Bij Marieke is de Fee nog thuis

Door Marc Andries uit De Post in1972

De meest vertaalde Vlaamse schrijver heet Felix Timmermans. En toch heeft men jarenlang geprobeerd hem dood te zwijgen. Na vijfentwintig jaar is het tijd dat daar een eind aan komt.  De Post doet dit vanaf volgende week met de publicatie van « Pallieter» als feuilleton. De eerste  keer  dat dit gebeurt.

Vijfentwintig jaar reeds. Het gaat rap Voor velen is het pas net gisteren. Of eergisteren ten hoogste. Vijfentwintig jaar geleden, de 24ste januari 1947, stierf Felix Timmermans. Midden in de Winter. Het sneeuwde zachtekens over Lier. Er zat een floers om de doodsklokken. Lier treurde in stilte. Niet erg officieel, want de Fee was volgens repressiemaatstaven een beetje aangebrand geweest.
Al zal Felix Timmermans zelf wel nooit begrepen hebben hoe men tot die mening gekomen was.
Hij had in 1942 de Rembrandtprijs in ontvangst genomen. Toen men in '45 een huiszoeking bij hem kwam verrichten, vroeg men : «Wel, waar zit die Rembrandt nu ? » Timmermans was ondergedoken. Herstellend van een hartaanval. De schok was te hevig. Het werd uiteindelijk zijn dood.

Verrassing
Felix Timmermans' leven is één grote verrassing geweest. Hij was geen erge goeie leerling. Lager onderwijs maakte zijn schooltijd af. Opstellen kon hij volgens de meesters niet. Maar hij werd de meest vertaalde Vlaamse schrijver aller tijden. En dat succes duurt nog steeds.
In de enge Vlaamse literaire wereld werd hij met koppige hardnekkigheid benijd. Timmermans is eigenlijk tot de literatuur gekomen via de schilderkunst. Dat zal overigens niemand die zijn schilderachtige stijl kent verwonderen.
Nog geen twintig jaar, ontmoette Felix de schilder Raymond De la Haye. Langs De la Haye belandde hij in de sfeer van het occultisme. Een zware neerslachtigheid was het gevolg.
Het werd een onvervalste Weltschmerz. Daaruit ontstonden de donkere verzen uit «Schemeringen van de dood».
Na een lichte heelkundige bewerking kwam de ommekeer in 1911.

Toen leerde hij ook Marieke Janssens kennen. De ontmoeting gebeurde op de Lierse jaarmarkt. Eerder had hij het meisje gezien in een toneelopvoering. Het werd een grootse idylle. « Pallieter » kreeg gestalte en in 1912 trad het paar in het huwelijk. De toekomst barstte voor Timmermans open. « Pallieter» werd daar de uitbeelding van. Een genieter van het leven in al zijn aspecten. Het snelle succes van « Pallieter » werd door een aantal collega's in de literatuur met afgunst bekeken.
Men zei en schreef, dat Timmermand weinig meer dan een volkskunstenaar was. « Kijk daarbij maar eens naar zijn schilder- en tekenwerk », zei men.
Timmermans reageerde met « Boerenpsalm ». En daar wist men niet zo direct een tegenwoord op. De jaren vóór zijn dood, terwijl hij vereenzaamd lag te sterven, schreef hij de prachtige Adagio-gedichten.
Dat is gróte literatuur.
«Pallieter» is dat ook, maar op een andere manier. «Pallieter» bereikte zonder moeite het volk, omdat het hoop en moed betekende in de donkere oorlogsperiode.

Het werk van Timmermans greep naar het gemoed. Ook al om de grootse poëzie van zijn proza.
Denken we hierbij maar eens aan een «Ik zag Cecilia komen» en «De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntje». Lier en omgeving. De Nete, de beemden daarrond. Dat was de wereld waarin de personages van Timmermans evolueerden. Gehecht aan de grond. Als Pallieter op het eind van het boek met de huifkar de wijde wereld intrekt, noemt hij een handvol Lierse grond mee, als een heilige relikwie.

Leesverbod
Er is heel wat te doen geweest rond de uitzuivering van « Pallieter ». Uit Vlaanderen was de eerste reactie alom positief. « Pallieter » werd een verademing genoemd in de benarde ogenblikken. Hoe de tijden kunnen veranderen, wordt duidelijk als men hoort dat Nederland het boek vies, plat en heidens vond. Uiteindelijk werd in Nederland een diocesaan leesverbod tegen het boek uitgevaardigd.
Er werd zelfs van godslastering gesproken.
Timmermans bracht enkele milderingen aan. Zo komt het dat enkel in 1930, 1966 en zopas de originele versie verscheen. Er heerst trouwens nog meer verwarring in deze zaak. Velen denken dat « Pallieter » op de index heeft gestaan. Dat is helemaal niet zo. Er is enkel een aanmaning gekomen van het Roomse Heilig Officie. De brief ging echter te Mechelen in de schuif en kwam er niet meer uit. Men heeft zelfs gepoogd het geval een politieke uitleg te geven, maar dat bleek al vlug niet houdbaar.
Deze uitleg had immers een actie van Franstalig België gevergd, tegen de Nederlandse invloed op Vlaanderen. En daar is helemaal niets van te merken geweest. Hoe dan ook, thans wordt er met de hele kwestie nog alleen maar eens goed gelachen.
Marieke brengt met haar schoon bloot lijf de gemoederen niet meer in verwarring. Zij wordt niet langer met een paar puntjes afgedaan als zij uit het water klimt.

En Weekblad De Post brengt dus ook vanaf volgende Week de originele « Pallieter » als feuilleton. Het is de eerste keer dat dit gebeurt. Fier dat we dan ook zijn. Als een gieter.

Het oeuvre
Felix Timmermans heeft heel veel geschreven. Naast de al geciteerde werken vermelden we nog :
« Driekoningentriptiek » (1923), dat later met Ed. Veterman bewerkt werd tot het bekende toneelstuk « En waar de sterre bleef stille staan », « Anne Marie » (1923) op toneel « Mijnheer Piroen », « De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt », « Het keersken in de lanteern », « Pijp en Toebak», «Bij de Krabbekoker», « De familie Hernat », « Pieter Breugel », « De harp van Sint Franciscus », en « Adriaan Brouwer », het werk dat mij persoonlijk het sterkst getroffen heeft.
En tot mijn vreugde vernam ik dat dit ook zo was met Gommaar Timmermans. Wat dan toch een referentie kan zijn. Een boek over Jan van Eyck werd door de dood de pas afgesneden.

Duur schrijver
Een ander verhaal over Timmermans is het eindeloze herschrijven dat hij beoefende. Drukproeven stuurde hij volkomen veranderd terug naar de uitgever, die daar dan prompt een pak grijze haren meer bij kreeg.
Zelfs nieuwe drukken werden grondig veranderd. Letter voor letter nageplozen. Een beetje maniakaal. Schools. Gelijk de oorspronkelijke manuscripten, opgetekend in schoolschriften met een linnen omslag, de bladzijden vlijtig in twee verdeeld. «Ze zeggen dat dat nu niet meer zou gaan,» vertelt Marieke.
« Dat steeds maar herzetten zou te duur komen, want dat is handwerk. »
De meeste uitgevers voorzien overigens in hun contracten dat extra zetkosten op de rekening van de auteur komen. Er zijn er dan ook maar enkelen meer die deze herschrijverij-op-proef beoefenen.
Hubert Lampo bij voorbeeld.
Maar dat is dan toch altijd nog maar een klein wijzigingske vergeleken bij Felix Timmermans.

De liefde van Marieke
Wie anders dan Marieke, de vrouw die zovele jaren aan Timmermans zijde leefde, zou ons beter over hem kunnen vertellen. We zijn haar gaan opzoeken thuis.
Gommaar (GoT), de tekenende zoon, was er ook.
Er zijn nog drie kinderen, dochters : Lia (schrijfster), Clara en Tonet.

Hoe Marieke Fee leerde kennen
« Het begon toen ik met mijn nicht over de kermis hier in Lier wandelde. Ge weet, er was een kiosk waar muziekmaatschappijen uit de omgeving hun kunde kwamen laten horen. De jeugd liep dan altijd maar om die kiosk heen. De jongens in de ene richting en de meisjes in d' ander.
Ergens kwamen ze mekaar dan tegen. Op die keer was er een jongen die zijn hoed afnam en me groette. « Die is zeker verkeerd, » zei ik tegen mijn nicht. Maar een paar dagen later kwamen we diezelfde gast op straat tegen. En hij nam weer zijnen hoed af. « 't Is ene van de Timmermansen, » zei mijn nicht.
« Die ken ik niet, » zei ik. « Nog een paar dagen later en die jongen kwam op me af en vroeg of hij me eens kon spreken. We hebben dan een afspraak gemaakt in een café.»
Zo leerde Marieke Felix Timmermans kennen. Het was in 1911. Marieke was toen 19 jaar.

Timmermans had toen al « Schemeringen van de dood » geschreven en werkte hard aan wat zijn bestseller zou worden, «Pallieter». « Felix heeft heel lang aan « Pallieter » gewerkt. Hij was er al aan bezig toen ik hem ontmoette. We hadden dan nog een jaar kennis vooraleer we trouwden. En daarna werkte hij er nog aan. Ik deed toen het meeste werk om de kost te verdienen. « Goed, we trouwen, » zei hij, «maar ik moet tijd hebben om te schrijven.» — «Ge zult gij tijd hebben,» zei ik. « Ik maakte kantwerk in die tijd.
Felix heeft trouwens ontwerpen daarvoor gemaakt. Dat deed hij al eerder. Bij hem thuis hadden ze een kantzaak.»

Marieke draaft kwiek over en weer in het grote huis aan de Lierse De Heyderstraat. Zij haalt koffie aan en Lierse vlaaikes. Het is haast alsof zij de hemel te rijk is dat zij nog eens tegen een jongere over haar Fee kan praten. Marieke is wat vereenzaamd. In een televisie-interview, een paar jaar geleden, liet zij zich nogal bitter uit over het feit dat zoveel vroegere vrienden en kennissen zich niet meer laten zien.
Het werd een stil huis langs een stille straat. Al willen enkele buren zich nog wel snel even herinneren dat zij Felix Timmermans gekend hebben. Maar het wordt een beetje gefluisterd, alsof zij nog altijd bang zijn voor iets.
Marieke lacht er allemaal eens mee. « Neem nog een vlaaike, » zegt zij. Haar gezicht bloeit open.
Het is niet te geloven dat zij tachtig is. Zij moet inderdaad een mooi meisje geweest zijn.

Is Marieke Marieke ?
« Felix bracht van overal gebak mee, maar liefst van al had hij toch zijn Lierse vlaaikes, » lachte zij. Of Marieke nu het Marieke uit « Pallieter » is ?
« Ach neen, ik geloof het toch niet. Ik was daar veel te schuchter voor. Ik was geen « erge », gelijk men dat in Lier zegt. Trouwens, Felix was ook Pallieter niet. »
Gommaar: « Vader was eerder een melancholiek type. »
Marieke : « Hij was zeker niet uitbundig. Hij teerde helemaal op de kunst. Dat ging toen zo met die mannen, alles was kunst. Felix ging wel alle dagen wandelen op de Begijnhofvest. Naar het « salon ». Dat was een mooie plek aan het park die hij zo noemde. Maar dat is nu allemaal weg. Felix hield heel veel van de natuur. Hij moest het allemaal zelf zien. »
Marieke is duidelijk nog steeds sterk ontroerd wanneer zij over haar Felix spreekt. Hij is veel te vroeg gestorven voor haar. Voor ons ook. Vijfentwintig jaar geleden al. Amper 60 jaar oud.
Het huis zit nog vol herinneringen. Al is er veel elders verhuisd. Naar het Timmermans - Opsomer-museum aan het park te Lier.

De werkkamer is er voor een groot deel nog. Met o.a. een enorme kast Timmermanguitgaven. Vertalingen in tientallen talen.
Gommaar: « Er is een constante belangstelling voor vaders werk gebleven. Bij Van Kampen verschijnen er regelmatig omnibussen. Ook een prachtige jubileumuitgave. En in Tsjechoslowakije is net een nieuwe vertaling van Pallieter op de markt. »
Marieke : « Er komen hier regelmatig nog mensen aan de deur die vragen of het hier een museum is. Ze verschieten dan dat Timmermans' vrouw aan de deur komt. Niet lang geleden kwam hier een hele autobus uit Wiesbaden aan met een vracht bloemen voor mij.
Ik krijg ook nog regelmatig brieven. »

Wie is Pallieter ?
Er worden heel wat zaken over Felix Timmermans verteld. Met Pallieter heeft hij zich een imago op het lijf geschreven. Als hij dan al geen boemelaar is, dan wil men hem toch graag zien als een smulpaap.
Marieke weet daar niks van : « Hij at gewoon ».
Gommaar: « Als we gingen wandelen nam hij wel een zak kweeperen mee. Hij gaf wel graag een feestje. Het ging er dan om, dat men bijeen kon zijn. Dat gebeurde bij de minste gelegenheid.»
Timmermans was een verzamelaar. Al had hij weinig verstand van die dingen. « Hij hield alles bij. Hij stapelde maar op. Wat hier allemaal in huis gestoken heeft! Er zijn daar een paar museums mee te vullen, » Heel veel tekeningen en schilderijen zijn er ook in het Timmermanshuis te zien. In de werkkamer het ontwerp voor een glasraam dat bestemd was voor een Liers café, maar nooit op die plaats van plezier geraakte.

Telkens komt Lier terug in zijn werken. De geschiedenis ook dikwijls. De heilige Gommaar is een vaak terugkerende figuur. Hij is de Stichter (althans volgens de legende) en patroon van Lier. Hij liet met zijn broeksband een boom weer aaneen groeien. Om welk feit hij aanroepen wordt tegen breuken.
Marieke: « Tegen alle breuken, o.a. ook huwelijksbreuken. »
Verder in een kader vele kleine tekeningen. Die tekende de Fee tussen 45 en 47 op zijn ziekbed. Ze zijn zo klein omdat dat gemakkelijk was. Dat ging met een klein afscheurboekje.
En Marieke gaat met haar hemels grote bewondering verder ; « Felix die kon zo gemakkelijk tekenen ! Dat ging vanzelf. Als iemand een handtekening vroeg, dan maakte hij daar een tekeninkske bij. In een handomdraai. »

« Pallieter» is een bestseller zonder weerga geworden in het Nederlands taalgebied. En toch heeft het niet veel gescheeld of het was nooit tot boekpublicatie gekomen. Eerst verscheen de roman in afleveringen in het literaire tijdschrift (onder leiding van Willem Kloos) « De Nieuwe Gids ».
De oorlog van 1914-18 maakte dat het laatste deel er niet meer kwam.
Ondertussen was Timmermans de uitgevers aan het aflopen : « Het manuscript is wel bij een twaalftal uitgevers geweest. Ze durfden niet. «Pallieter» was iets volkomen nieuws. En het was nogal gewaagd. »
De Post:« De toenmalige Van Kampen wou eerst ook niet. Hij had bezwaar tegen het feit dat in « Pallieter » een man zijn naam in de sneeuw plast. »
Marieke: « Hihi! Er is daar van alles over gezegd. »
Uiteindelijk heeft Van Kampen dan toch toekomst in het boek gezien. En dat was goed bekeken.
Timmermans werd beroemd.
« Op een keer reed hij ergens in Nederland met de tram. Tegenover hem zat een meisje een boek te lezen en daarbij hardop te lachen. Felix keek wat nader en merkte dat het « Pallieter» was. Zoiets kon hem zo'n deugd doen. »

De eerste reis
De beroemdheid bracht mee dat Timmermans lezingen ging geven. Over de hele wereld. In 1934 ging Marieke voor de eerste keer eens mee op een grote buitenlandse toer. Ze belandden eerst in Wenen.
Midden in de nacht werd Marieke wakker: « Hoor eens, Felix, er rijden precies zware brouwerskarren over de brug.» Maar het waren geen karren, het waren kanonnen. Die dag was de Oostenrijkse kanselier, Dolfuss, door de Nazi's vermoord. En 's ochtends waren de straten afgesperd met Spaanse ruiters. Van de lezing kwam niets in huis.
«We hebben dan gelukkig nog een Bruegheltentoonstelling kunnen zien in een kelder en reisden dan maar door naar Boedapest. »
De Post :  « Felix Timmermans is de beroemdste Lierenaar, maar wij zien nergens een monument voor hem. »
Marieke glimlacht een beetje weemoedig: « Er was er eentje, maar na de Bevrijding is dat op een nacht verdwenen.
Men zegt in de Nete gesmeten. Nu is er wel een museum. En misschien komt er toch nog wat. »
De jubileumviering zou een gelegenheid zijn. Overigens, wat heeft Timmermans mispeuterd ? Hij had het «ongeluk» een talentrijk en beroemd schrijver te zijn, lang voordat de Nazi's hier belandden.
Zijn «fout» is geweest, dat hij blijven schrijven is. Timmermans is niet gestraft geworden na de oorlog.
Er werd wel een huiszoeking verricht. Er werd over hem geroddeld. Hij heeft het niet meer kunnen dragen.
In 1947 stierf hij. Geknakt.

Sedertdien leeft Marieke alleen met haar herinneringen. En de kinderen zwermden uit. Het huis is groot. Niet leeg.
Gevuld met de geest van Felix Timmermans.
Buiten is het dik grijs weer. Herfst.
Gelijk tranen op een kristal glas tinketonken de klokken van Sint Gommarus en de Kluiskerk de middag over de Lierenaars. De Nete is dichtbij en stinkt.
Maar daarachter ligt nog het weiland waarin Pallieter op zijn Brabants paard rondtoerde. Voor blote Mariekes is het te koud. Maar we keren volgende zomer terug.
Met de hondsdagen.

**************