" Er gebeurt iets… Timmermans herdacht "

Door Jan Vaes uit Kultuurleven van 1997.

Als de stad Lier dit jaar, naar aanleiding van de 50^ste verjaring van het overlijden van Felix Timmermans, heeft uitgeroepen tot een Timmermansjaar, is dat in de eerste plaats om nog eens hulde te brengen aan iemand die niet alleen door zijn werk - zijn proza, zijn gedichten, zijn tekeningen, zijn schilderijen - de bewondering van zovelen heeft afgedwongen, voor zichzelf en zijn oeuvre. Maar er is een tweede reden: Lier heeft aan Timmermans enorm veel te danken. Is het Timmermans niet die meer dan wie ook, de aandacht van zijn lezers heeft gefocust op zijn geboortestad, waaraan hij zoveel prachtige bladzijden heeft gewijd:? Er is wellicht geen enkele schrijver geweest die met zoveel liefde zijn geboortestad heeft bezongen. De ode aan Lier is Schoon lier (1925). Lyrisch beschrijft hij daarin het alledaagse leven, de bonte Lierse bevolking, de kunstenaars, feesten, kermissen en processies. Het beeld dat hij van Lier creëerde is tot vandaag overeind gebleven: Lierke Plezierke. Maar wat ook na al die jaren overeind is gebleven, is de belangstelling voor Felix Timmermans en zijn werk. Een halve eeuw na zijn dood wordt Timmermans nog steeds gelezen: niet alleen in Vlaanderen en Nederland maar ook in andere taalgebieden.

Kunst moet gelukkig maken'
In de eerste helft van de 20ste eeuw was Felix Timmermans de populairste Vlaamse schrijver.
Geen enkele Vlaamse auteur was Vlaamser dan hij, geen vond een ruimer lezerspubliek buiten de grenzen van het Nederlandstalig gebied. Zijn werken werden verspreid tot in Japan en China.
Hij is nu nog altijd de meest vertaalde auteur in Vlaanderen. Ook na zijn overlijden is zijn populariteit niet verminderd. Dat Timmermans nu nog zoveel succes heeft weten uitgevers, boekhandelaars, bibliothecarissen beter dan wie ook. Hij heeft een constant en vrij groot lezerspubliek.
Hij was een auteur die bewonderd, gewaardeerd en bemind werd en wordt. Al spelen zijn verhalen zich af in een reeds ver verleden - ze ontstonden uit de tijd van zijn eigen jeugd, nu zo'n eeuw geleden - toch beantwoordt zijn werk kennelijk nog altijd aan een aantal verzuchtingen en een aantal behoeften.
Ligt de verklaring van zijn blijvend succes niet in het feit dat zijn boeken de mensen geluk kunnen schenken?

In Adriaan Brouwer lezen we de reactie van Brouwer, toen hij bij Rembrandt op bezoek was geweest en zijn schilderijen had gezien: "Men werd als beter bij deze man en bij 't zien van zijn werk, zoals bij 't horen van schone muziek", en: "Ik voelde mij gelukkig. Kunst moet iemand gelukkig kunnen maken."

In 1973 schreef zijn vrouw Marieke in de inleiding van het Felix Timmermans-nummer van het tijdschrift Vlaanderen: "Er werd en wordt nog steeds veel geschreven over mijn man als kunstenaar. Wat hij echter betekend heeft als mens, als echtgenoot voor mij en als vader voor mijn kinderen, zal nooit iemand onder woorden kunnen brengen. Zijn werk wordt nog altijd geapprecieerd en gelezen en ik geloof dat het komt omdat die boeken de mensen gelukkig kunnen maken. Hij heeft ook in zijn leven mij en de kinderen en al zijn vrienden gelukkig gemaakt door zijn diepe innige goedheid. Dat was zijn grote kracht."
Felix Timmermans is in de eerste plaats ongetwijfeld zelf een gelukkig mens geweest. Bevreemdend is het wel dat vele van zijn verhalen geen gelukkig einde kennen: Pallieter verlaat de streek van zijn vreugde. Anne-Marie sterft, Leontienje sterft. Cecilia sterft, Adriaan Brouwer sterft. Boer Wortel wordt overstelpt met alle mogelijke tegenslagen... Maar daartegenover staat de tevredenheid, de berusting en de stille aanvaarding, het geluk dat is geweest. Zo is Wortel ondanks al zijn ellende gelukkig.

Wanneer hij zingend van zijn werk naar huis komt. "dan voel ik mij rijk, meester, groot en gelukkig". Adriaan Brouwer vindt dat hij als mens mislukt is, maar "Mijn kunst niet. En het werk is toch de vrucht van het leven. Ik ben dan toch iets komen doen... Kom, laat het nu stil worden. " 
"Wat Felix Timmermans vertelde, heeft een eigen sfeer en is ingegeven door een persoonlijke kunstenaars-wijsheid. Wie een zin leest van om het even welke roman of verhaal van Timmermans, kan er niet aan twijfelen: dat is 'een Timmermans'. Waar anders dan bij hem kan men lezen:
"Fijn vogelgefluit regende nu uit de onzichtbare bomen". "De maan was nu zuiver kristal", "De bomen glommen groen lijk kikkers". "De hemel was als antiek blauw porselein" "De haan kraaide met een kousebandestem", "Terwijl hier de zon een vinger licht door het venster steekt"...- Hij beschikte over een unieke woordenrijkdom en bezat de kracht om op een persoonlijke en originele manier beelden te verwoorden. Zijn stijl is zeer herkenhaar en daardoor had zijn werk een grote impact op zijn lezers. Timmermans lezen is en blijft een genot. Professor August Keersmaekers schreef in zijn essay Felix Timmermans. Wonder van eenvoud: "Zoveel verdriet, jawel, maar hoe blij-verrassend "gedaan'! Daarin zit het geheim van Timmermans' kunst... Nieuw en fris omdat de schrijver het zo  schoon gedaan heeft. En daarom maakt zijn kunst de lezer gelukkig."

'ER GEBEURT IETS'
Op 25 januari is het Timmermansjaar officieel geopend. Het Lierse herdenkingscomité heeft tal van activiteiten, projecten en manifestaties gepland. Zo wordt o.m. een wedstrijd uitgeschreven voor een Felix Timmermans-buste, toert René Verreth (Mechels Miniatuur Teater) - onmiddellijk na de première waren reeds 49 voorstellingen uitverkocht! - rond met zijn schitterende theaterproductie 'Adriaan Brouwer' , en organiseert het Davidsfonds op zondag 25 mei 1997 een dagje-uit in Lier... De blikvanger wordt ongetwijfeld het tentoonstellingsproject 'Er gebeurt iets...' De titel van dit artistiek initiatief verwijst naar een van de schilderijen van Timmermans. Vijftig jaar na zijn dood rijst de vraag naar de betekenis van Timmermans voor de huidige generaties.

Is hij meer dan een folkloristische figuur uit de jongste Vlaamse geschiedenis? Is hij meer dan een toeristisch boegbeeld van een kleine burgerij-Stad? Hoe ver reikt de betekenis van zijn oeuvre binnen het Europa van morgen, en wat met de Vlaamse identiteit: Tot het vinden van antwoorden op deze en andere vragen wil dit project een aanzet zijn. Twaalf installaties vormen één tentoonstellingscircuit, dat zich integreert in de bestaande culturele infrastructuur van Lier (Stadhuis, Stadsarchief, Stedelijk Museum van Campen-Caroly en Timmermans Opsomerhuis).
De genodigde kunstenaars komen uit heel Europa: Fred Eerdekens, Jozef Legrand, Wim Delvoye, Sabine Gross, Kocheisen en Hullmann, Irene en Christine Hohenbüchler, Herman Maier Neustadt, Jean Paul Deridder, Pierre Bismuth, Els Dietvorst, Veronika Pot. Hun vormentaal is heel uiteenlopend: van interactieve computer en video installaties tot sculpturen, olieverven, foto's... Er is ook geen stijleenheid te bekennen.
Er is een veelheid van indrukken die alle naast elkaar de toeschouwer uitnodigen tot het ontwikkelen van een eigen nieuwe kijk op het werk van de auteur-kunstenaar.
Krachtlijnen in de tentoonstelling zijn op dit ogenblik van de voorbereiding: het klimaat van de tijd waarin Timmermans leefde, de populariteit van zijn oeuvre en de beeldende kracht van zijn taal. Van bij de aanvang is daarbij ook het verlangen geuit dat deze manifestatie„een brug zou slaan tussen de generaties.

Parallel met deze tentoonstelling wordt in het Stedelijk Museum Wuyts van Campen-Caroly een overzicht getoond van Timmermans' plastisch werk (schilderijen, tekeningen en grafiek) uit private en openbare verzamelingen. Hier zal het tentoonstellingsproject 'Er gebeurt iets...' een dialoog aangaan met het verleden (het aanwezige patrimonium) en met het heden (de interventies van een aantal jonge kunstenaars).
Een analoge situatie treft men ook aan in het Timmermans-Opsomerhuis. De bestaande educatieve document-tentoonstelling over Timmermans blijft behouden en wordt uitgebreid met de reconstructie van zijn werkkamer. Van 25 mei tot 21 september 1997 kan men deze tentoonstellingen bezoeken.

'DE GEZONKEN GOUDVIS'
Door een toeval begon Knack-hoofdredacteur Frans Verleyen vier jaar geleden Timmermans opnieuw te lezen. Na de lectuur van meer dan 100 pagina's uit De harp van Sint-Franciscus stelde hij zich de vraag waarom hij Timmermans chirurgisch had verwijderd uit zijn hersens en vervangen door Updike, Böll, Marquez, Joyce...
Hij ging op zoek naar het volledig oeuvre van Timmermans en werd getroffen, niet alleen door het vermogen van Timmermans om "een verhaal in onthutsende taalbeelden om te zetten" maar ook door het ontginnen van voor zijn tijd en zeker in zijn katholieke omgeving zelden ontgonnen thema's: pantheïsme (of variaties erop), hedonisme. New Age-achtige mystiek, ecologie, pacifisme, sociaal onrecht en een prettige ironie tegenover het sterk door de Kerk gekleurde volksleven." In het onlangs in boekvorm gepubliceerde verslag van zijn herlezing stelt Verleven de vraag waar eigenlijk het verschil ligt tussen Timmermans en Claus.

Dit 'bescheiden boekje' werd geïllustreerd door Gommaar Timmermans en is opgevat als een aftastend vooronderzoek van het 'modernisme' bij Timmermans. Verleyen schreef het vanuit de gedachte dat de Fé in een aantal opzichten werd misbruikt door katholieken, flaminganten, folkloristen... en in de hoop op nieuw onderzoek over wie Vlaanderens meest gelezen auteur in werkelijkheid was. In dit voorjaar verschijnt de literair-toeristische gids Met Felix Timmermans door Lier, waarin Timmermans optreedt als een exclusieve, eigenzinnige stadsgids. De lezer wandelt letterlijk door zijn feestelijk, kleurrijk proza en ontmoet zijn personages op de plaatsen zelf waar zijn boeken zich afspelen. Fotograaf Herman Ricour zorgt voor de vele illustraties die de lezer Lier met andere ogen laten bekijken.

Vijftig jaar na zijn dood is Felix Timmermans nog altijd springlevend. Wat kan een auteur meer wensen dan dat zijn figuren onder ons levend aanwezig blijven? "Pallieter' is een algemeen aanvaard Nederlands woord geworden, en wie pallietert er af en toe niet graag?
Figuren als juffrouw Symforosa, Leontientje, Cecilia, Suskewiet en Pietjevogel zijn algemeen bekend en blijven de verbeelding en het gemoed van veel mensen aanspreken. Ongetwijfeld zal dit overlijdensjubileum mensen aanzetten om het werk van Timmermans (opnieuw) te lezen.

*****************