Felix Timmermans en Averbode

Door G.J. Gorissen – Averbode, driemaandelijks tijdschrift 1986.

Een bloem uit Gods hand.
"Er zijn mensen die als bloemen uit Gods handen over de muur van de wereld vallen en daar hun goede geur verspreiden." Dat zegt De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt. Die woorden kunnen wij op de auteur van dat boek toepassen.
Op 5 juli 1886 viel Felix Timmermans uit Gods handen, als een bloem over de muur van de wereld en verspreidt ook nu nog een goede geur.

Heel Vlaanderen herdenkt dit jaar het eeuwfeest van de geboorte van Felix Timmermans, zoals verleden jaar Ernest Claes over heel het land herdacht werd. In dagbladen en tijdschriften wordt zijn persoonlijkheid belicht, zijn leven verhaald en zijn verdiensten als schrijver, dichter, tekenaar en schilder terug in herinnering gebracht.
Omwille van zijn liefde tot de abdij en deze streek, die hem voor sommige werken inspireerde, willen wij een poging doen om de contacten die Felix Timmermans had met Averbode, te reconstrueren. Daar ik hem zelf nooit heb ontmoet, moeten de gegevens samengeraapt worden, als blaadjes van een bloem. Ik ben er me bewust van, dat er heel wat blaadjes reeds weggeblazen zijn en onvindbaar.
Ik hoop dat het toch mogelijk is met het vergaarde een compositie te maken, die iets van die goede geur van de bloem bewaart en anderen aanspoort om naar de verloren blaadjes op zoek te gaan.

Groeitijd – Zoektijd.
Als dertiende kind in het gezin van Gommaar Timmermans en Angelina Van Nueten, die in Lier een kleine kanthandel uitbaatten, groeide hij niet op in weelde. Vlug toonde hij grote begaafdheid voor tekenen en schilderen, maar in de school deed hij het danig slecht. Hij bleef er slechts tot zijn veertiende jaar. Ondertussen had hij wel de kans om in de stedelijke academie te Lier lessen in tekenen en schilderen te volgen.
Vanaf zijn twaalfde jaar tekende hij negerkoppen van Rubens na. Bij een bezoek aan Antwerpen ontdekte hij Pieter Breugel, die in het Vlaamse landschap, tussen het leven van ons volk, het evangelieverhaal vertelde.
Die indruk liet hem niet meer los.

De jonge Timmermans was iemand die vriendschap broodnodig had. Hij zag met grote bewondering op naar de jonge kunstschilder Raymond de la Haye, die na twee jaar legerdienst in Lier was teruggekeerd. Hij opende voor de verblufte Fé een nieuwe wereld van kunst, literatuur, godsdienstig zoeken.
Hij verdiepte zich met zijn vriend in occultisme, astrologie, theosofie.
Hij kon het niet verwerken. Zijn gedichten en verhalen uit die periode dragen de sporen van twijfel en levensangst. Een andere vriend werd reeds heel vroeg het beenhouwerszoontje Renaat Veremans van achter de hoek. Wat later ook de kunstschilder Flor Van Reeth, die op het begijnhof te Lier inspiratie zocht.
In die twee vrienden vond hij zijn "bruurs", kunstenaars met zeer verschillend temperament, maar met éénzelfde bezieling.
Flor van Reeth probeerde hem tot innerlijke rust te brengen. Hij nam hem mee naar de trappisten te Achel.
In plaats van los te komen uit de beklemming schreef hij er een van zijn lugubere novellen, die later opgenomen werd in zijn werk Schemeringen van de Dood.

Ondertussen had hij onder de naam Polleke van Mehr gedichten gepubliceerd in Lier Vooruit, waarvan er in 1907 - 24 gebundeld werden als nieuwjaarsgeschenk voor de trouwe klanten van de uitgeverij. Het waren korte beschrijvingen, schilderijtjes in verzen. Van 1906 tot 1910 drukte hij zijn sombere gemoedsgesteltenissen uit en zijn geestelijke ontreddering. Ze werden in verscheidene tijdschriften opgenomen.
Samen met Antoon Thiry schreef hij Begijnhofsproken, die pas in 1912 verschenen, nadat Schemeringen van de Dood al in 1910 van de pers gekomen was. Dit laatste was een reeks lugubere novellen met de dood in de hoofdrol. Deze publikaties sloten de eerste periode van zijn werk af.
(De hier aangehaalde gegevens zijn samengelezen uit Felix Timmermans door José de Ceulaer in de reeks Ontmoetingen-Desclée De Brouwer 1959)

Bloeitijd
In 1911 onderging Felix Timmermans in Leuven een lichte operatie en kwam zo goed als genezen naar Lier terug. Maar er kwamen verwikkelingen. Hij werd in Lier in de kliniek opgenomen. Hij bleef lange tijd tussen leven en dood hangen, werd bediend. "Ik voelde dat ik niets meer had te doen dan mijn asem uit te blazen, maar ik deed het niet.''
Plots ontdekte hij de weldaad van het leven. Hij verlangde hevig naar de zon, de bomen, de velden, de Nete, de natuur. Zuster Dymphna, die hem verzorgde, bracht een bloempot met twee hyacinten in, een roze en een blauwe. Een straal zon viel binnen door het gordijn op de bloemen.
Hij bekeek ze vol bewondering voor God, die iets van zijn schoonheid had gelegd in iedere bloem. Zijn twijfel over God was weg. Hij ontdekte in de schepping en in de mens de vonk van God, hij verlangde te leven, te zien, te bewonderen. Die twee hyacinten van zuster Dymphna werden het zaad van zijn Pallieter.
(Naar Mijn Vader door Lia Timmermans, Desclée De Brouwer 1951)

Tijdens de oorlog, in 1916 verscheen Pallieter in Nederland en veroverde heel snel gans Europa door vertalingen in het Duits, Frans, Engels, Zweeds, Tsjechisch, Italiaans. De naam Timmermans werd een begrip.
Ondertussen werkte het evangelie van de vreugde aanstekelijk op zijn vrienden, die op slag bekeerd waren van hun neigingen naar occultisme, theosofie en zwaarmoedigheid. De "bruurs" Timmermans, Veremans, Van Reeth, ontmoetten elkaar veelvuldiger om samen te bewonderen en elkaar aan te moedigen tot vreugde, gegrondvest in diep geloof in God en uitgedragen in de kunst. Toen Timmermans in 1920 terugkeerde uit Nederland, waar hij zich omwille van zijn activisme had moeten terugtrekken, nam Renaat Veremans hem mee naar Averbode. Ondertussen waren Het Kindeke Jezus in Vlaanderen en De Zeer Schone Uren van Juffrouw Symforosa, Begijntje al verschenen en werkte hij aan De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt.

De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt en Averbode.
Zowel Renaat Veremans (Herinneringen aan Felix Timmermans) als Lia Timmermans (Mijn Vader) vertellen over de Goede Vrijdag van 1921. "De Goede Vrijdag van het jaar 1921 zal ik heel mijn leven gedenken omdat die dag het schone boek De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt ontstond.'

De drie "bruurs" waren samengekomen te Lier. Ze gingen in de richting van Emblem. Te Lisp woonde een zuster van de Fé in een schoon wit landhuis. Hij wilde hun enige van zijn laatste tekeningen laten zien die daar hingen. De schoonbroer schonk hun een glas geus. Dan trokken ze naar de Allierse kapel, die daar enige meters vandaan stond. Renaat Veremans speelde enkele maten muziek op het harmonium dat daar stond.
Toen ze buiten kwamen, werd geen woord gezegd. Na enige stappen hield Felix Timmermans zijn vrienden tegen: "Flor en René, van deze Goede-Vrijdagsamenkomst moet iets overblijven. We moeten alle drie iets maken".
Ze hielden woord: Flor Van Reeth ontwierp de H. Geestkerk, Renaat Veremans schreef zijn Franciscusmis en Timmermans begon het boek: De Pastoor uit den Bloeyenden Wijnqaerdt.

De Fé, met half gesloten ogen bezag dit alles, zoals gewoonlijk met de ogen van een schilder. Hier, in die schone omgeving moet Leontientje gebeden hebben voor de bekering van Isidoor. In mijn verbeelding moet hier het Allierse kapelletje staan, zodat wanneer Mieke de kosteresse een venster opzet, men de kerk van Scherpenheuvel kan zien. Dezelfde dag gingen we naar Aarschot waar Flor Van Reeth ons naar de kerk zou brengen voor een oud schilderij De ware Wijngaerdt Christi. Al wat op die schilderij afgebeeld stond tekende de Fé nauwkeurig op in zijn notaboekje.
Zo is het boek ontstaan. Het land waar het gebeurde is Zichem en Averbode..."
(Herinneringen aan Felix Timmermans blz. 59-61)

Wij citeren uit het boek van Felix Timmermans: "De kapel van Onze Lieve Vrouw der vijf Fonteijnen of der vijf wondekens van Jezus, zit wit op den heuvel, in een vierkant van gesneden lindebomen. Het huizeken van de kosteres is er vlak tegenaan geplakt, en zijn dak maakt deel uit van het schaliëndak der kapel.
Ze staat er hoog en eenzaam en het handsgrote torenhaantje ziet glanzend over de malse valleien. Langs de bossen en de velden, witte dorpen en verre steden, en als het zich omdraait ziet het de heuvelen van Brabant, een rustige golving van koren en mast, met in de verte bij klaar weer de blauwe profielen van Scherpenheuvel en Averbodes heiligdom.

… "Heel het land zingt van Haar luister. Het is het land van Onze Lieve Vrouwe. Heel het land vertelt van Haar goedheid; in de torens, in de beeldekens die aan de bomen hangen, aan de wegen of op de kasten en de schouwen der nederige mensen staan, en schemeren in de alkoven. Zij is het brood van ons hart.
Wij willen lijk kinderen onder haren moedermantel staan.
… die van Averbode, Hanswijck, Hakendover, die uit Limburg, die van de zee, ja die uit andere landen... zullen hun hoofd uwaarts keren en luisteren naar uw woorden."
… "En van alle Lieve Vrouwen voelt Leontientje de ogen naar haar ziel gericht, die van Zoeten Troost... die van Scherpenheuvel, Averbode en van alle bomen en huizen."

De Pelgrim
Na die Goede Vrijdag 1921 in het Allierse kapelleke was de gedachte in Timmermans gegroeid, de katholieke Vlaamse kunstenaars samen te voegen tot een groep, die aan hetzelfde zeel zou trekken. In april 1924 waren Flor Van Reeth en Felix Timmermans in het Ruusbroechuisje van Ernest Van der Hallen in het begijnhof te Lier samen. Daar zei Felix Timmermans: "Laat ons met ons gedrieën vandaag beginnen en samen pelgrimeren naar de ideale Schoonheid".
Meteen had de groep een voor hen veelzeggende naam: De Pelgrim.

Ze zouden zich inzetten voor de bevordering van de religieuze kunst en een poging doen om hun kunstbroeders, die katholiek en Vlaams waren te bundelen. De drie stichters gingen dadelijk aan het werk met fantasie en liefde. De kern zou uit twaalf bestaan, omdat Jezus twaalf apostelen koos. Ze waren akkoord dat Renaat Veremans er zeker bij moest zijn.

De twaalf kern-pelgrims waren: Herman Deckers, Frans Delbeke, Emiel Valvekens (norbertijn van Averbode), Dom Gregorius De Wit (O.S.B.), Ernest Van der Hallen, Felix Timmermans, Anton van de Velde, Flor Van Reeth, Dirk Van Sina, Renaat Veremans, Gerard Walschap en Eugeen Yoors.
Flor van Reeth vertelde: "Wij zijn nadien naar Averbode getrokken. Daar vonden wij veel steun. We waren er echt welkom. Ik begon er mijn plannen te vertellen om een grotere vereniging van christelijke kunstenaars op te richten. Pater Miel Valvekens heeft naar mij geluisterd.
Dat is zijn grote kwaliteit: die kon naar iemand luisteren".
(Tijdschrift Averbode, nr. 3 en nr. 4 van 1974: Flor Van Reeth, de laatste der pelgrims, doet een hele tijd herleven door Bart Mesotten).

Confrater Emiel Valvekens heeft inderdaad een grote rol gespeeld in de oprichting van de Pelgrimbeweging.
Flor Van Reeth noemde hem "onze proost" en toen E. Valvekens de vraag stelde naar een voorzitter toe, antwoordde Van Reeth: "Dat is Christus in het tabernakel"!
De eigenlijke stichtingsvergadering had in Merksplas in 1924 plaats onder de leiding van Emiel Valvekens.
Als secretaris werd Herman Deckers aangesteld, die een vast lokaal aan de Meir te Antwerpen ter beschikking stelde. Daar hadden voortaan de vergaderingen plaats, waarop het ideaal van De Pelgrim concrete vormen kreeg. De voorwaarden waren: werkelijk artiest zijn, katholiek zijn van overtuiging en leven, modern gericht zijn in overeenstemming met de psychologie, die op dit ogenblik in Vlaanderen heerst.
(Vlaanderen, nr. 112: De Pelgrimbeweging, 1970, blz. 138).

Pas met nieuwjaar 1926 verscheen het manifest van De Pelgrim, waarin duidelijk de stelling van de kunstenaars en hun bedoelingen werden beschreven. Op 12 september 1926 werd door De Pelgrim, te Averbode, een Karel van den Oever-viering gehouden.
Uit het boek Karel van den Oever-verzen, dat als nr. 1 uit de serie De Pelgrim, uitgave der abdij van Averbode, verscheen is het duidelijk dat Felix Timmermans te Averbode op bewuste datum een huldetoespraak hield.
Ze is trouwens als voorwoord verschenen in gemeld boekje. De verantwoording van de samensteller Marnix Gijsen gaat dit voorwoord vooraf.
In het exemplaar van deze uitgave, dat ik kon consulteren vond ik een merkwaardige kaart, opgezonden op 6.11.26 uit Arnhem aan: "Zeereerw. Pater E, Billen. Norbertijnenklooster Averbode.'

Dit bewijst wel, dat Averbode achter die eerste publikatie van de Pelgrimserie stond, die voor zover wij weten bij dit nr. 1 bleef. Maar laat ons nu terugkeren naar het voorwoord van Felix Timmermans, dat ons de geest van De Pelgrim en ook zijn geest weergeeft.
"Karel van den Oever, De Pelgrim, dit jonge broederschap van kunstenaars, die over God niet kunnen zwijgen, die duwen mij nu vooruit, om u, Karel van den Oever, tegen te komen, en om u in ons aller naam te zeggen, of voor te lezen, hoedanig blij wij zijn, dat gij als Pelgrim met ons zingend karavaantje meegaat naar de landen waar de Hemelsche palmen groeien."
In zijn toespraak maakt hij van de gevierde een schilderij; "Karel van den Oever, als men u een witte pijpkeskraag aandoet, dan hebt gij een Spaanse kop. Dan zijt gij een Donateur, zoo in 't zwart fluweel, geknield en met gevouwen handen, zoals ze in kerkramen gebakken zijn, of gemaald op zijluiken van bruine schilderijen, waar veel wind in de kleeren blaast en stoppentrekkerspilaren omhoog walsen.

Of zoals men ze in 't Plantijnmuzeum op oude schilderijen en prenten, met een zilveren flambouw ziet gaan, onder den kanten Onze Lieve Vrouwtoren van Antwerpen. En 't is niet genoeg dat ge daar in witten dahliaskraag bidt, of de kaarse draagt, ook uit uwen zwarten baard, uit uwen rooden mond komt er nog een wimpel van gouden letters, die duidelijk te lezen geeft: Catholique avant tout, wat vertaald bij u wil zeggen: Alles voor Vlaanderen en Vlaanderen voor Christus"

Mag ik nog het slot citeren?
"En nu zijt ge pelgrim geworden, en gaat ge mee met ons. Gij hebt nu een naam; maar reeds van uwe eerste verzen, 23 jaar geleden, hoorde men de St. Jakobsschelpen rinkelen om uw hals; uw verlangen naar God. En wij zijn blij als visschen in 't water, dat zulk iemand met onze juichende schare meegaat, naar den heuvel van 't verlangen waarop het eeuwig vuur brandt. Wij zijn blij, en zoo blij, dat ons eerste geestelijk feest, dat wij geven, gewijd is aan uw binnentreden in de Pelgrimrei. Daaraan kunt ge zien hoe blij wij nu zijn! Seffens zal er orgelspel zijn. Maar ik zie dat er iets op het feestprogramma te kort is: een gebed. Een gebed voor u, opdat ge nog vele jaren in Antwerpen moogt leven, dat gij tot pure klaarheid moogt komen, en zult weten dat God niet ver, maar dicht bij U is, en Hij u bij de hand houdt en dat uw werk mag schooner en schooner worden, tot roem van Vlaanderen.

Zulk een gebed staat niet op het programma. Ik stel voor het allemaal seffens te doen.
Nieuwe Pelgrim, treed vooraan op aantocht. Ge zijt de oudste in ondervinding. Uw verdriet heeft u vele binnewegen gewezen, en ge kent beter dan wij de struikelblokken naar 't land van God den Vader.
Ik trek u bij de hand en ik zeg juichend, en gij allen zegt mij juichend na: Karel ge zijt ne parel."

Deze toespraak werd gehouden op 12 september te Averbode. Op 6 oktober stierf Karel van den Oever.
Dat eerste geestelijk feest van De Pelgrims bleef diep nawerken bij de Pelgrims. Rond dezelfde tijd werd te Averbode besloten Hooger leven uit te geven als Algemeen weekblad dat werd aangekondigd als "uw groot kultuurblad".
In de redactie zaten twee pelgrims: Emiel Valvekens o.praem. en Gerard Walschap.
In de eerste jaargang 1927 verscheen heel wat over De Pelgrim, over de geplande tentoonstelling van De Pelgrim te Antwerpen en de toespraken daar gehouden op het eerste algemeen congres van die Vlaamse kunstenaars. Hierover kan men lezen in heel wat publikaties over de Pelgrimbeweging.

Op 18 september 1927 verscheen een rubriek in Hooger leven onder de titel Stemmen van pelgrims. Hieruit willen wij fragmenten geven van een tekst van Maurus Coomans, norbertijn van Tongerlo (1898-1952), waarin hij over dat eerste geestelijk feest van De Pelgrim te Averbode schreef: (blz. 1193-1194)
"PELGRIM, ge zijt op een schoonen dag geboren in de schoonste stad, naast den breedsten stroom van 't Vlaamse land.
…Die dag was een gouden zonnedag voor Vlaanderens Geloof en Vlaanderens Kunst!
…Uw epiphania, die een viering wou zijn van uwen geestelijken peter, Karel met-den-zilveren-baard, was niet bijgewoond door duizenden en duizenden; ze gebeurde evenmin ergens aan een rumoerige bankettafel.
Op een eenvoudig graspleintje, onder een dikken lindeboom, vlak naast Averbodes Abdijkerk, in de woning en onder het dak van ons Heer: natuur en openlucht! Daar was 't te doen.
…Van onder den lindeboom van 't graspleintje in Averbode s abdij, gaat ge nu Uw eerste groote epiphania houden in de groote stadsfeestzaal te Antwerpen: daar op Uwen geboortegrond, moet al wat in Vlaanderen uitgesproken Roomsch-Katholiek wil zijn, samenstromen".
Die voorspelling kwam uit. De tentoonstelling te Antwerpen van 10 september tot 2 oktober had zoveel bijval, dat op een zondag de zaal moest ontruimd worden, omdat er zich tienduizend mensen in bevonden en er instortingsgevaar was. Volgens Flor Van Reeth had Karel van den Oever hem over De Pelgrim gezegd: "Goed. Maar ik betrouw de katholieken niet. Als ze iets stichten dan wordt dat bondieu-serie en flauwe kul. Averbode neemt een grote verantwoordelijkheid op zich met De Pelgrim. Want gij allemaal, Felix Timmermans en Renaat Veremans en Gerard Walschap en Nest Van der Hallen, en Servaes en Toon Van de Velde en al die anderen: gij begint ermee en trekt er dan mee naar Averbode.
Maar gij weet dat gij de vlam plaatst boven de abdijtoren die door Fé vergeleken is geworden met een paaskaars.
Welnu gij ontsteekt de vlam boven op de toren van de abdij, en de paters moeten u volgen".

En Flor Van Reeth ging verder: "De witheren zijn altijd genereus geweest Van den Oever is ziek geworden: pater Miel Valvekens heeft hem uitgenodigd; en hij is de eerste geweest om Van den Oever in het licht te zetten, want die man werd miskend. Dat heeft hem veel deugd gedaan".
De tentoonstelling van 1927 te Antwerpen werd een hoogtepunt. Gedragen door hun bijval wilden ze in 1930 dat experiment herhalen en een nog grotere manifestatie op touw zetten.
Door gebrek aan organisatie en doorzicht werd het de dood van De Pelgrim.
Zie in het speciale nummer van (Vlaanderen nr. 112 "De Pelgrimsbeweging" het artikel van Julien van Remoortere blz. 140-147.)

Wij gaan hier niet verder in op de geschiedenis van De Pelgrim. Het was enkel onze bedoeling te wijzen op de rol van Timmermans en van de abdij in deze beweging, die uiteindelijk heel wat krachten heeft gebundeld en heerlijke werken heeft voortgebracht. Vooral wil ik erop wijzen dat de pelgrims van het eerste uur, Timmermans, Veremans, Van Reeth, hun pelgrimsideaal trouw gebleven zijn, heel hun leven door.

Uit Adagio

'k Huiver van ontzag en glorie
als ik U in mij herken.
Maar ik schaam mij U te dragen,
daar ik zoo ellendig hen.

Heden zal ik voor U knielen,
morgen glijd ik weer vandaan,
om gebroken weer te keeren.
't Licht gaat uit en 't licht gaat aan.

Als betooverd aangetrokken,
draai ik immer rond Uw schijn,
aarzelend en toch verlangend
vlam van Uwe vlam te zijn.

Ach, ik weet het, 't kan niet helpen,
eerst moet ik den trotschen muur
van mijn eigen ik afbreken,
en dan slaat dat zalig uur.

Dat is juist mijn angst en zorge,
en dat is mijn laffe pijn,
dat Gij dan te groot geworden,
ik mij zelf niet meer zon zijn.

*************