Het zuinige hoofdstuk uit het Timmermans-jaarxml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

1940 – 1945.

Door Hans Vandevoorde en Jaques Lust  -  uit De Nieuwe Maand  -  1986.

     'De feiten zijn bekend. Hij ontving officieren van de Weermacht als die een handtekening wilden hebben in de Duitse vertaling van Pallieter of Boerenpsalm en aanvaardde de prijs van de stad Hamburg, die door Amoon Coolen was geweigerd. Meer is niet gebeurd.'

     Zo omschreef Godfried Bomans in 1969 Felix Timmermans' houding tijdens de oorlogsjaren, tweeëntwintig jaar na zijn dood. De slogan 'meer is er niet gebeurd' lijkt de sleutelzin van de drie Timmermansboeken die Uitgeverij Den Gulden Engel, recent op de markt bracht: Ingrid van de Wijers Al mijn dagen. Dagboeken en archief F. Timmermans; Mijn vader de heruitgave van de memoires van de dochter Lia, en ten slotte de heruitgave van zijn dichtbundel Adagio, gegroeid in de naoorlogse sfeer.

     Buiten de intimistische herinneringen van Lia Timmermans aan haar vader, komen in de recente Timmermansliteratuur zeer weinig nieuwe gegevens over het oorlogsverleden van Timmermans aan de oppervlakte. Ingrid Van de Wijer, 'jarenlang assistente aan de afdeling Nederlandse Literatuur van de KU Leuven' richt al heel snel in Al mijn dagen een scherpe uitval tegen een welbekend televisieprogramma : 'Als het zelfs nu nog, vier decennia later, nodig wordt geacht programma's de ether in te sturen die desnoods op basis van een vertekende weergave van de feiten willen bewijzen dat de Vlaming steeds een verrader moet zijn geweest, kan het niet verwonderen dat in een rechtsloze repressieperiode zovele Vlamingen machteloze getuigen of onschuldige slachtoffers werden.'

     Inderdaad, een zeer overtuigende uitspraak, voornamelijk als de feiten op de eerste plaats ontbreken. De verhaalde gebeurtenissen uit Al mijn dagen zijn: Felix Timmermans kreeg de Rembrandtprijs toegekend en 'de tol, die Timmermans hiervoor moest betalen was zwaar, maar de omstandigheden waren dan ook uiterst slecht'. Van de Wijer verhaalt ook zijn belevenissen in de meidagen van 1940, en de oprichting van de Vlaamse Kunstenaarsfederatie in Lier, waarin Timmermans de functie van gildemeester en gouwleider zou bekleden. Een zuinige weergave van Timmermans' oorlogsjaren, waaraan wij in alle bescheidenheid, na een onderzoek van enkele weken, wat gegevens toevoegen.

In correct Duits

     Felix Timmermans ontplooide al een cultuurpolitieke bedrijvigheid tijdens de eerste wereldoorlog. Op 8 november 1915 feliciteerde de Lierse Tak van het Algemeen Nederlands Verbond, waarvan Timmermans een bestuurslid was, in een brief de activisten R. De Clercq en A. Jacob, met hun acties tegen 'de despotische eisen van de Belgische Staat'.

     Even zeer kwamen ze op voor de Flamingantische eis voor een vrij en zelfstandig Vlaanderen. Een paar jaar later nam Timmermans deel aan de Vlaams-Nationale Landdag, waarop zijn vrienden F. Bogaerts, R. Kimpe en A. Thiry tot de Raad van Vlaanderen werden verkozen. Timmermans vond het raadzaam, zoals verscheidene Vlaamse kunstenaars, in november 1918 samen met zijn activistische vrienden naar Nederland uit te wijken.

Pas in april 1920 keerde hij definitief naar Lier terug.

     Vanaf 1927 onderhield Timmermans een druk contact met Duitsland. Een jaar later hield hij zijn eerste spreekbeurten in Keulen, Essen, Düsseldorf en Münster.

Ook na de machtsovername door Hitler in 1933 ging Timmermans door met zijn spreekbeurten in Duitsland, meestal over zijn gepubliceerde romans of verhalen. Men mag niet vergeten dat Timmermans als broodschrijver aan de kost kwam. Een hoogtepunt vormde de periode 1935-1938, waarin hij zo'n tweemaal per jaar lezingen hield in het Nationaal-socialistische Duitsland. De Volksgazet (6 december 1934) had zo haar mening over de lezingen in Duitsland : 'Maar Felix Timmermans heeft er nu ook een rede gehouden, het schijnt in korrekt Duitsch, wat wij moeilijk aanemen kunnen. Maar, soit laat het korrekt Duitsch wezen.

     Wat zegde onze beroemde landgenoot toen hij stond voor de leden van de Reichsschrifturkammer, den Reichsschrifturstel, het Reichsverband der Deutsche Schriftsteller en de leiders der Hitler-jugend? Een mensch, die zich respecteert zou al zeker niet door deze soort leden willen ontvangen worden, maar onze Felix zegde: "Voor drie jaar was ik eveneens in Duitschland en steeds moest ik tot mijn leedwezen vaststellen dat er kommer en druk heerschte. De zorg was de menschen van het gezicht te lezen. Thans is Duitschland misschien armer dan in dien tijd van schijnbloei, maar nu straalt de vreugde over de eenheid uit alle Duitsche oogen..."

     In 1938 stelde Timmermans zich kandidaat als lijstduwer op de lijst van het Vlaams Nationaal Blok in Lier, een lijst van Vlaams nationalisten. Opnieuw was het in de Volksgazet dat Lode Zielens een 'Gemoedelijk Open Briefje aan Felix Timmermans, Vlaamsch-Nationalistisch Politieker te Lier' schreef:

'Beste Felix, het is niet omdat gij een politiek man zijt geworden dat ik U nu niet meer zou mogen toespreken op de wijze waarop ik het altijd heb gedaan. Want, ik wil u niet beleedigen, ik zie U niet staan in stramme heil-houding, al krijgt gij, stlillekens aan, naar den lichame, Goeringafmetingen.'

In zijn ironische stijl merkte Zielens verder over Duitsland op: 'Ik weiger te schrijven: uw geestelijke vaderland, Felix, want het gaat er bij mij niet in dat GIJ ooit in paradetempomarsch over de Liersche Groote Markt (die geveltjes zijn verduiveld aardig, Felix) zult stappen en dat GIJ door uw Lierke Plezierke nog eens den machtigen oorlogskreet zult laten schallen : "Het natuurlijk sterfbed van den man is het slagveld.'

Slecht profeet

     Toen de tweede wereldoorlog uitbrak bevond Felix Timmermans zich in Amsterdam, voor de opening van een tentoonstelling van Belgische kunst.

Daarna zou hij als velen proberen te vluchten naar Frankrijk: hij kwam met zijn gezin niet verder dan Menen en keerde op 29 mei 1940 naar Lier terug. Zijn belevenissen zette hij uiteen in interviews in Volk en Staat van 15 juni en De Dag van 6 augustus.

     Aan de tand gevoeld over de toenmalige situatie antwoordde Timmermans voorzichtig: 'Ik ben immer een slechte profeet geweest en hou er bijna nog geen eigen mening op na uit vrees verkeerd te zijn, laat staan dat ik het dan nog zou gaan voortvertellen.' Ook van Duitse zijde was men er zeer vlug bij om Timmermans te interviewen: de Brüsseler Zeitung, de officiële krant van bezet België en Noord-Frankrijk, publiceerde op 26 juli 1940 een 'Gespräch mit Felix Timmermans'. Hij vermeed elke politieke toespeling en beloofde alleen maar 'etwas für die Brüsseler Zeitung zu schreiben.' Wat via zijn vriend en vertaler K. Jacobs regelmatig zou gebeuren.

     Wat was de cultuurpolitiek van de Duitse bezetter? Het centrale motto luidde: 'Das kulturelle leben in Belgien wird nach der Kriege in erster Linie von Deutschland aus beëinflust werden mussen' Op literair vlak wilden de Militärverwaltung en haar cultuurreferenten dit verwezenlijken door Duitse literatuur te verschaffen, met uitsluiting van 'deutschfeindliche und Emigranten-Literatur', Duitse boekhandels en -tentoonstellingen op te richten, boeken te schenken aan universiteitsbibliotheken, Duitse en Vlaamse werken te vertalen, Duitse literaire avonden in Vlaanderen in te richten en 'einzelne flämische Dichter wie Cyriel Verschaeve, Vercnocke, Ernest Claes, Felix Timmermans und Wies Moens nach Deutschland einzuladen'.

     In de zomermaanden van 1940 werd, in nauwe samenwerking met de Duitse Kultuurreferenten, de Federatie van Vlaamse Kunstenaars heropgericht - op 17 februari 1940 waren de standregels al eens in het Staatsblad verschenen. In september 1940 stichtte Timmermans in Lier een plaatselijke afdeling, waarvan hij voorzitter werd. Hij werd ook de 'gouwleider' van de provincie Antwerpen.

     Op een tentoonstelling in Lier omlijnde hij duidelijk de taak van de kunstgilden en kunstenaar : 'Elke kunst draagt de eigendommelijkheid van haar land. De onze is Vlaamsch. Zooals een Fransman Fransch en zijn kunst Fransch is, zooals een Duitscher Duitsch en zijn kunst Duitsch is, en zoo voor de Engelse, enz...

(...) De kunstenaar is alzoo een produkt van zijn volk en hij werkt voor zijn volk, met dat wat hij uit de ziel van het volk meegekregen heeft.' En verder verklaarde Timmermans: 'Doch een kunstenaar moet midden in het leven van zijn volk zijn. Dan zal hij gezond werk maken dat de bloedklop van zijn volk draagt.'

(Deze redevoering verscheen in het dagblad Het Vlaamsche Land.)

     Een andere belangrijke gebeurtenis was de redactiewisseling van het literaire tijdschrift, Volk: in het eerste nummer onder de bezetting van november 1940 vervingen Felix Timmermans en W. Moens respectievelijk V. Leemans en F Vercnocke.

In de nationaal-socialistische krant Völkischer Beobachter, verscheen op 9 feruari 1941 een interview met Timmermans onder de titel 'In Botschaft der Lebensfreude'. Een maand later drukte het weekblad Das Reich zijn verhaal 'Zur Göttin Fortuna' af.

     De DeVlag, oorspronkelijk gesticht als culturele vereniging door J. Van de Wiele, had van de Duitse Militärverwaltung als taak gekregen de Duits-Vlaamse culturele betrekkingen te bevorderen. In december 1940 had de DeVlag samen met de Propaganda Abteilung een rondreis van vijftien Vlaamse kunstenaars in Duitsland georganiseerd : het hoogtepunt van de reis werd de ontmoeting met Reichsminister J. Goebbels. Vanaf begin 1941 organiseerde ze ook Duits-Vlaamse cultuurdagen in Duitse steden, waaronder de rondtrekkende tentoonstelling 'Flamische Kunst der Gegenwart' en 'Zeitgenössische Flämische Künstlers'.            Dit waren groepstentoonstellingen, waarop ook Timmermans met een zevental tekeningen en houtsnedes was vertegenwoordigd. Hij was zelf niet bij de openingen aanwezig.

Op 20 april 1941 leende Timmermans zich nogmaals voor de DeVlag-diensten: hij leidde bij een DeVlag-avond in Antwerpen de film 'Michelangelo. Het Leven van een Titan' van C. Oertel in. Zijn rede werd in het juni-nummer van de DeVlag afgedrukt en beschouwde 'Michel-Angelo als mensch, als wij allen een sukkelaar, een arm menschenkind, doch als kunstenaar was hij een God'.

     Op 14 april, een week voordien, werden de derde Nationale Kultuurdagen van Mechelen gehouden. Er werd een huldebetoon gericht aan P. De Troyer en F. De Pillecijn. (F. De Pillecijn bekleedde tijdens de oorlogsjaren vooraanstaande functies in het Vlaamse culturele wereldje : lid van de Vlaamse Cultuurraad, stichter van Volk en Kunst en de Federatie van Vlaamse Kunstenaars, waarvan hij de leider van de landskamer voor Literatuur werd, inspecteur voor het middelbaar onderwijs, een tijdlang de literatuur-referent van de DeVlag, de eerste hoofdredacteur van het eenheidstijdschrift Westland).

     Timmermans deed er klare en duidelijke uitspraken op cultuur-politiek vlak. Hij riep de literatoren op voor hun volk op te komen, d.w.z. 'het zij met uw werk of uw persoon een fakkel zijn om uw volk naar het licht te brengen. Zooals deden Conscience, René De Clercq, Verschaeve, Verhulst, Wies Moens, Verriest, Rodenbach, Willems, Gezelle en andere embetante [sic] kerels, die dan ook afgezet, verplaatst of verguisd wierden.'

     Zijn flamingantische grieven kwamen naar boven, maar over De Pillecijn sprak hij zich nog openlijker uit : 'En hij is geworden een van onze beste leiders. Niet een leider die stemmen ronselt. Doch een leider die ons vooraf gaat, die met zijn werkwoord en zijn  scherpe pen, een volk aanmoedigt om zich vrij te maken uit de baden van angst en onverschilligheid. Een pamflet die zijn konfraters, die zich achter hun boekske verschuilen, doet beschamen en verlegen zijn, die de hooge pieten duchtig op hun eksteroogen trapt; en nochtans De Pillecijn zit ook aan een ministerie vast. Doch alles is een kwestie van moed en bezieling. Hij maakt ze belachelijk de papieren patriotten, hij zet ze in hun hemdslip, hij tapt moppen, peper, vitriool en jeukselpoeder.'

     En ten slotte schetste Timmermans De Pillecijns boek De Soldaat Johan : 'Daar komt nevens de dichterlijke gestalte, de gestalte van den volksverbonden strijder staven.

Daar wordt veroverd, daar wordt het leven met geweld aangepakt, om het recht. Dat is een boek als een zwaard. Een zwaard van den geest. Dat is De Pillecijn van binnen en van buiten. Die soldaat die geven wij zwijgend een forsche hand. Die is van ons. Wij willen nevens hem staan, hem vergezellen als hij zaait, met hem meegaan als hij gaat vechten. Dan voelen wij ons sterker bij hem, vromer en met meer betrouwen vervuld. Dat is een boek dat als een bronzen standbeeld op de groote markt staat. Boer soldaat!'

Timmermans hield op 8 juni en 19 augustus de openingsredes van tentoonstellingen van de Lierse Kunstenaarsgilde.

Het 'officiële' huldebetoon

     Op 21 oktober lazen Felix Timmermans en Ernest Claes voor uit eigen werk in Berlijn, uitgenodigd door het Fichte Gesellschaft in het Studentenhaus. Timmermans las 'twee hoofdstukken tintelend van humor en fijnen spot' voor uit zijn Kempendagboek (Volk en Staat). Eind oktober 1941 vond in Weimar een Europees 'dichtertreffen' plaats.

     Twee spreekbeurten werden er berucht : H. Johst, leider van de Reichsschriftumkammer, sprak over het 'Buch und Schwert heissen die Insignien unseres Reiches' en J. Goebbels zou stellen dat 'Bücher haben Geschichte gemacht und sind die grossen Durchbrücke in der Entwicklung Europas gewesen'. De soldaat-dichters Brehm en Baumann lazen voor 'in heissen Dankarbeit und Bewundering für die Deutsche Soldaten un seiner Führer' Alles wat naam en faam had in het bezet Europa werd uitgenodigd : als vertegenwoordiger voor Vlaanderen trof men 'der hinreissende Charakterkopf von Felix Timmermans' aan. Als gevolg hiervan weidde het propagandablad Signaal een uitgebreide reportage van twee bladzijden aan hem.

     Op 12 november verscheen in het Vlaamsche Land een jaarverslag van de Lierse Kunstenaarsgilde : Timmermans deelde mee dat er een 2 à 3 tentoonstellingen voor schilders zouden volgen, maar alleen wie lid was van de Federatie kreeg er gelegenheid toe. In Das Reich van 21 december verscheen Timmermans' 'Pieter Der Maler', vertaald door K. Jacobs.

Begin 1942 opende Timmermans een Kunst-tentoonstelling en een tentoonstelling van het Liersche Boek, beide georganiseerd door de Federatie. Op 28 maart las hij voor uit Het Jezuskind in Vlaanderen op een DeVlag-avond voor Duitse Wehrmachtsoldaten in het Paleis voor Schone Kunsten; de DeVlag had zich toen al openlijk politiek geprofileerd voor het Groot-Germaanse Rijk. Op 12 april publiceerde de Völkischer Beobachter zijn verhaal 'Der Dichter und die Kaninchen'.

     Op 9 mei 1942 kende het curatorium van de Hansa-stichting van de universiteit Hamburg Felix Timmermans de Rembrandtprijs toe. Eind juni werd een grootscheepse huldiging ingezet. Op zaterdag 27 juni werd een tentoonstelling van Timmermans' tekeningen en aquarellen gehouden in het Museum van Vlaamse Letterkunde in Antwerpen.

Prof. Dr. Schulte-Kemminghausen stelde er volgens Volk en Staat 'dit gebeuren in het teeken der Duitsch-Vlaamsche samenwerking en wederzijdsche vriendschap en erkenning'.      'Duitschland is geen vreemd land voor de schrijver van Pallieter. Hij werd er altijd door aangetrokken als door een zeilsteen. Hij reisde er veel en hield er menig voordracht. Deze genegenheid is wederzijdsch. Timmermans is voorzeker de meest populaire Vlaamsche schrijver in Duitschland en waar U ook in Duitschland over Vlaanderen spreekt, is men met het werk van Timmermans vertrouwd.' J. Grauls bood als gouverneur van Antwerpen een receptie aan in het Provinciehotel en 's avonds werd de opera van Felix Timmermans en Renaat Veremans Anne Marie opgevoerd in de Koninklijke Vlaamse Opera.

     Zondag 28 juni werd een academische zitting gehouden in het Koninklijk Kunstverbond in Antwerpen. Het woord werd er o.a. gevoerd door A. Jacob, oud-activist en lid van de Vlaamsche Cultuurraad, die er geen cultuur-politieke doekjes om wond: 'Zoo was Vlaanderen op Duitschlands lippen, lag Duitschland open voor den Vlaamschen Naam, zoo bereidde Timmermans mede den voedbodem, voor de receptie van de Vlaamsche Gedachte in de Rijksgedachte.'

     's Namiddags sprak Dr. Teske, hoogleraar van de Hamburgse universiteit en vooraanstaand lid van de Propaganda Abteilung, over 'Die Ueberwindung des Provinzialismus in der flämischen Literatur'. De Militärverwaltung omschreef de Rcmbrandtprijs als volgt : 'Es gelang auch diesmal wieder, bei der Verleihung dieses kulturpolitisch wichtigen Preises eine offizielle Beteiligung von flämischer Seite zu erreichen und trotz gewisser Spannungen zwischen den verschiedenen national-flämischen und deutsch-freundlichen Richtungen Vertreter aus allen Lagern und auch ihre Anhängerschaft zusammenzubringen.' Felix Timmermans werd de culturele katalysator tussen het VNV en de DeVlag. Over Timmermans' dankwoord meldde de Militärverwaltung : 'Timmermans brachte zum Ausdruck, für die flämische Dichtung führe der Weg in die Welt über Deutschland.'

     Een week later werd de huldeplechtigheid verdergezet in Lier : heel wat feestredes en tentoonstellingen van zijn werk. Alle Vlaamse kranten, week- en maandbladen drukten huldebetonen af, waarbij politieke tegenstellingen vergeten werden. Volk en Staat drukte een paginagrote reportage af; Volk en Kultuur (27 juni 1942) publiceerde een thema-nummer over F. Timmermans waarin zelfs J. Van de Wiele, leider van de DeVlag, een uitgebreid artikel schreef : 'Groeit de volle waardeering voor ons kunnen, welke den Vlaming, in het Germaansche volkerencomplex dient voorbehouden te worden.

     Deze ruimte heeft Timmermans mede voor ons veroverd, in deze ruimte, waar zijn werk als werk van eigen bloed werd toegejuicht, is hij ons voorgegaan. Wie kon men beter den Rembrandtprijs toevertrouwen.'

     In het tijdschrift Europaïsche Literatur verschenen nog enkele tekeningen van Felix Timmermans : bij ons weten kwamen slechts twee Vlamingen (Timmermans en De Pillecijn) in dit nationaal-socialistisch tijdschrift aan bod. In augustus 1942 publiceerde de DeVlag een artikeltje van Timmermans over het poppenspel 'Houten Menschen'. En Volk en Kultuur publiceerde zijn hulde aan zijn oud-activistische vriend Fred Bogaerts op 31 oktober 1942.

Woelingen van een jonge manneziel.

     In december 1941 schreef de Vlaamsch-Duitsche Arbeidersgemeenschap een prijsvraag voor een drama en/of een blijspel uit, onder het motto 'er bestaat geen Vlaamsche toneelliteratuur'. De schuldige was, volgens de DeVlag, de Belgische staat. Als doel stelde zich de DeVIag 'de Vlaamsch-Duitsche lotsverbondenheid op het toneel tot uiting' brengen. In de jury zetelden directeur J. Diels (KNS), J. Van de Wiele, Generalintendant Prof. A. Spring en de Intendant Dr. G. Stark uit Berlijn. De DeVlag loofde als eerste prijs 18.750 frank en als tweede 10.000 frank uit.

     Maar niet iedere Vlaming was even gelukkig met deze wedstrijd. F. Haepers, voorzitter van de Amateur Toneelcentrale (ATC) en hoofdredacteur van Volk en Kultuur schreef : 'DeVlag bezinne zich, samenwerking kan alleen gebeuren op het standpunt van gelijkwaardigheid en wederzijdsche eerbied voor de eigen volkspersoonlijkheid.' Hij zag duidelijk het culturele eenrichtingsverkeer met Duitsland in. De Bond der Vlaamsche Toneelschrijvers beklaagde zich bij de DeVlag dat er wel verdienstelijke Vlaamse stukken bestonden, waarop men van DeVlag-zijde reageerde met de meeste toneelstukken af te doen als 'doodgeboren, onleefbare, volkomen vergeten of nagenoeg geheel onbekende producten' en de hoop stelde in 'een rijke oogst'.

     Eind juli 1942 meldde de DeVlag dat het initiatief een onverhoopt succes kende : 'de rijke oogst' bestond uit 49 Vlaamse en 17 Duitse toneelstukken, hoofdzakelijk historische drama's. Op 22 oktober 1942 beëindigde Felix Timmermans het eerste bedrijf van Pieter Breugel, en hij schreef aan Flor Van Reeth dat het stuk moest binnengeleverd worden op 16 november, vijf en een halve maand na de voorziene uiterste inzenddatum. Pas in april 1943 reikte de jury de eerste prijs uit aan F. Timmermans en K. Jacobs voor hun P. Breugel, de tweede prijs aan F. Demers De Weder-opstanding, een oostfrontstuk. De grote man achter de schermen van de toneelwedstrijd was de al vermelde Sonderführer P. Vogel.

     Hoewel hij geen lid was van de jury, had hij K. Jacobs benaderd met de vraag P. Breugel in te zenden voor de DeVlag-wedstrijd, omdat de overige stukken van te lage kwaliteit waren. Vanuit de DeVlag en de Propaganda Abteilung had men Timmermans opnieuw een prijs in de schoot gegooid en Timmermans deed gewillig mee.

     Dr. A. Martens, oud-activist en toneelrecensent bij de DeVlag omschreef het stuk als 'de innerlijke woelingen en wendingen van een jonge manne- en kunstenaarsziel, haar groei uit weifeling en onzekerheid tot aarzellooze zelfkennis onder den schijnwerper genomen en geprojecteerd tegen een historische achtergrond van strijd en overgang van volks verzet tegen een onvolksche Spaanse heerschappij'.

     Ingrid van de Wijer vermeldt in haar studie dat Felix Timmermans ontslag nam als gildemeester uit de Vlaamsche Kunstenaarsgilde in Lier en zich ook terugtrok uit de stedelijke Cultuurdienst vanaf 26 maart 1943.

     We vonden wel brieven terug van Timmermans, waarin hij na de vermelde datum ondertekende als gouwleider van de provincie Antwerpen. Hij bleef meedraaien in het raderwerk van de Federatie. In 1943 schreef'Timmermans verder aan zijn Adriaan Brouwer, verscheen zijn 'Prinzessin Orianda und der Domkirch' in de Kölnische Zeitung (10 december), 'Der Tag der Tiere' (25 december) en ' Die wundertätig Sabbe' (31 december) in de Brüsseler Zeitung. In 1944 had Timmermans veel last van zijn hartkwaal, ondernam hij pogingen om Boerenpsalm voor theater te bewerken en zijn studie A. Brouwer af te werken.

Kultur-fokkers

     Op 4 september 1944 trok het Engelse leger Lier binnen. Felix Timmermans lag ziek te bed. Leden van het verzet wilden hem arresteren, wat door de Procureur des Konings in Mechelen na het voorleggen van een medisch attest verboden werd.

     Er brandde in de eerste fase van de repressie een hevige polemiek los rond de figuur Timmermans. F. Toussaint van Boelaere, medelid van de Koninklijke Vlaamse Academie verwonderde er zich over dat geen enkel lid hieruit werd geschrapt wegens culturele collaboratie: 'Maar ergerend en in ons hart het rechtvaardigheidsgevoel krenkend en fnuikend is het feit dat er ook kritiekschrijvers, schrijvers en kunstenaars zijn die, omdat zij de kunst verstaan met den elleboog te werken, - jouer des coudes - thans voortgaan, zooals onder de nazi-bezetting, met het hooge woord te voeren, met leidende posten te bekleeden.' (Zondagspost, 20 januari 1946)

     Op 24 januari 1947 stierf Felix Timmermans aan een nieuwe hartcrisis, terwijl zijn dichtbundel Adagio bij de Nederlandse uitgeverij Van Kampen in druk was. Twee dagen later schreef Toussaint Van Boelaere in het Parool: 'Zeker, van Timmermans is in Duitse vertaling uitgegeven, vooraleer het nazisme aan het bewind kwam. Maar de nationaal-socialistische propaganda heeft het werk van Timmermans, waarin het nazisme zichzelf weerspiegeld zag, in haar methodisch geweld opgenomen. En het zozeer onder de nazistische volkselementen, buiten de grenzen zelfs van het Derde Rijk heeft verspreid, dat Goebbels heeft kunnen uitschreeuwen dat, na Goethe, Timmermans de grootste schrijver ter wereld was.'

In een rechtstreeks antwoord vroeg Maurice Gilliams zich in Het Handelschblad (10 februari 1947) af : 'Is het gewenscht dat er om Felix Timmermans een strijd zou ontbranden ?

     Hij probeerde de vinger op de literaire wonde te leggen : 'Wat sommigen dwars zit en waar trouwens al de herrie om Felix Timmermans door ontstond, het is zijn succes in het buitenland. Ja, zijn boeken waren eens een zeer geprezen export-artikel.' R. Herreman vatte in het Parool (2 februari 1947) de oorlogsjaren als volgt samen : 'Hadden de Duitsers tijdens de bezetting niet een zo luidruchtig gebruik gemaakt van zijn naam en van zijn persoon, dan zou zijn overlijden ongetwijfeld in Vlaanderen en in Nederland tot heel wat uitvoeriger necrologische artikelen aanleiding hebben gegeven.

     Het commentaar van B. van Eysselsteyn in de Haagsche Post sloot daarbij aan : 'Zijn Europeesche vermaardheid en ongelooflijke populariteit in het buitenland, met name in Duitschland, waar reeds vóór Hitler iedere boekhandelaar zaken met hem deed, maakte hem, den "Germaanschen" Vlaming en "stamverwanten" kunstenaar tot een begeerd object voor de "Kutur"-fokkers. Als een bekroonde Germaansche literatuur-stier werd hij rondgezeuld en óf zijn ijdelheid óf zijn angst speelden hem daarbij parten.'

     André Demedts schreef in Het Volk van 2 februari : 'Timmermans is overleden vóór zijn taak was volbracht en het verdriet, hem door sommigen berokkend, was overgroeid.'

Het Pallieterke drukte deze gedachte nog drastischer uit; 'Men zegt dat hij stierf aan een hartziekte. Hartziekten zijn kurieuze dingen. Ge kunt daar in geven en nemen. De man met het zieke hart kan er wat aan geven en nemen. En ook andere menschen kunnen dat. Velen zullen denken dat de Fee vermoord werd. Ze zullen voorlopig nog niet zeggen door wie. Dat zal later allemaal wel gezegd worden.'

     In Golfslag (november/december 1947) publiceerde Manu Ruys een heftig In Memoriam : 'Wij rouwen om Felix Timmermans, de eerlijke kunstenaar en de goede mens. (...) Sinds het einde van den oorlog leefde hij eenzaam want zijn hart was ziek van het onrecht en de vervolgingen die rond hem woedden. De ware bevrijding is zacht ingetreden want voor hem was de dood slechts het laatste afscheid aan een wereld die leefde van verraad.'

     Timmermans was ook de eerste voorzitter geweest van de katholieke schrijversbond, Scriptores Catholici, waarvan hij tot zijn dood erevoorzitter was.

Na de oorlog was Scriptores Catholici overgegaan tot het schorsen van elke schrijver met wie het gerecht zich bezighield. Timmermans behoorde, waarschijnlijk zonder dat hij het zelf wist, tot die geschorsten. De Scriptores Catholici vond het zelfs de moeite niet waard om op zijn begrafenis aanwezig te zijn. Reden genoeg voor een vooraanstaand katholiek schrijver, ons onbekend, om ontslag te nemen.

Blindheid

     Zoveel is al duidelijk : Timmermans heeft in de tweede wereldoorlog niet stilgezeten.

De publikaties van boeken als De Familie Hernat (1941), Minneke Poes (1942), Vertelsels 1 en 2 (1942-1944), het toneelstuk Pieter Breugel( 1943), het scenario Antoon De Fierefluiter (1942), Een lepel herinneringen (1943), evenals de vertalingen in het Frans, Duits, Servisch-Kroatisch, Sloveens en Tsjechisch hebben we niet vermeld. Er is een diepgaand onderzoek nodig naar de levens- en kunstenaarsopvattingen die erin vervat zitten. In hoeverre is de 'volksverbondenheid' van Timmermans verwant met hee 'Blut und Boden'-ideeëngoed?

     Ook is er nog onderzoek nodig over de receptie, de populariteit in Vlaanderen, Duitsland en andere landen waar zijn boeken in talrijke vertalingen verschenen, van die en vroegere werken. Over Timmermans' populariteit in Vlaanderen bestaat er weinig twijfel. Al in 1925 betitelde Paul Van Ostaijen hem in een voetnoot bij een artikel over F, Jespers als 'notre harlequin national, de mascotte van Vlaanderen.

     Was Timmermans het slachtoffer van een misververstand ? Maurice Gilliams suggereerde het door te wijzen op de melancholische ondertoon van Timmermans werk. Ook i.v.m. zijn houding in de tweede wereldoorlog ziet men Timmermans vaak als een naïeve speelbal voor de duistere, Duitse machten of - zoals ook van zovele anderen wordt gezegd - als een flamingantistisch idealist. Uit de feiten blijkt dat Felix Timmermans zich bewust als flamingant engageerde, zich zelf verkiesbaar stelde voor een vlaamsnationale partij voor de tweede wereldoorlog. Dit politiek engagement trok hij slechts op cultuurpolitiek vlak door tijdens de tweede wereldoorlog. Merkwaardig genoeg startte hij voorzichtig : hij deed weinig politieke uitspraken, hoewel hij veel publiciteit kreeg in de Duitsgezinde pers.

     Terwijl anderen naarmate de oorlog vorderde en het tij voor Duitsland keerde, zich meer en meer als attentisten opstelden, begaf Timmermans zich steeds duidelijker in nationaal-socialistisch vaarwater. Zijn dienstverlening aan de DeVlag is daar een bewijs van, maar zij blijft altijd zuiver cultuurpolitiek, in tegenstelling met bijvoorbeeld die van Cyriel Verschaeve en Filip de Pillecijn.

     Uit zijn activiteiten blijkt dat Timmermans niet uit arrivisme handelde, noch met de bedoeling anderen te benadelen. Hij kwam zelfs tussen voor kunstschilders H. Dirickx en H. De Bruyn, die opgeëist werden voor verplichte tewerkstelling in Duitsland, evenals voor zijn gedeporteerde vriend Dr. L. Van Boeckel. Maar waarom hield Timmermans zich niet zoals Stijn Streuvels, of zeker Herman Teirlinck op de vlakte en liet hij zich meer en meer door de nationaal-socialistische DeVlag inkapselen ? Is dit inderdaad politieke naïviteit en idealisme?      Timmermans moet geweten hebben waaraan hij meewerkte op ideologisch vlak, daarvoor ligt de propaganda in de bladen waarin hij publiceerde, er te dik op. Over de praktische consequenties van deze ideologie zal hij - zoals zovelen - niets geweten hebben; of was hij er blind voor. Kan het zijn dat de eerbetuigingen die Timmermans tijdens de tweede wereldoorlog werden verleend zijn hoofd op hol joegen - de prijsuitreikingen waren de eerste officiële eerbetuigingen na zijn staatsprijs van 1922 - of was het er hem gewoon om te doen financieel te overleven ? Dat kan, gezien de oplagecijfers, nauwelijks het geval geweest zijn. Natuurlijk blijven die cijfers niet zo maar hoog.

Hij moest daarvoor in elk geval zijn populariteit op peil houden.

*****