Mijn DDR-penne- en hartsvriend Ekkehard Brode kwam op bezoek. We schreven meer dan twintig jaar brieven naar elkaar. Trouw en maandelijks. Over hoe het leven er aan de andere kant uitzag. Over politiek en de samenleving, over kinderen en trouwen, over hoe de toekomst er zou uitzien.
Met de val van de muur verminderde de brievenstroom geleidelijk, vooral ikzelf bleef in gebreke.
Twintig jaar na de val van de muur van Berlijn hebben de voormalige inwoners van de DDR een wrang gevoel. Zij voelen zich bedrogen én gekoloniseerd. De torenhoge beloftes van welvaart zijn door de opeenvolgende crisissen niet waar gemaakt. Integendeel: veel grote bedrijven sloten de deuren en de werkloosheid blijft zeer hoog. Dit brengt veel moedeloosheid en alcoholproblemen met zich mee. Maar het ergste is het misprijzen en de discriminatie door de West-Duitsers.
De kloof tussen Ossies en Wessies. Zo zijn er grote loonverschillen, maar vooral discriminatie en slechte behandeling op het werk. De West-Duitsers hebben het voormalige Oost-Duitsland gekoloniseerd en nemen alle belangrijke politieke ambten in: van burgemeester tot cultuurcoördinator.
Ah ja, misschien was er censuur in de DDR, misschien was er wat minder vrijheid, het resultaat was in elk geval een cultuur om U tegen te zeggen. Grote orkesten zijn niet meer betaalbaar en verdwenen. Rasartiesten worden verplicht in een restaurant te spelen om iets bij te verdienen.
Ja, dat waren tijden.
Maar de soep wordt dagelijks opnieuw in de krant opgediend. Over de negatieve kanten van de voormalige DDR-samenleving, over het gebrek aan vrijheid.
Mijn vriend zegt: wij wisten zelf niet dat er zo veel verboden was...
Om den brode...
De val van de muur in Berlijn wordt beschouwd als de ineenstorting van een ideologie. Het definitief overwinnen van het individuele op het collectieve, de overwinning van het liberalisme op het communisme en het socialisme.Toch mogen we de context niet vergeten: de koude oorlog tussen de USA en de USSR, de niet aflatende wapenwedloop die handenvol geld gekost had, de fake-revolutie in Roemenie, de Praagse lente, de Solidarnosc-opstand in Polen.
Een deel van de communistische regimes stort ineen door de onderlinge permante strijd tussen de verschillende tendenzen. Stalin liet Trotsky vermoorden, Chroetschev bekritiseerde de excessen van Stalin, Gorbatjov werd opzij geschoven door Jeltsin... in een versneld tempo verklaren de Sovjet-republieken en de Oost-bloklanden zich onafhankelijk.
Een deel stortte ineen door de bureaucratie. Eduardo Galeano schreef over de interne gevaren die de Cubaanse revolutie bedreigen
Zwarte tijd die de rode tijd verwekt die de groene tijd mogelijk zal maken: de solidariteit is bezig de plaats in te nemen van de hebzucht en de angst. Omdat de revolutie in staat is uit te vinden, in staat is tot creativiteit en verbeelding,blijft de Cubaanse revolutie verder duren.
Maar vijanden genoeg. Eén van zijn meest gevreesde vijanden is de bureaucraat,verwoestend als de wervelstorm,verstikkend als het imperialisme: er is geen revolutie die hem niet in zich meevoert.
De bureaucraat is de man van hout, geboren door een vergissing van de goden die hem zonder bloed, zonder moed of ontmoediging, en zonder een woord te zeggen hebben gemaakt.
Hij heeft een echo maar geen stem. Hij kan orders overbrengen,geen ideeën. Iedere twijfel beschouwt hij als ketterij,iedere tegenspraak als verraad. Hij verwart eenheid met eenstemmigheid en hij vindt dat je het volk, een eeuwige minderjarige, bij het oor moet leiden.
Het is vrij onwaarschijnlijk dat de bureaucraat zijn leven op het spel zet. Het is absoluut onmogelijk dat hij zijn baan op het spel zet."
Maar niet alleen individuen liggen aan de basis, ook de vele en ingewikkeld structuren zorgen voor meer en meer formele bureaucratie in de communistische staatsorganisatie.
Het gebouw van Tatlin voor de derde Internationale spreekt boekdelen. Het gebouw moest groter worden dan de Eifeltoren, dan de Empire State building. Het gebouw zou drie ronddraaiende architecturale vormen bevatten- een kubus, piramide en een cilinder, waarin de verschillende bestuursorganen van de Internationale gehuisvest konden worden. Zij zouden op een verschillende snelheid draaien, per dag, per maand, per jaar zo dat de vergaderingen op elkaar afgestemd konden worden. Een symbool van de traagheid van de bureaucratische molens in een administratie
.Dit gebouw werd nooit gerealiseerd, zoals ook de utopische en socialistische maatschappij nergens gerealiseerd werd.
Marx donderde in Europa van zijn voetstuk, de arbeidersklasse als motor voor sociale verandering werd vervangen door het nationalisme als wantrouwen tegen de uitbouw van de Europese Unie. Met Marx vloog ook de arbeidersklasse en de droom voor een sociaal Europa in de vuilbak. Arbeid werd minder belangrijk,kapitaal bracht meer op. De arbeiders moesten zich aanpassen aan nieuwe productievormen.
Flexibiliteit werd het toverwoord.
Kapitaal werd belangrijk en risicovol investeren werd beloond. Media gaven pagina's vol met beursnieuws en Paul Dhoore werd ieders raadgever en vriend.
Links blijft zowat sprakeloos toekijken op wat ons overkomt. De traditionele onderwerpen waar links een boodschap over heeft, staan niet meer of bijna niet meer op de politieke agenda. Werkloosheid , sociale zekerheid worden gekoppeld aan conservatief denken, lieden die besparingen niet lusten. Iedereen zou moeten beseffen dat gezonde staatsfinancien ja o zo noodzakelijk zijn, zegt zowaar de luidopdenkende sociaal-demokraat.
Sommigen geloven dat de slinger tussen Links en Rechts een automatisme is. Dat er een onzichtbare economische hand bestaat die de excessen van de enen kan corrigeren door een tegenbeweging. Dat het kapitalismre zal kapot gaan door zijn interne tegenstellingen. Zij zijn echter blind voor het feit dat er een kracht is die de slinger in beweging moet brengen.
Voor het kapitalisme is de bewegende kracht het geld, de winst, de money.
Voor het socialisme en links is de bewegende kracht de solidariteit en de eenheid.
Dit bereik je vandaag niet meer met enkele slogans en leuzen. Wij hebben nood aan geschoolde,filosofische en kritische arbeiders.
Sibiu
Op de vlucht voor de aanhoudende regen slaan we snel ons tentje op in een camping. Wat heeft dit stadje ons te bieden buiten opnieuw regen en regen ? Even buiten de stad is er een openluchtmuzeum in Astra, een bokrijk met allemaal historische boerderijen,kerkjes en molens. Dit is een voldoende motief om hier even te stoppen. Mijn bruinkleurige ocassie-Lada had er reeds heel wat kilometers opzitten. Toen ik de olie wou controleren brak de oliepeilstok gewoon af. Ik ga op zoek naar een andere Lada, en even vragen om een oliepeilstok te mogen lenen.Ik vind een Lada met een DDR-kenteken. De taal is alvast geen probleem. Ekki was één en al behulpzaamheid en in hun tent hadden ze verwarming.Toen de olie gepeild was begonnen we met een fles Tuica aan een 10-jarige verkenning over het verschil wat het betekende te leven in een communistisch systeem en een kapitalistisch systeem. Niet vanuit de grote theorieen,maar vanuit het leven zoals het was
We schreven elkaar gedurende al die tijd brieven tot de val van de muur de communicatiestroom verving door nu en dan een bezoekje. Het einde van een boeiende briefschrijfperiode, het einde van een politiek regime
De plan-economie in de DDR
Ekkehard werkt in Buna, een groot scheikundebedrijf in Halle-Neustadt. Er werkten niet minder dan 18.000 arbeiders in Buna, en Halle-Neustadt was speciaal gebouwd om die arbeiders te kunnen huisvesten. Na WOII werd Buna een Sovjet-Russisch bedrijf, als schadevergoeding voor Duitse oorlogsschade.Daarna werd Buna een VEB- een volkeigenes Betrieb- een staatsbedrijf.
Het was de centrale staat die via een vijfjaarlijks plan bepaalde wat,hoeveel en hoe het bedrijf moest produceren. In de jaren 60 is er een korte periode waarbij de centrale planning verlaten wordt en de bedrijfsleiding meer vrijheid krijgt om rekening te houden met de markt en de kostprijs. Dit experiment wordt na een korte periode stop gezet onder invloed van Bresnjev en de gebeurtenissen in Praag in 1968. Nochtans was het nieuwe model duidelijk productiviteitsverhogend en een succes.
Als electricien is hij verantwoordelijk voor de veiligheid in het bedrijf. Hij moet er vooral op toezien dat er niets verkeerd loopt bij het proces. Meer dan eens worden er s'middags arbeiders naar huis gestuurd,omdat arbeiders die bezopen zijn geen waarborg zijn voor de veiligheid. Ekkehard gebruikt zijn tijd in het bedrijf om te lezen. Hij heeft zich ingegraven in de geschiedenis en Napoleon. De productiviteit, een van de problemen in de DDR, bedraagt slechts éen derde van de productiviteit in West-Duistland. En dan is de DDR nog best af, in vergelijking met andere Oost-bloklanden.
Door de gebeurtenissen in Polen (Solidarnosc en de vele stakingen) wordt er in Buna bespaard en zijn er problemen. Buna is afhankelijk van de aanvoer van Poolse steenkool voor zijn energievoorzienening. De invoer van cokes, daalde met de helft, die moeten dan weer met harde deviezen in het Westen aangekocht worden.
Ook de poging om met nieuwe producten de trend op de wereldmarkt te volgen faalde. Het Westen had tijdens de koude oorlog een verbod op hoogwaardige technische apparatuur aan de DDR ingesteld. Men kon dus moeilijk anders dan zelf die technologie ontwikkelen. Een voorbeeld was de productie van de eerste chips voor de computerindustrie. De eerste chips ( 256 Kilobyte) kosten 536 Mark, zij werden gesubsideerd met 520 Mark waardoor de verkoopprijs 16 Mark bedroeg. Nog steeds 100% boven de prijs op de wereldmarkt.Onhoudbaar.
Maar er wordt gejsoemeld met het Plan. Alhoewel in de kranten staat dat de doelstellingen van het Plan bereikt werden, krijgen de werknemers van Buna hun eindejaarspremie niet, die beloofd is als de doelstellingen van het plan bereikt worden. Maar ook op materiaal en veiligheid wordt bespaard. Plannen werkt niet echt. Eenvoudige doelstellingen zoals het grootschalig produceren en inpakken van augurken mislukken. Het blijkt onmogelijk te zijn de glazen bokalen, de metalen dekseltjes en de rijpe augurken tijdig met azijn in een pot te krijgen. Of de dekseltjes ontbreken, of de bokalen of de augurken. Het afstemmen tussen de verschillende productie-onderdelen van de metaal-, de glas- en de voedingsindustrie mislukt.
De planeconomie is een groot leugenpaleis. Ook de vakbond verdedigt meer de bedrijfsleiding dan de arbeiders. Wanneer een arbeider protesteert, worden zijn opmerkingen vakkundig verdronken in het bureaucratisch partijapparaat. De partijtop uit Berlijn wordt omschreven als het absolute machtscentrum, zoiets als de Olympus in de tijd van de Griekse mythen. Ook de beste bedrijfsleiders durfden het niet aan deze goddelijke, ondoordringbare macht tegen te spreken. Plan of geen plan.
De sociale voorzieningen : moederschapsbescherming
Terwijl de vrouwen uit het Westen meestal de arbeidsmarkt verlaten na hun eerste kind blijven de DDR vrouwen werken gedurende hun ganse loopbaan. Dit kan omdat er vrijstellingen en een ruim net van kinderopvang door de staat georganiseerd werd.Voor het eerste kind kreeg een vrouw een half jaar vrijstelling van het werk, voor ieder daaropvolgend kind 1 jaar vrijstelling. Tijdens het babyjaar ontving de vrouw 90% van haar loon, premies meegeteld. In het bedrijf bleef de job open, zo dat iedere vrouw op ieder ogenblik haar functie opnieuw kon opnemen. Dit gaf aanleiding tot veel kritiek: omdat de job niet vervangen werd, moest het werk van de afwezige overgenomen worden door haar collega's. Maar gezien de productiviteit in de bedrijven is dit zeer relatief. Toch heeft Ekkehard veel kritiek op de betere bescherming van de vrouw: het loon van de man alleen is te laag om een gezin te onderhouden, de vrouw moet dus wel gaan werken.
In de DDR was een uitgebreid systeem van kinderopvang voorzien. Het grootste deel van de opvoeding van het kind gebeurt niet in het gezin, maar in staatsinstellingen en bijna gratis. Ekkehard vindt dat het stelsel niet werkt: de kinderen worden niet opgevoed tot modelburgers en zijn honds brutaal geworden. De staatsinstellingen zorgen er enkel voor dat de kinderen niet langs de straat hangen, overgeleverd aan zichzelf en hun vriendjes. Maar Ekkehard had zelf geen kinderen, hij kon dus niet vanuit eigen ervaring spreken.
Reisbeperkingen
Geld en mensen vertrokken uit de DDR toen in 1961 de muur voltooid werd. Niet minder dan 2,6 miljoen burgers hadden de DDR verlaten. Economisch was dit een ramp, menselijk werd het immigratie en reisbeleid een ramp. De reisbeperkingen gaven de DDR-burgers het gevoel dat zij in een gevangenis opgesloten zaten. Ekkehard vroeg via de gebruikelijke weg, de plaatselijke politie, een toelating om ons te kunnen bezoeken. Het werd hem smalend geweigerd. Wij hadden toch geen directe familieband en er was toch geen speciale gebeurtenis die een dergelijk bezoek verantwoordde ? Hij moest wachtten op de val van de muur en het regime om ons te kunnen bezoeken.
DDR-burgers kunnen bijna niet reizen, tenzij in bepaalde periodes naar de USRR of andere Oost-bloklanden. Zo maakten wij met Ekkehard de afspraak samen een vakantie in Hongarije door te brengen. Het aanbod via het officiele reisbureau werd uiteindelijk een 14 -daags verblijf op een camping in Boedapest. Met gerantsoeneerde benzine- en eetbonnen vooraf te betalen. Gelukkig hadden wij Westerse deviezen te over. Uiteindelijk wordt de reisbeperking een van de zwaarste psychologische barrieres in het land. Tijdens de betogingen net voor de val van de muur worden er op bedrijfsnivo vergaderingen met de arbeiders georganiseerd. De eerste eis is het opheffen van de reisbeperkingen.Dit gebeurde toen Gunther Schabowski op een persconferentie na een regeringsbeslissing om de aanvraag van visa om naar het buitenland te reizen niet meer te weigeren.Een aanwezige journalist vroeg wanneer de maatregelen van toepassing zouden worden. Schabowski antwoordde nu meteen, waarbij dezelfde avond 80.000 Oost-Duitsers de grens overstaken, als was het maar om de 50 mark welkomsgeld te gaan ophalen.
Pravda media
De pers in de DDR was op het sovjetmodel geboetseerd: partijkranten die de echo waren van de officiele partijstandpunten. Alleen positieve berichten die op geen enkele manier weergaven wat er in het dagelijkse leven gebeurde, kregen een plaats inde kranten. De pers en de media geven geen verklaringen als er moeilijkheden zijn in het land. In de jaren 1982-1983 is er een chronisch gebrek aan levensmiddelen in de winkel. Sommige producten zoals boter, vlees en kaas waren niet of in onvoldoende hoeveelheden in de winkel te verkrijgen. Meteen dook de herinnering op aan vooroorlogse toestanden. Toch was er geen sprake van hongersnood of het op de bon zetten van levensmiddelen. De meeste mensen waren gewoon kwaad dat de partijbonzen blijkbaar weinig met de concrete problemen begaan waren. Ekkehard en Monika konden zich dank zij onze bezoeken bevoorraden in de Intershopwinkels,waar je alleen kon betalen in Westduitse D-marken. Monika kon ook via haar job ( het schilderen en het versieren van nieuwe winkels) een ganse ruilhandel organiseren: indien wij een plaats kregen in het restaurant,kregen de obers via Monika de kans om een ijskast of wasmachine te kopen.
In de pers kon je soms zeer naieve verklaringen lezen: zoals dat er een epidemie was onder de dieren,of dat het klimaat in de zomer te koud of in de winter te warm was. Maar nooit las je een analyse van het falende landbouwbeleid. Een ander argument was de economische oorlog van de West-Europese landen, speciaal tegen de DDR gericht. Ekkehard gelooft dat er wel iets van is en wellicht heeft dit budgettaire gevolgen,maar leugens, halve waarheden en mooie woorden verhullen de echte situatie. De pers moet de leugens niet verhullen en verbergen. Ekkehard wil achtergrondinformatie, analyzes en de echte feiten. Geen stroom van ongerijmdheden. De geloofwaardigheid van het ganse politieke stelsel staat op de helling bij de bevolking.
Uiteindelijk creeert men een grote schuldenberg die niet meer intern kan gefinancieerd worden. De schuld aan de buitenlandse banken en regeringen neemt toe: de rentes die gevraagd worden voor nieuwe leningen worden steeds hoger. Op de vooravond van de ineenstorting van de DDR was de buitenlandse schuld aangegroeid tot 10 miljard euro, 89% van het Bruto binnenlands product.
De vraag blijft : was de DDR failliet ? Dat dachten de meeste DDR-inwoners toen wel, omdat ze hun eigen leiders en kranten niet meer geloofden.
De West-Duitse TV kon vrij bekeken worden ( er was zowel Pal, als Secam) en West-Duitse bladen als Stern zijn verkrijgbaar. De propaganda-slag wordt vlot door de West-Duitse media gewonnen, de zwarte piet wordt vlot naar de DDR doorgeschoven. Een bekende anecdote in dit verband was de ontdekking van de dagboeken van Hitler in 1983. Toen die dagboeken vals bleken, waren ze volgens Stern afkomstig uit de DDR. Een arme West-Duitser had die in de DDR voor veel geld kunnen kopen en was onschuldig om de tuin geleid, waardoor de redactie van Stern buiten schot kon blijven.
De wereld stort in
De aanloop naar de ineenstorting van de DDR is voor de gewone burger beangstigend. In 1983 de rakettencrisis met grote betogingen voor de vrede. In 1984 wordt het 35-jarig bestaan van de DDR feestelijk gevierd. Middenin besparingen investeert de regering in nieuwe winkels, een opknapbeurt van de sterk verwaarloosde steden en dorpen, en veel parades en culturele voorstellingen. In tegenstelling tot vroeger blijkt de cultuur vrijheid te krijgen en kritiek te mogen geven op de bestaande toestand. Kunstenaars verdienen als staatsambtenaar vrij goed. Maar wat goed of slecht was in de kunst werd door de partij bepaald, niet door het publiek. Maar kunst is betaalbaar voor iedereen en meteen toegankelijk.
In november 1985 stort Ekkehard zijn privé-wereld in Monika wil anders gaan leven en gelooft dat dit beter kan zonder Ekkehard. Ekkehard begrijpt het allemaal niet zo goed en vraagt zich vertwijfeld af hoe het nu verder moet. De echtscheiding in de DDR is vrij snel en eenvoudig naar procedure.De schuldvraag is niet aan de orde.De rechter kijkt na of het huwelijk eventueel nog te redden is,of er afspraken zijn wat er met de kinderen zal gebeuren en wat de sociale gevolgen zijn van de echtscheiding. Diegene die de echtscheiding aanvraagt moet de redenen voor zijn aanvraag aan de rechter bekendmaken. De partner krijgt een vragenlijst met 18 vragen toegestuurd, een voorgedrukt formulier, dat binnen een welbepaalde termijn moet worden teruggestuurd. Ekkehard vulde dit formulier niet eens in: hij wilde niet dat de rechter de eventuele meningsverschillen tussen hem en Monika zou weten. Het gevolg is een langere en kostelijker rechtsprocedure. Voor Ekkehard was dit zinloos, want op die manier herstel je geen gebroken relatie.
Voor Ekkerhard was het verschijnen voor de rechtbank een formele procedure, in 15 minuten was de zaak beklonken en de echtscheiding uitgesproken. De onkosten bedroegen 215 Mark, waarvan één derde voor Monika, twee derde voor Ekkehard. Aangezien Monika noch geen huis via haar werk toegewezen is, blijft ze nog een tijdje bij Ekkehard inwonen.
Monika vertrekt op een dag toch. Ekkehard blijft verweesd achter. Tot Monika in 1988 opnieuw terugkomt, met kanker. Net voor de Wende, net nu de gezondheidszorg nog even gratis blijft. Maar met nog meer onzekerheid over de toekomst.
|
