Felix Timmermans
als schilder en tekenaar.

Door W.A.M. van Heugten.

Tentoonstelling in Noordbrabants Museum Den Bosch - 4/9/1973.

Buiten België had de schrijver Felix Timmermans biezonder veel trouwe lezers en vrienden in Noord-Brabant. Daar sprak hij ook herhaaldelijk en las hij tijdens voordrachtavonden van verenigingen en instellingen voor uit zijn werk.

Vooral in Waalwijk, bij Den Bosch, had hij goede vrienden; vond hij daar niet de inspiratie voor zijn roman De Familie Hernady? Te Breugel bij Eindhoven onthulde hij een gedenkteken voor Pieter Brueghel en hij verklaarde in dat Meierijse dorp aan de Dommel Pieter Brueghel «geroken» te hebben.

Toen Lia Timmermans later eens te Eindhoven voor een overvolle zaal over het leven en het werk van haar vader sprak kreeg zij een overweldigende ovatie. In de hoofdplaats nu van die uithoek van het oude hertogdom Brabant, te 's Hertogen-Bosch, is, nog tot 16 september, in het Noordbrabants Museum aan de Bethaniestraat een tentoonstelling te zien over Felix Timmermans als schilder en tekenaar.

Officieel heet deze tentoonstelling "Felix Timmermans, schrijver, schilder", maar feitelijk wijst ze toch vooral op de schilder en tekenaar. In totaal omvat ze 56 olieverfschilderijen, akwarellen, tekeningen en vignetten. Dat alles was eerder al te zien in het «Konvent» van het begijnhof te Lier. Het werd door de familie Timmermans in bruikleen afgestaan; de meeste stukken zijn afkomstig van mevrouw Timmermans - Jansen, de weduwe, die nog steeds in het oude huis van de schrijver te Lier woont. Bij de opening van deze tentoonstelling werden haar vóór het fraaie portret, dat baron Opsomer van Felix Timmermans schilderde, met een toepasselijk woord prachtige bloemen aangeboden.

SCHILDER EN SCHRIJVER.
Deze tentoonstelling werd, op de openingsavond en in de kataloog, ingeleid door Hubert Lampo. Bij de opening zei Lampo onder meer, het nog steeds jammer te vinden, dat hij Felix Timmermans nooit persoonlijk heeft ontmoet. Hij wees er op, dat Felix Timmermans zich in verscheidene romans met grote schilders bezighield: Pieter Brueghel, Adriaan Brouwer.

Ook Hubert Lampo noemde Pieter Brueghel een «streekgenoot» van de Noorbrabantse kunstvrienden, die de officiële opening bijwoonden: «Hij heeft deze streekgenoot uitstekend gepeild. Dit is het werk van een heel groot schrijver; met dit boek kunnen wij in heel de wereld terecht». Lampo kon overigens niet spreken van de schilder en tekenaar afzonderlijk : de schilder en de schrijver vormden samen de uitdrukking van één persoonlijkheid. Hij vond het werk van Felix Timmermans «dat van een zeer groot kunstenaar, een van de weinige genialen, die wij hebben gehad» en die, in een verkrampte tijd, niets kunstmatigs of modieus heeft. Bij Felix Timmermans, zei Lampo, heeft men nooit het gevoel, dat hij niet autentiek is. Hij schreef zoals hij was.

In het voorwoord van de kataloog gaat Hubert Lampo nader in op de vraag of Felix Timmermans inderdaad — zoals hij zelf beweerde — liever schilderde dan schreef. Dat dit zo was, kon hij gemakkelijk begrijpen : het schrijven van een roman is slavenarbeid.

Als romancier vindt Hubert Lampo daarbij het meest ontmoedigende de onoverzichtelijkheid. De romanschrijver of novellist dobbert als de drenkeling op een zee, waarvan de golven hem zelfs verhinderen de horizon te zien en kust of haven niet eens im Frage komt. De schilder, de tekenaar daarentegen, blijft het overzicht bewaren. Hij volgt met het oog wat hij doet.

En wat hij doet, ziet hij onafgebroken groeien. Ik geloof, dat daar Timmermans' geestdrift voor deze aktiviteit buiten de literatuur gezocht hoort te worden.

KRISTELIJK EN VOLKS
Evenals zijn geschriften laat deze tentoonstelling van schilderijen en tekeningen ons Felix Timmermans zien als een kunstenaar, die even volks was als kristelijk. Het ene was bij hem van nature geheel verbonden met het andere. Zijn kristelijke levenshouding — die duidelijk wars was van alle kil geteologieer — was, ook blijkens zijn schilderijen, tekeningen en vignetten, vervlochten met het alledaagse leven van het volk om hem heen. Hij voelde zich klaarblijkelijk verbonden met een volksheilige als Sint-Franciscus, met pastoren, paters en begijntjes, processies en misdienaars omdat hij daarin een kristelijke levensvreugde vervat wist.

Als schilder en tekenaar liet Felix Timmermans zich inspireren door de bijbelse geschiedenis en de levens van volksheiligen maar ook door het landschap en de mooie dingen om hem heen en door wat er om hem heen aan lief en leed gebeurde: als dichter zag en voelde hij het schone in de gewone dingen.

Hij schilderde de Driekoningen, niet zoals zij in werkelijkheid geweest zullen zijn, doch zoals de Vlaamse volksmensen ze zagen, de vlucht naar Egypte, zoals zij het volk aansprak, Jezus voor Pilatus, zoals hij ook in de passiepreek werd afgeschilderd, maar ook een landschap met een zaaiende boer, het Land van Belofte, stillevens met brood, haring en peperkoek, winterlandschappen met en zonder molen, een markt en een boerenkermis. En natuurlijk schilderde en tekende hij portretten van zijn kinderen, van Clara en Lia, Tonet en Gommaar.

Als schilder en tekenaar had Felix Timmermans duidelijk de trekken van een volkskunstenaar. Dat blijkt niet alleen uit zijn onderwerpen maar ook uit zijn werkwijze en zelfs uit de kleuren, die hij gebruikte. Maar het meest autentiek spreekt hij zich ongetwijfeld uit in het vignet. Op dat terrein was hij een meester. Daar, in het vignet, is de gevoelige tekenaar één met de gevoelige schrijver. Doorgaans in weinige trekken houdt hij de stemming van zijn verhaal vast. Hij vult niet alleen het blad met een volks tekeningetje maar laat in een krabbel, waarin de dingen tot het elementaire herleid zijn, het akkoord van zijn laatste alinea nog even naklinken. Geestig, zoals op oude gevelstenen en dikwijls op een humoristische wijze vat hij zijn mededeling aan de lezer in die speelse tekeningetjes samen, of geeft hij ze door, voor het volgende hoofdstuk, of sluit ze, aan het einde, af.

Wie zou die eigen illustraties en vignetten uit Felix Timmermans' boeken willen missen?

De tentoonstelling in het Noordbrabants Museum te Den Bosch werd aangevuld met een aantal boeken van Felix Timmermans, in het Vlaams en in een groot aantal talen, tot in het Esperanto en het Japans. Daar ligt een speciale druk van een van zijn verhalen voor zijn vrouw; een zeldzame huldeblijk! Deze aanvulling laat zien, dat het werk van deze schrijver, schilder en tekenaar, die zich waarschijnlijk niet of nauwelijks van zijn genie bewust was — «Eigendunk, zelfs zelfvertrouwen stemde niet overeen met het karakter van deze zachtmoedige poëet», schrijft Hubert Lampo in de kataloog — zijn weg vond over heel de wereld. Waardoor anders kon dat gebeuren dan door zijn hoge kwaliteit? Een tentoonstelling dus, die een geschikte gelegenheid biedt om Felix Timmermans volledig te leren kennen en het beeld van de schrijver aan te vullen met dat van de schilder en tekenaar.

*****