennis van zaken en levert zeer flink werk. Er domineert misschien iets van mij, maar dat komt alleen doordat wij steeds werkten naar een boek dat door mij geschreven werd, en dat ik dan nog aan de bewerking meedoe.’(12) Het schrijven voor toneel beviel Timmermans trouwens zozeer, dat in die tijd het plan rijpte voor De Hemelsche Salomé (1930), het enige toneelstuk dat de auteur apart zou schrijven - maar dat geen succes zou zijn; Veterman zou hem op een aantal gebreken wijzen.

In Walschaps Hooger leven verzorgde toneelman Willem Putman jarenlang een toneelkroniek. In zijn oordeel over Leontientje stond hij op dezelfde lijn als Walschap: hij was weinig enthousiast, vooral ook over het slot van het stuk. 'Echte ontroering was er niet in de zaal,' schreef hij. De reden daarvan was dat, volgens Putman, het stuk ongeloofwaardig was. Hij vond dat Leontientje mooi begon - 'het stuk bekoorde bij den aanvang zeer' - maar dat het gaandeweg ontaardde en beneden peil eindigde: ' gaandeweg verslapte de aandacht en gedurende de laatste tafereelen schenen de toeschouwers zich bepaald te vervelen. Het melodramatische slot van dit spel joeg dan iedereen uit de zaal met spijt om den verloren avond [....] ' Ingegeven werd Putmans kritiek door zijn ergernis omtrent de stelling die het stuk (ongeloofwaardig) scheen te verdedigen. 'Wat moeten we 3 bedrijven lang zien gebeuren? [...] twee zeer christelijke mensen, vader en pastoor, laten Leontientje sterven van verdriet, liever dan toe te stemmen in haar huwelijk met een jongen, die naar hun eigen getuigenis de edelste jongen van de wereld is, maar die niet gelooft zooals zij. Is deze stelling wel katholiek? In elk geval zij ergert ons en bij het melodramatische slot rond Leontientje 's sterfbed wenschen wij van harte dat de op dit oogenblik bijgeroepen lsidoor recht zou springen en die twee christe1ijke menschen in 't gezicht slingeren dat zij allesbehalve edelmoedig zijn.' Putman eindigde zijn bespreking met enkele geestige regels rond het slot van het stuk. 'Wat jammer dat al deze schoone dingen gedurig werden gestoord door menschen in de zaal die rechtstonden en er uittrokken om hun laatste tram niet te missen. Het pleit altijd tegen een stuk als de toeschouwer voor het stuk zijn laatste tram niet wil missen.' En samenvattend heette het: ‘Och nee, de melodramatische slotscène van “Leontientje” kon den toeschouwer niet overtuigen. Hij heeft nog wel eens meer gezond verstand dan men denkt, de toeschouwer...’ .

Het neemt niet weg dat Putman in Leontientje ook enkele mooie dingen had ontdekt. Al bij al was hij slechts ‘min of meer treurig’ .’Ik zeg: min of meer’ aldus Putman, want natuurlijk is in dit stuk ook iets moois te vinden. de aanvang bijvoorbeeld, de drie eerste tafereeltjes, waar de toneel-bewerker het dichtst bij den roman blijft. en die zijn als levend geworden beeldekens uit Timmermans’ boek. Hier vergeleek Putman met eerdere toneelstukken van Timmermans: .Ook in “Mijnheer Pirroen” stelden wij een goeden aanvang vast - en het eerste bedrijf van "Waar de ster bleef stille staan..." is een goed gebouwd. mooi afgerond toneelstuk, dat ons zoowaar een van de innigste momenten schonk. die wij ooit in een schouwburg beleefden. Ook het eerste bedrijf van "Leontientje" geeft eenige echt-ontroerende tooneeltjes [...]'.

In maart 1927 verscheen Leontientje op het repertoire van de Koninklijke Nederlandse Schouwburg in Antwerpen. Joris Diels tekende als regisseur, Jenny van Santvoort speelde de titelrol, Arthur Van Thillo was de pastoor, August Maes  Isidoor. In het Antwerpse weekblad Studio verscheen naar aanleiding van de voorstelling door de KNS een uitgebreide bijdrage.(13) Het artikel zette vooral de melancholische inslag van het toneelstuk in de verf en had het ook over een afwezigheid van het geweten bij Leontientje: .Over gansch het werk, van af het 2de tafereel hangt een adem van onzeggelijken weemoed; Leontientje ’s zwijgende offer wekt een oneindig medelijden op; in dat bewuste wegkwijnen van een schoone jeugd, die alleen naar leven snakt, trilt een simpele doch schrijnende tragiek. Het is deze tragiek die het Leontientje-figuur verheft tot op een hooger plan, tot een diep-menschelijker filozofie, boven het banale gedoe of het sectarisme dat haar omgeeft; het is deze tragiek die stelt het eeuwig-onvergankelijke van het menschelijke hart tegenover de kunstmatige wil van den geest. Een strijd waarin echter het Geweten geen deel schijnt te nemen. [...] Het is alsof de schrijver machteloos staat tegenover die lotsbeschikking; niets zal hij beproeven om het arme meisje te redden: hij laat haar wegsterven als om haar nog grooter smarten te besparen, ze makend in haar zachte vroomheid tot een kleine heilige. Juist uit die exaltatie van doodeswijding groeit de wrange melancholie die siddert door het werk als een mineur-toon.'

Al bij al was dit een neutrale tot positieve bespreking. Er waren echter ook ronduit lovende recensies, ook vanuit niet-katholieke hoek. In het vrijzinnige tijdschrift De Vlaamsche Gids bijvoorbeeld schreef Ernst W. Schmidt over de tekstuitgave van het toneelstuk: 'Ik beken eerlijk dat de lezing van dit verrukkelijk stuk gemoedskunst mij een waar genot is geweest. Leontientje is een wereld van goedheid en beminnelijkheid. van patriarchale eenvoud en kinderlijkheid. Hier is nu wat wij in het werk van sommige andere katholieke toneelschrijvers missen: eenvoud des harten, deemoed en innigheid. Leontientje is een pure engelenfiguur, niet van deze wereld. Van eerstaf ligt een zilveren bovenaardse glans op haar wezen...(14).

In 1934 verscheen Leontientje in een Duitse vertaling door Karl Jacobs.(15)  De eerste Duitse opvoering vond plaats in Bonn op 6 maart van dat jaar.(16)  Uit de enkele recensies die José de Ceulaer heeft nagelezen, blijkt duidelijk enig voorbehoud bij de beoordeling van het stuk. Toch zou Leontientje ook verschillende jaren in Duitsland op de planken worden gebracht.

Op vandaag wordt Leontientje nog maar zelden gespeeld. José de Ceulaer noteerde al in 1982 dat het stuk in de zeven voorgaande jaren slechts zeven keer werd opgevoerd en dat zal er nadien wel niet veel beter op geworden zijn.(17)  Toch heeft Leontientje - ondanks de kritiek, die er van bij het begin was - tientallen jaren honderden en honderden toneelliefhebbers naar de schouwburg gelokt. In Nederland werd het stuk in twee jaar tijd 100 keer opgevoerd en begin 1937 bracht het Hofstadtoneel zijn 150ste voorstelling.(18)  De rode draad door de talloze persbesprekingen was de eenvoudige vaststelling van het Journal des théatres bij een voorstelling in 1927: ' Le public nombreux accueillit  l' oeuvre avec enthousiasme.' Dertig jaar na de première, in 1956, werden die woorden door De Standaard naar aanleiding van een zoveelste opvoering herhaald: 'Er was veel en dankbaar applaus van een tevreden publiek.' (19)  Het succes bleef decennia intact.

De bijval voor Leontientje versterkte het succes van de grondtekst De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt; die veel positieve recensies kreeg en meteen op een groot lezerspubliek kon rekenen. Net zoals bij nog ander werk van Timmermans zou de titel van het boek spoedig een begrip worden. Het toneelstuk heeft daar alleen maar toe bijgedragen.

BRONNEN

Voor de receptiebeschrijving van Leontientje werd in hoofdzaak gebruikt gemaakt van de rijke Timmermans-verzameling in bet AMVC-Letterenhuis (signatuur T 3465). Andere bronnen zijn in de voetnoten aangegeven.

(1) "Leontientje" door Felix Timmermans en Eduard Veterman.' Anoniem en ongedateerd krantenknipsel in de mappen - Timmermans in het AMVC-Letterenhuis [1927].

(2) Geciteerd wordt naar: Felix Timmermans, De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt. Leuven, Davidsfonds, 1990.

(3) Gaston Durnez, F'elix Timmermans; een biografie. Tielt, Lannoo, 2000, p. 324.

(4) Felix Timmermans in een brief aan Rik Cox d.d. 23 december 1922, geciteerd in Gaston Durnez, o.c., p. 336.

(5) Interview in De Maasbode van 25 maart 1926.

(6) Gegevens ontleend aan José de Ceulaer, Kroniek van Felix Timmermans. Brugge, Orion, 1972, p. 98.

(7) 'Leontientje van Timmermans en Veterman.' Anoniem en ongedateerd krantenknipsel in de mappen - Timmermans in bet AMVC-Letterenhuis [1927].

(8) 'Leontientje', in: Gazet van Antwerpen. Anoniem en ongedateerd krantenknipsel in de mappen - Timmermans in het AMVC-Letterenhuis [1927]. 'Felix Timmermans, Eduard Veterman, Leontientje', in: Boekzaal 1927, nr. 3.

(9) Gerard Walscbap, 'Felix Timmermans III', in: Hooger Leven, 17 juli 1927.

Geciteerd in: Gaston Dumez, o.c., p. 326.

(10) Gerard Walscbap, 'Leontientje te Antwerpen.' In : Hooger Leven, 20 maart 1927.

(11) John Schilte, "n Kletspraatje met Timmermans', in: Boekenschouw, december 1927.

(12) "'Leontientje" door Felix Timmermans en Eduard Veterman.' Anoniem en ongedateerd krantenknipsel in de mappen -Timmermans in het AMVC-Letterenhuis [1927].

(13) 'Leontientje. Toneelspel in 3 bedrijven (10 tafereelen) door Felix Timmermans en Eduard Veterman', in; Studio, 26 maart 1927.

(14) Ernst W. Schmidt in: De Vlaamsche Gids, jan. 1928. Geciteerd in: José De Ceulaer, '

Het onthaal van het toneelwerk van, met en naar Felix Timmermans', in: José De Ceulaer, Timmermans ten tonele. Jaarboek 1982 van het Felix Timmermans-Genootschap. Beveren/Nijmegen, Orbis en Orion/B. Gottmer, p. 27.

(15) De vertaling verscheen bij bet Val. Höfling Verlag te Miinchen onder dezelfde titel als de in 1927 uitgegeven roman Der Pfarrer vom blühenden Weinberg, de vertaling door Peter Mertens van De pastoor uit de Bloeyenden Wijngaerdt.

(16) Gegeven ontleend aan José De Ceulaer, 'Het onthaal van het toneelwerk van, met en naar Felix Timmermans', in: José De Ceulaer, Timmermans ten tonele. Jaarboek 1982 van het Felix Timmermans - Genootschap. Beveren/Nijmegen, Orbis en Orion/B. Gottmer, p. 26.

(17) José De Ceulaer, 'Het onthaal van bet toneelwerk van, met en naar Felix Timmermans', in: José De Ceulaer, Timmermans ten tonele. Jaarboek 1982 van het Felix Timmermans- Genootschap. Beveren/Nijmegen, Orbis en Orion/B. Gottmer, p. 27.

(18) José De Ceulaer, 'Het onthaal van bet toneelwerk van, met en naar Felix Timmermans', in: José De Ceulaer, Timmermans ten tonele. Jaarboek 1982 van het Feixu Timmermans- Genootschap. Beveren/Nijmegen, Orbis en Orion/B. Gottmer, p. 24.

(19) De citaten komen respectievelijk uit: Journal des théatres, 1-4-1927 en De Standaard,

12-1-1956

*********************