De literaire betekenis van
Felix Timmermansxml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

Hubert Lampo

(Uit Vlaanderen 93  -  1967)

Ook twintig jaar na zijn dood, kiest wie over Felix Timmermans schrijft, zorgvuldig zijn woorden. Ofschoon ik zelf, dunkt mij, niet tot de voorzichtigen behoor, wier grootste zorg het is meteen de kool en de geit te sparen, kan ik onmogelijk anders, dan mij hier rekenschap van geven. Hieruit besluite men niet, dat welke aarzeling ook er mij van weerhoudt eens temeer onomwonden getuigenis af te leggen wat betreft mijn diepe bewondering voor Timmermans' œuvre. Maar hoe wij er ons ook toe verhouden, meegaand of in de contramine, het is nu eenmaal zo, dat wij, niet in de geringste mate wat de literatuur betreft, beïnvloed worden door het intellectuele en emotionele klimaat, waarin wij leven. Nog steeds heerst er rondom Timmermans een sfeer, niet volledig van dubbelzinnigheid of althans aarzeling vrij te pleiten.

Zonder dat zij vat op ons hoeft te hebben, kan men bezwaarlijk anders, dan er rekening mee houden. Niet om opportunistisch de eigen mening naar de algemeen ingang vindende opvattingen te plooien, bedoel ik, doch om er zich daarentegen des te resoluter van te distantiëren en er stelling tegen te kiezen. Distantiëren en stelling kiezen, noem ik het, en ik vestig nadrukkelijk de aandacht op de vrij genuanceerde betekenis van die woorden. Het zou namelijk een grove vergissing zijn zich voor te stellen, dat het naar de exacte waarde schatten van Timmermans' werk een kwestie is van het zoeken naar de gulden middenweg tussen mogelijke overschatting en duidelijke onderschatting.

Wie als kunstenaar aan de straat timmert, staat onvermijdelijk aan onderschatting en overschatting blootgesteld en in de meeste gevallen heeft het gezond verstand wel gelijk, als het de waarheid ergens tussen die beide uitersten zoekt. Wanneer wij alleen zouden rekening houden met wat betrouwbare, zij het daarom niet eensgezinde critici en literatuurhistorici over de boeken van de Lierse verteller plachten te schrijven, en hieruit zo gewetensvol mogelijk het gemiddelde probeerden te distilleren, zou ook dat resultaat wellicht een zekere bruikbaarheid bezitten. Dit is echter een louter theoretische mogelijkheid. Onderschatting of overschatting berusten lang niet alleen op de relativiteit van de letterkundige ijkmaten en de elasticiteit van de persoonlijke goede (of slechte !) smaak. Zij houden ook verband met naar het mythische zwemende gevoelselementen, die deels — althans waar het er op aankomt een kunstwerk te beoordelen — tot de gebieden van het irrationele behoren.

Het is niet mijn bedoeling (het zou in een tijdschriftopstel trouwens ook onmogelijk zijn !) een analytisch onderzoek in te stellen naar de bijdrage van de volstrekt a-literaire factoren welke, van Pallieter af tot en met de verzen uit Adagio, meestal een onbevangen en vooral uitsluitend op artistieke inzichten berustende benadering van het Timmermansiaans œuvre in de weg hebben gestaan. Cultuurhistorisch zou het nochtans een uitzonderlijk boeiende onderneming zijn, die ten volle in overweging verdient genomen te worden op bij voorbeeld het vlak van het universitaire teamwork. Ondertussen houde de lezer het mij ten goede, dat ik de verleiding niet kan weerstaan om mijn bedoeling door een paar te hooi en te gras gekozen, misschien ietwat paradoxaal klinkende beelden te illustreren en mogelijk te verduidelijken. Herhaaldelijk heb ik er mij van vergewist, dat mijn persoonlijke, niet onder stoelen of banken gestoken bewondering voor Felix Timmermans sommigen onder mijn gelovige vrienden enigermate verbaasde. Zij vonden het een dappere, voor een niet-katholiek blijkbaar zelfs excentrieke houding. Een gelijkaardige reactie ontwaarde ik in Vlaamsgezinde kringen waar het mij een diploma van betrouwbaarheid opleverde, waartoe mijn eigen rabiaat, inderdaad ietwat anders genuanceerd Flamingantisme nooit voordien aanleiding had toe gegeven. Ondertussen heb ik tot mijn niet geringe verbazing mettertijd ook geconstateerd, hoe dergelijke religieuze en politieke imponderabiliën soms door... geografische omstandigheden worden opgevangen. Ook zonder een letter van hem gelezen te hebben is, voor zoverre mij bekend, in zijn geboortestad Lier, van de teerstblauwe liberaal via de boterbloemgele katholiek tot de scharlakenrode socialist, iedereen zowat pro-Timmermans : zij rekenen hem zonder meer tot de hunnen en zijn hierop terecht trots. Het is trouwens precies in Lier, waar men op de meest expeditieve wijze van iedere achterdocht genezen wordt wat Timmermans' situatie in de oorlog betreft. “Stel u maar eens voor wat een misère dat geweest is voor meneer Timmermans,” zegt mij een cafebaas, “al die Duitsers, die hem in die tijd kwamen embêteren en die hij toch niet van zijn drempel kon schoppen. Enfin, het voordeel was, dat hij op die manier een boel mensen uit de rotzooi heeft kunnen helpen...” Ook in Antwerpen geniet de Lierse Brabander tot op de huidige dag van een duidelijke cote d' amour : hij had er zijn vrienden in artistieke en intellectuele, politiek of religieus minder gecompartimenteerde middens, zijn stukken werden in de K.N.S. gespeeld en zelfs boven de doopvont gehouden, de K.V.O. creëerde de door zijn vriend Veremans getoonzette, muzikaal en scenisch overigens hoogst genietbare opera Anne-Marie... Naargelang zijn populariteit in ontzaglijke mate toeneemt, gaat echter over het algemeen meer en meer de sereniteit van de critiek teloor. Voor de enen volstaat de uitgesproken Vlaamse, ofschoon eigenlijk typische Brabantse toonaard, samen met de trouwhartige religieuze inslag van zijn proza, om hem tot de grootste uit te roepen onder de groten, die al het overige van de Nederlandse letteren door zijn verpletterende schaduw tot zo goed als niets herleidt. Anderen echter lopen er zich over te ergeren, dat zijn goedleefse Pallieter ten onrechte door het buitenland, Holland inbegrepen, als het prototype van de Vlaming wordt aanvaard, winden zich op omwille van het aan Epinalprentjes herinnerende karakter van sommige zijner verbeeldingen, beschouwen hem als iemand die parasiteert op een voorbijgestreefde folklore, onderstrepen in zijn teksten de echte of denkbeeldige fouten tegen de grammatica en de syntaxis of meesmuilen over de sindsdien alweer volledig gecorrigeerde, trouwens weinig essentiële schrappingen in zijn eerste succesboek.

Niet iedere op zijn geschriften uitgeoefende critiek berust per definitie op een ongunstige vooringenomenheid. Doch onvermijdelijk zullen vroeg of laat zelfs de meest serene commentatoren het slachtoffer worden van de achterdocht, waarop meestal de vruchtbaarheid en het populaire succes van een schrijver onthaald worden. Typisch in dit verband is b.v. het door August Vermeylen in acht genomen voorbehoud, wanneer Timmermans' Pieter Breughel verschijnt. Voor de nochtans betrouwbare estheet en de kunsthistoricus loopt het blijkbaar de spuigaten uit, dat de Lierse self-mademan het waagt zich met de hem kenschetsende vrijmoedige familiariteit in het leven, het werk en de psyche van ons meest indrukwekkende picturaal genie te verdiepen. Achteraf loont het evenwel ruimschoots de moeite de Pieter Breughel naast alle beschikbare, door de luisterrijkste namen gesigneerde kunsthistorische teksten te leggen, die van vermeylen niet uitgesloten, om er zich rekenschap van te geven, hoe Timmermans' menselijke en door de invoelende verbeelding geruggesteunde benadering van het fenomeen Breughel ook de grondigst uitgediepte specialistenbetogen voorbijstreeft. Zolang men mij niet van het tegenovergestelde overtuigt, blijf ik de 'officiële' onderschatting van deze roman, die ik persoonlijk voor een meesterwerk houd, als het meest in het oog springende bewijs voor de misvattingen omtrent Timmermans' schrijverschap beschouwen.

Ik geloof niet in literaire normen en de hieraan verbonden esthetische of wijsgerige voorschriften. Ieder schrijver apart genomen is voor zichzelf de maat van alle dingen. Artistieke modes, esthetische theoriën, naäperijen van wat elders gebeurt, samenscholen tot agressieve drukkingsgroepjes, wensdromen van dilettanten of welke andere strategische pomperijen en literaire efemerideverschijnselen ook, niets van dit alles blijkt opgewassen tegen het onaantastbare fenomeen van het unieke, geniaal voorbeschikte scheppende individu. Wanneer ik voor me zelf de namen opsom van de schrijvers uit zijn zeer breed opgevatte generatie, valt het mij uiteraard moeilijk, zelfs op grond van mijn volstrekt onbevangen persoonlijk inzicht, een keuze te doen of een soort van rangorde op te stellen. Ik houd onuitsprekelijk veel van de tedere De Pillecijn, de aan geslepen kristal herinnerende zuiverheid van Willem Elsschot vervult mij met diep ontzag en onweerstaanbaar dwingt de hijgend-betogende, broederlijke stem van Walschap mij tot luisteren. Waar precies de grens ligt, die moet overschreden worden vooraleer men het woord 'talent' door het begrip 'genie' mag vervangen, kan ik zelfs niet bij benadering zeggen.

Bijaldien ben ik mij verstandelijk volkomen bewust van de goede gronden, waarop zelfs zijn best geïntentioneerde bewonderaars Felix Timmermans, de veelschrijver (ofschoon ik van veelschrijvers houd), een aantal oppervlakkigheden en nonchalances van klinkt-het-niet-dan-botst-het-wel plegen aan te wrijven.

(samen met de vrienden)

Evenzeer ben ik er mij van bewust, dat er een ogenblik komt, waarop het verstand bij het beoordelen van een kunstwerk hulpeloos verstek moet laten gaan en noodgedwongen zijn taak aan het instinct overdraagt. Ik ben dan ook niet van zins mij zelf een rad voor de ogen te draaien. Hoewel ik mij voorzichtigheidshalve het recht tot argumenteren blijf voorbehouden, leidt er geen weg buiten de bekentenis om : ik houd Felix Timmermans voor een geniaal schrijver, doch geef er mij tegelijkertijd rekenschap van, dat het een overtuiging is, waarvan de wortels uit instinctieve diepten opklimmen.

Slechts een verzachtende omstandigheid kan ik, met het oog op de roekeloze vaagheid van een dergelijk bevroeden, inroepen : in gans het werk van de auteur van Boerenpsalm is er niets, waarvan ik, ook op grond van een toevallige verwantschap, zou kunnen gebruik maken als alibi voor mijn eigen literaire doelstellingen — wél integendeel, zo komt het mij voor.

Ik geloof niet, het verschijnsel te mogen onderschatten, dat Felix Timmermans, zij het op grond van de realiteit van zijn Lier van voor 1914 en het zich daaromheen uitstrekkende landschap, door middel van zijn werk een volkomen eigen wereld heeft opgebouwd. Hiermee bedoel ik niet zo zeer apart de verplaatsingen in ruimte en tijd uit o.m. zijn Breughel- en Sint-Franciscusromans, noch het aan onze middeleeuwse schilders ontleende vervreemdingseffect uit Het Kindeken Jezus in Vlaanderen of de duidelijke voorkeur tot de Biedermeyersfeer zoals in Anne-Marie. In die eigen wereld, waar ik het over heb is de historische en geografische omgeving — anachronistisch of niet — slechts van bijkomstige aard. Hoofdzaak is daarentegen, naast de gewone drie ruimtelijke afmetingen van het fysiek milieu en bovendien de vierde, zuiver historische situering, vooral een vijfde, zoveel als emotionele eeuwigheidsdimensie, waardoor zijn verhalen op bevreemdende wijze vanuit het 'nu' van de lezer toegankelijk worden, wat diens deelneming aan het gebeuren stimuleert. Ik ben er mij van bewust, dat men het ietwat spottend een literaire relativiteitstheorie kan noemen, of het laconisch bestempelen als spijkers zoeken op laag water. Toch houd ik het voor een visie, die grondiger verdient uitgediept te worden met het oog op de vraag, in hoeverre een dergelijke 'eigen', door toevoeging van een aparte dimensie tot stand komende 'eeuwigheidsvatbare' wereld geen karakteristiek van de waarachtig groten — ik denk aan het Shakespeariaanse universum — zou kunnen zijn ?

Hoe dan ook, zelfs alleen op grond van het ons vertrouwde spraakgebruik zal niemand het ons euvel duiden, wanneer wij het over 'de eigen wereld' van een schrijver hebben. Ook zonder overdreven bijbelvastheid, zal men daarenboven grif erkennen, dat op een dergelijke wereld in hoge mate het 'in den beginne was het Woord' toepasselijk blijkt. Overdreven origineel klinkt zo'n opmerking weliswaar niet, doch in elk geval herinnert zij ons aan het moeilijk te overschatten belang van het woord en de taal in gans het œuvre van Timmermans. Reeds zoveel is er over zijn stijl (kleurig, sappig, mals, noem maar op) geschreven, dat het niet veel zin heeft, er ook nog het onze aan toe te willen voegen. Toch wensen wij deze oppervlakkige bijdrage niet te besluiten zonder uitdrukking te verlenen aan onze persoonlijke mening, dat de genialiteit van Felix Timmermans in aanzienlijke mate verband houdt met de manier, waarop hij het woord hanteert. Ofschoon men dergelijke elementen bij een grondiger onderzcek bezwaarlijk over het hoofd zou kunnen zien, heb ik het ditmaal niet over duidelijk opvallende aspecten van zijn stijl zoals het aandeel van het volkse spraakgebruik met Brabants-Antwerpse inslag of het aanwenden van onverwachte beelden en metaforen. Wat ik daarentegen bedoel lijkt mij nog het billijkst in de vorm van een vrij summiere vraag te formuleren. De vraag namelijk of het waarachtig grote schrijverschap niet zou gekenmerkt worden door het verschijnsel van de polyvalente, op zijn minst dubbele of zelfs drievoudige functie van de taal? In een geval als dit van Felix Timmermans zou ik het als volgt willen zien : de taal als mededeling, de taal als poëtisch-esthetische factoren, waar het ons ten slotte eigenlijk om gaat, schrijvers volstrekt persoonlijke, door hem zelf geschapen, uiteraard einmalige en magisch functionerende taal. Een taal, bij machte een door ons beleefbare realiteit van de geest te scheppen, die ons meteen aanspreekt met een waarachtigheid, welke door haar overtuigingskracht aanzienlijk de alledaagsheid van de gewone reële wereld blijkt voorbij te streven.

***********