Het einde van een Roman.

Door Felix Timmermans

     De schemering kwam muisegrijs de witte woonplaats binnen, maar buiten, achter de ruitjes van het vierkante venster, bleef de sneeuw helder; alleen wierd hij blauwer naarmate het donkerde, en stilaan kwam er een gouden en dan een zilveren schijn over. Dat was van de maan. Het was schoon en stil over den hof van het oud-vrouwen Godshuis. De maan verlichtte alles klaar en scherp, wierp eigenaardige schaduwen van boomen en pleisteren heiligenbeelden op de sneeuw, en fonkelde in de ijskegels die de dakpannen afborduurden.

     Roos Luijten zag eens naar buiten alvorens de lamp aan te steken. En ze zag die sneeuw en dien maneschijn, de schaduwen van die beelden, de ijskegels en de sneeuwkussens op de laurierboomen.

Dit zicht hield haar gespannen. Er kwam vrees en heimwee over haar. De vrees en het heimwee van oude vertelsels die zij gehoord had op den schoot van haar moeder, en die zij dan later weer vertelde aan haar eenig kind, dat haar leven zoo zuur en donker had gemaakt. De vertelsels van prinsessen en elfen en sneeuwkoninginnen, van prinsen die in ijskristallen paleizen wonen; van sluwe kaboutertnannekes die zich in planten en boomen kunnen veranderen, en de vertelsels van dieven met lange baarden, en groote messen, die langs de schouwpijpen binnen kruipen, u aan den stijl van 't bed ophangen, en met uw geld langs de venster wegloopen; en dan ook de vertelsels van het Kindeken Jezus dat in dezen nacht, want het was Kerstavond, in een verloren stalleken geboren wierd.

      

     Ze zagen over haar neer in de heiligheid van dezen avond, de herinneringen van weemoed, van verlangen naar wonderen en mirakelen; herinneringen van vrees; herinneringen van haar moeder-zijn. Ze bewoelde in dit een oogenblik heel haar leven. Elke mensch wil een sprookje beleven, ook de armste, elkendeen verwacht zijn prince-charmant, in den eenen of den anderen vorm. Zij had hem verwacht in haar zoon. Hij had haar verstooten. Sedert den dood van haar vroeggestorven man, deed zij in "De Pelgrim" de goed gekalandeerde ellengoedzaak voort. Hare zoon wou, eens als hij bejaard was de zaak op zijnen naam hebben, anders kan ik niet trouwen, zei hij. Zij verzette zich langen tijd. maar hij begon er op te drinken, deed schandalen, en beloofde zich maar te beteren als "De Pelgrim" voor hem was. Ten laatste gaf zij toe. Zij teekende huis, zaak en meubelen af. En nog geen half jaar nadien zette hij zijn moeder brutaal buiten en trouwde. Van rijk mensch was ze ineens arm en verstooten.

     De Wet kon er  niets aan doen, maar haar zoon was verplicht elk jaar 112 frank ondersteuningsgeld te betalen. Om haar te judassen betaalde hij die som steeds in koperen centen. Hij speelde grooten menheer, was de vriend van den commissaris en de notabelen, een mensch van aanzien. En nu zat zij, als de armsten uit te dooven in een oudvrouwen Godshuis. Maar nergens is 't volledig duister. Alles kon nog goed komen. Hij zou haar terug roepen. Hij zou haar oude handen streelen. In zoo een avond als deze, sereen, sprookjesachtig en heilig, zou hij komen. Deze avond was als daarvoor gemaakt. En ze zou hem alles vergeven, en met heur bevende vingeren zijn mond sluiten, als hij zich wilde verontschuldigen. En dan zou ze gerust kunnen sterven, blij zijn om te kunnen sterven, en de menschen zouden dan kunnen zeggen : Roos Lujten is dood gegaan van geluk.

Ze ging weer zitten, en weende met het hoofd in haar vingeren. De kat kwam op haar schouders zitten spinnen.

Daar ging de deur open.

— Iemand binnen?

— Ja Bet, ik.

— Hei, hier is de snuif en de genevel. 't Was juist van geld.

Bet, een groote vrouw in een kapmantel, zette een flesch genevel op de tafel, en gaf de snuif in Roos haar handen. Toen zette ze zich neer, bij de stoof, die stillekes stond te gonzen.

— Het zal hard gaan vriezen met die maan. En ze vertelde wat stadsnieuws en over de middernachtmis. Bet zou haar komen halen omdat Roos niet goed op gang was.

Roos kwam ook aan de stoof zitten en gaf Bet een kom koffie. Ze had spijt dat Bet haar in heuren droom was komen storen. Ze wilde nu nog voortdroomen, maar 't ging met stukken en brokken, 't Was nu een gemaakte droom die pijn deed, daarjuist vloeide hij uit haar hart, en goot haar vol zaligheid.

     Maar ineens was dit droomen uit, toen Bet zei : ze spreken van een bende dieven.

De Vries heeft het in de gazet gelezen, zei hij, toen ik om snuif ging. Als ze niet door de deur binnen kunnen, kruipen ze door de schouw. In Dendermonde hebben ze op het Begijnhof in vier huizen gestolen... nu wij moeten niet bang zijn, lachte Bet, wij zijn maar arme menschen, bij ons zullen ze niet komen, Roos. En de koperen centen, die ge gisteren van uwen judas hebt getrokken, zullen ze liever laten liggen, ’t Was te hopen dat ze bij hem eens alles leeg steelden, dan had hij loontje om zijn boontje. Wel tot straks. Ik kom u halen voor de mis. Roos zei daar niets op, Bet was hare hulp, heur vriendin en hare troost en ze had gaarne dat zij zoo manmoedig tegen die onrechtvaardigheid vooruit kwam. Maar 't gaf Roos elken keer een pijn, als ze daarbij nijdige schimpen en verwenschingen deed.

      

     Als Bet weg was, wierd Roos angstig. Ze deed de deur op slot, en ging terug aan 't venster staan, zag naar buiten in den maneschijn, en probeerde terug te droomen dat hare zoon haar zou komen halen, en alles weer goed en schoon zou maken, 't Ging niet.

't Was nu of elke laurierboom daarbuiten een ineengedoken bandiet was; het scheen of de heiligen onder het Calvariekruis te midden den hof, verroerden en tot elkander spraken.

Het was ineens of heel de dievenbende waarvan de gazetten vertelden, daar in den hof stond, roerloos, in vorm van boom of postuur, om straks, als elkendeen in de middernachtmis was, al de huizen komen ledig te stelen.

     En Roos dacht aan haar geld. Het geld dat ze gisteren getrokken had van haar zoon. Honderd en twaalf franken in koperen centen, die zij met Bet ieder in een handdoek naar den advokaat was gaan halen.

Met dit geld, hoe weinig het ook was, kon zij nog ordentelijk onder de menschen komen.

Als z' het kwamen stelen, zou ze uit bedelen moeten gaan. — Dat niet, dat nooit! Dat zei ze niet voor zich-zelf. maar terwille van haar zoon, om hem die schand te sparen. Zoo is een moeder. De schrik sloeg haar in de war. Ze wierd zenuwachtig. — Het geld goed weg steken, waar z' het nooit zullen vinden, zei ze. En als alles goed weggestoken is, ga ik bij Bet zitten, meende ze. Ze was te haastig van angst om de lamp aan te steken. Met die maneschijnklaarte zag ze goed genoeg. Ze zou het geld naar 't zolderken dragen. De trap van den zolder gaf uit op de voordeur. En op den zolder, daar was een gat in den balk, dat had ze gezien, toen ze hier kwam. Daar zou niemand het geld vinden. Zij opende de kleerkast nevens het bed, en haalde er een handdoekpak vol koperen centen uit. 't Was nog al zwaar, maar 't zou toch gaan.

     De flesch genevel blonk op de tafel als zilver dat openspat in den donkeren. Dat was de flesch die ze had doen koopen tegen dat de man van haar overleden zuster kwam. Die werkte aan den ijzeren weg, en die kwam gewoonlijk zoo eenige dagen na Nieuwjoar, van uit Turnhout zijn familie bezoeken in den omtrek, en bleef dan bij Roos eenigte uren klappen over vroeger en over de familie. Daar had ze gaarne de kosten van een halven liter genever voor over. En ze zag die flesch. — Als ze geen geld vinden nemen ze de flesch, dacht ze, en ze stak ze mee in den handdoek. Met een kloppend hart strompelde zij het, steksch, smal trappeken op ....

     Het luidde al voor den tweeden keer voor de middernachtmis.

Bet Stommels schudde met de klink, klopte op de deur van Roos.

— Kom Roos. Elkendeen is al weg. Anders hebben we geen plaats meer.

Geen antwoord. En de deur is vast. Zou z' alleen weg zijn?

Bet Stommels luisterde met haar oor tegen de deur.

— Ik meen dat ik toch iets hoor, dacht ze, zoo iemand die zwaar hijgt, en zoo een gefrutsel van geld of van glas. Of is dat nu mijn gedacht. Er zal toch zekers niets gebeurd zijn?

—Roos, riep ze door het sleutelgat, zijt gij dat?

— Wat is 't? vroeg die van ’t Wipperke, een vrouwke dat moeilijk door de sneeuw voortsukkelde. Roos zal al in de kerk zijn. Gaat ge mee voort ?

—Z' had gezegd haar te komen roepen, omdat ze zoo moeilijk op haren gang is, en ik hoor iets achter de deur, riep Bet in de mantelkap van die van 't Wipperke, omdat die zoo slecht hoorde.

—'t Is niet noodig dat ik luister, ik hoor toch niets.

Toch ging ze op den dorpel staan, met haar oor tegen de deur.

— Ziet ge wel, dat ik niet goed hoor, zei ze, ik hoor niets. Hoort gij iets?

— Ja, geloof ik. Maar waarom is de deur vast? t Is misschien de kat.

— Of dieven, zei die van t Wipperke. Daar is een bende dieven tegenwoordig. Ik ben zoo bang. Houdt mij vast.

Bet Stommels dacht ineens aan het geld dat Roos getrokken had en aan de dieven, waarover ze daarstraks had verteld.

— Kom, zei ze, we gaan rap naar de kerk zien of Roos daar is. Daar is in ieder geval iets gebeurd. Dat voel ik, dat voel ik. Bet Stommels, vol angst en zorg, trok ongeduldig die van 't Wipperke mee voort naar de kapel, die ten einde een lindendreefken haar verlichte heiligenramen toonde.

     Toen ze in 't portaal kwamen begon de nachtmis. De kapel zat bomvol. Ze konden nog ieder een stoel bekomen. Wat moest Bet Stommels nu doen? Ze zag eerst eens goed rond. Geen Roos Luijten te zien. Moest ze nu heel de kapel overhoop zetten? Met zoo'n schoon, heilig uur. En als het de kat eens was? Zou Roos dan op haar bed gaan liggen zijn, en in slaap gevallen?

Ze dierf niets zeggen of doen. En z' had zoon pijnlijk voorgevoel. Maar een oud vrouwtje nevens haar vroeg, waar Roos Luijten bleef.

— Daar is geloof ik iets gebeurd, zei Bet. Ik weet het niet, ze doet niet open, maar 't is of er dieven in huis zijn. 't Is misschien ook de kat.

Een zuster tikte Bet op den schouder.

— Ge moet zwijgen, 't Is de middernachtmis, de schoonste mis van 't jaar. Ge moet eerbiedig blijven ...

Bet wist niet wat zeggen uit twijfel, maar 't ander vrouwtje, die juist 't nieuws had vernomen, zei :

— 't Is dat Bet denkt dat er dieven binnen zijn bij Roos ...

— Er zijn geen dieven, stelde het nonneken gerust, bidt nu maar. Het nonneken knielde achter hen. De dienst ging voort, maar 't eene vrouwtje, en die van 't Wipperke wisten tot hunne geburin het nieuws voort te fezelen dat er dieven bij Roos alles aan 't stelen waren.

     Eer de mis half was, wisten het er wel twintig, d' een zei het voortaan d' ander.

Anstig bezagen ze elkander, en de schrik groeide in hun oud hart. Ze konden niet meer bidden, ze luisterden niet meer naar 't orgelspel op het oksaaltje, noch naar den zang der nonnekens die zoo goed hun best deden met daarboven den Gloria te zingen.

Het nonneken stond op en kwam aan Bet vragen wat er gaande was. Bet vertelde de reden van haren angst.

— Ik zal eens gaan zien, zei de zuster. Nu ging het van mond tot mond :

— De zuster is gaan zien.

     Bij den schrik koppelde zich nu de vlammende nieuwsgierigheid. De zuster was seffens terug, maar ging weer weg met twee nonnekens van 't oksaal. Er was dus iets gebeurd.

De vrouwtjes zweepten den schrik bij elkander op, met hunne blikken, hunne ongedurigheid en de kleine gebaren van hun oude handen.

Toen menheer pastoor het Kruisken gaf, schoot een nonneken van uit de sacristij naar hem toe, en zei hem iets kort en rap. De vrouwkes waren als een vlucht losgelaten duiven.

Allen om ter haastigste naar buiten, stoelen vielen om, 't was in ’t portaal een wringen en dringen, stooten en gedempt klagen. Ze liepen om ter rapste naar het huisken van Roos.

     Daar stond een nachtwaker en een politie. Nu wisten z' het seffens ineens. De zuster was den nachtwaker op de straat gaan roepen, die had dan een ruit uitgestompt en 't venster opengebroken, en had Roos beneden de trap dood gevonden tusschen een hoop koperen centen en een gebroken flesch genevel. Daar was de pastoor, daar was de doktoor, daar kwam nog een politie bij, en de oude vrouwtjes wierden door de nonnekens ieder in hun huizeken gedreven.

     Om acht uur 's morgens van die Kerstdag, kwam de commissaris met twee politie-agenten in het Godshuis om proces-verbaal op te maken.

Hij hoorde de nonnekens uit, en deed dan Bet Stommels roepen.

Hij zat in 't huis van Roos achter tafel, papieren te beschrijven. Het was een blonde man met een ingeslagen neus, en oogen lijk messen.

— Gij hebt de overledene goed gekend?

— Ja menheer. Wij hebben elkaar goed gekend. Ik kwam bij haar al van toen ze nog winkel hield, waar ze door haren judas van een zoon is buiten gezet.

— Niemand beleedigen, beet de commissaris van zich af.

— 't Is toch zoo, zei Bet, en de waarheid mag gezegd worden, 't Is een slechte zoon, zoo zijn moeder ...

— De zoon heeft hier niets te maken.

— Het is uwe vriend, dat heeft Roos mij dikwijls verteld.

De commissaris sloeg met zijn vuist op tafel, en begon opeens te vragen :

— Hoe laat waart gij aan de deur, hier?... Hebt ge daar getuigen van ? Waarom deed de overledene u roepen ?... Geen stappen gehoord? Niet hooren spreken?... Waarom dacht ge dat er dieven binnen waren ?

— Dat dacht die van 't Wipperke, zei Bet. En ik begon het van schrik ook te denken.

— Waarom lag ze te midden van haar geld, denkt ge?

— Z' heeft dat zeker op den zolder willen verbergen.

— Heeft ze u daar niets over gezegd?

— Neen. Ik denk dat zoo maar. W' hadden over dieven gesproken.

— Van waar kwam die flesch genevel?

— Die heb ik gaan koopen tegen dat haar schoonbroer met Driekoningen komt.

— Ze was dus bijtijds om voor die genevel te zorgen. Vreemd, vreemd. Ze wou die flesch dus ook verbergen. Voor de dieven? Vreemd, vreemd.

— Waarschijnlijk, snauwde Bet. Waarom vraagt ge dat aan mij. Dat kan ik aan u ook vragen.

De commissaris glimlachte vuil :

— Daar begint het schoentje te nijpen! Zeg me nu eens de volle waarheid, zei hij, anders komt het geval voor den rechter, en sta ik niet in voor de gevolgen. Pas op als ge liegt!

Hebt ge samen eens niet geproefd van die genevel?

Bet schoot uit, ze sprong op van haren stoel, sloeg hare lange armen in 't rond.

— Judas, riep ze, 'k heb het voelen aankomen! 'k Heb het zien blinken in d' oogen van allemaal. Ze willen het ongeluk doen doorgaan voor dronkenschap. Maar dat nooit, dat zweer ik, dat zweer ik. Dat is een moeder, een martelares beleedigen en pijn doen tot in haar graf. Moet zoo een leven eindigen! Moet iemand die zooveel geleden heeft, dan nog onschuldig belasterd worden! Belasterd voor eeuwig, zoodat ze zullen zeggen : Roos Luijten is van nattigheid verongelukt! God! God!

     Bet Stommels viel snikkend op de tafel. De twee politie-agenten deden haar naar huis....

Het einde van het procesverbaal luidde : Het is niet uitgemaakt kunnen worden of het ongeluk en de dood van voornoemde Rosalia Luijten wel of niet het gevolg is van dronkenschap.

De witbesneeuwde torens kapellen waggelden van feestelijk klokkengelui.

*********