Vlaamse schrijver, dichter en schilder * 1886 - 1947 *
11-07-2013
De Herfst blaast op den Hoorn - Stefaan Magerman
De Herfst blaast op den horen.
Stefaan Magerman -Tijdschrift - Okra 2007.
Precies zestig jaar geleden stierf Felix Timmermans. Toen verscheen ook zijn dichtbundel, zijn testament Adagio. Ja, als kind verwens je vaak gedichten, maar met het ouder worden begrijp je meer van het leven en worden gedichten véél zinvoller. Dan pas zie je de volle betekenis van elk woord, elke beeldspraak, elke zin en elk leesteken. Wat Felix Timmermans, de Fé, ons naliet, is niet alleen heel mooi, maar ook ontroerend en beklijvend.
Timmermans (Lier, 1886-1947) was een veelzijdig kunstenaar, een gelovig man die de natuur bewonderde en er zich over verwonderde. Die er Gods hand in zag en zich goed voelde als hij de mensen met zijn kunst gelukkig kon maken.
Niet alleen bewonderde en schreef Timmermans over Sint-Franciscus in De harp van Sint-Franciscus, er stak een stukje Franciscus in hemzelf. Ondanks alle kritiek zou hij zich nooit verlagen tot hatelijkheden. Hij minimaliseerde de vijandige houding door te wijzen op onwetendheid of vergetelheid.
Godfried Bomans noemde Felix Timmermans zelfs een irenisch schrijver, naar het Griekse woord irènè, wat vrede betekent.
De innerlijke Fé
Een mens krijgt altijd wat van zijn vader en moeder mee. De grote Duitse auteur Johann Wolfgang von Goethe, schreef dat hij van zijn vader de ernst en de gestalte had geërfd en van zijn moeder de vrolijke natuur en de lust tot fantaseren en schrijven. Guido Gezelle had het luchtige, maar eigengereide en naarstige van zijn vader en de vroomheid en melancholie van zijn moeder.
Velen zien in Timmermans werk een evolutie van zwaarmoedigheid naar levenslust. Ik vind van niet. In het leven en de werken van de Fé is veeleer een golfbeweging te bespeuren. Nu eens drijft de levenslust en jovialiteit van vaderszijde boven, dan weer de angst, bezorgdheid en overgevoeligheid van zijn moeder. Een in geloof twijfelende en zoekende Fé, die een zware geestelijke crisis doormaakte, pende de Schemeringen van de dood neer. Een zestal jaar later krijgen we, nadat Timmermans oog in oog met de dood had gestaan, inderdaad een explosie van levensdrift in zijn bekende Pallieter.
Ik zag Cecilia komen
Felix Timmermans en Pallieter zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Hij schreef nog verschillende andere pareltjes, minder bekend, maar minstens even mooi. Eén ervan is de novelle Ik zag Cecilia komen. Het is een smaakvol geschilderd en getekend verhaal, dat een vervolg lijkt te kennen in zijn laatste werk Adagio. Een jongeman, verloofd met Roelinde, wordt één maand voor zijn huwelijk zwaar ziek en gaat naar de Kempen om te herstellen. Daar lijdt hij onder de afwezigheid van zijn Roelinde tot hij kennismaakt met de dorpsonderwijzer (die een dichtbundel schrijft) en zijn dochter Cecilia. Hij wordt hevig verliefd op Cecilia, maar wil Roelinde trouw blijven. Tot het noodlot toeslaat. De rest moet je zelf ontdekken
De dichtbundel Lied van God van de dorpsonderwijzer intrigeert me. Hoewel Adagio pas in 1947 verschijnt, denk ik dat de Fé al bij Ik zag Cecilia komen in 1938 met zijn later verschenen gedichten bezig was. Krijgen wij een onrechtstreekse verwijzing met Lied van God naar zijn op stapel staande gedichten? Ook themas als herfst, ziekte, lijden, verdriet, stilte, geloof, dood en doodsverlangen zitten in beide werken.
Adagio
Adagio is een term uit de muziekwereld, en betekent langzaam en rustig te spelen. De gedichten zijn dan ook muziek op zich. In 1944-1947 was Timmermans er lichamelijk heel
slecht aan toe, oorlogsperikelen hadden hem ook psychisch belast. Het was alsof hij het einde voelde naderen. Langzaam neemt hij in zijn gedichten afstand van het leven, inderdaad een adagio, een rustig en langzaam uitsterven van klank, licht en beeld. Zijn dochter Lia vertelt :
Hij had zich van alles losgemaakt en zich naar God gericht.
Zijn gedichten krijgen een dubbele dimensie: de herfst wordt de herfst van het leven, symbool van vergankelijkheid.
De avond wordt het nabije einde. Weemoed, de mysterieuze aanwezigheid van God, de vergankelijkheid, de stilte, de dood en het doodsverlangen keren voortdurend terug in zijn gedichten, die eigenlijk prachtige gebeden zijn.
In het mooie De Herfst blaast op den horenwordt het naderende levenseinde subtiel, raak en poëtisch uitgebeeld. Het begint met een schildering van de vergankelijke herfst : hoorngeschal, de bomen die wieroken, vruchten die overrijp zijn, spinnenwebben als gouddraden, reeën
Maar dan komt de realiteit, onze vergankelijkheid: Alle schoonheid zal verdwijnen, want alle schoonheid is slechts droom. En dan treedt de gelovige Fé krachtig naar voren :
Gij zijt dEeuwigheid. Een mens is God dankbaar voor al het mooie dat Hij ons schenkt : de natuur met alles erop eneraan. Tot slot: het einde, alles valt stil, niets groeit nochbloeit, nu komt de wintertijd. De wintertijd is ook in de Fézelf begonnen, het einde is in zicht: Ik hoor U door mijnhart en door de rieten zuchten. De Fé, de goede Fé isgelouterd, heeft afstand genomen van alles en is gelaten,klaar om tot God te gaan, klaar om te sterven. Wat gebeurdeop 24 januari 1947 om 1.15 uur: Ik ben bereid.
De Herfst blaast op den horen
De Herfst blaast op den horen,
en t wierookt in het hout;
de vruchten gloren.
De stilten weven gobelijnen
van gouddraad over t woud,
met reeën, die verbaasd verschijnen
uit varens en frambozenhout,
en sierlijk weer verdwijnen
De schoonheid droomt van boom tot boom,
doch alle schoonheid zal verdwijnen,
want alle schoonheid is slechts droom,
maar Gij zijt dEeuwigheid!
Heb dank dat Gij mijn weemoed wijdt
en zegen ook zijn vruchten.
Een ganzendriehoek in de luchten;
nu komt de wintertijd.
Ik hoor U door mijn hart en door de rieten zuchten.
gepubliceerd op 05 januari 2001, bijgewerkt op 20 januari 2009
ZIJN ROEM schuimde twee decennia over Vlaanderen, Nederland en Duitsland. Voor wie er nu over leest, is het onwezenlijk. Hij werd de grootste Vlaamse schrijver geacht. In 1916, toen Pallieter verscheen bij de Amsterdamse uitgeverij P.N. van Kampen & Zn, begon het succes van een wereldbeeld, van een taal, van een niet bestaand land dat Vlaanderen heet, van een door God, begijnen en de natuur gezegend peperkoekstadje, Lier genaamd, van een schrijver die Felix Timmermans heette.
Die was in 1916 30 jaar en had enkele jaren eerder zijn literaire pessimisme opgegeven en het leven op de dood teruggewonnen - hij zou zelf hebben gezegd dat hij 'verrezen' was (hij was een meester in het hanteren van het wijwater van een katholieke beeldspraak). In ontelbare boekenkasten stonden zijn werken: in lichtgeel of beige linnen gebonden boeken, gedrukt op mooi dik papier, vaak door hemzelf geïllustreerd, met wat primitieve tekeningen of houtsneden uit een tijd dat de wereld nog gelukkig was. Tweemaal werd hij voorgedragen voor de Nobelprijs.
Hij kreeg ten slotte, hartje oorlog, de Duitse Rembrandtprijs en dat heeft hem na de oorlog veel ellende bezorgd. Hoewel hij toen nog schreef, was het met zijn werk gedaan. Zijn beste boek, Boerenpsalm, was in 1936 verschenen, misschien het enige werk waarin hij vergat dat hij als Felix Timmermans moest schrijven.
Timmermans vertegenwoordigt bij uitstek het type van de sociale schrijver. Dat is de populaire auteur die ten slotte de hoofdfiguur van al zijn werk wordt en langzaam een fictief karakter krijgt of dat cultiveert. Timmermans heette 'Den Fé' en dat is moeilijk anders dan noodlottig te noemen. Hij leek door hemzelf getekend. De sociale schrijver is het bezit van zijn lezers. Die verwachten van hem steeds hetzelfde, of ze hem nu lezen of horen.
Timmermans laat zich als type van de sociale schrijver vergelijken met Godfried Bomans, bij wie leven en werk ook - in schijn natuurlijk - samenvielen en wiens Haarlem even fictief is - de woonplaats voor het eigen fictieve 'ik' - als Timmermans' Lier; bij wie de Haarlemmer die hij was, even denkbeeldig was als de Vlaming bij Timmermans. Veranderen is voor de sociale schrijver onmogelijk. Als Timmermans heeft ook Bomans bijna altijd hetzelfde geschreven. De schrijver als publieke figuur houdt het werk in stand, het werk het karakter van de publieke figuur. De literaire schemertijd begint na de dood van de schrijver. Misschien is het meest kenmerkende aan het type auteur dat hij een cultfiguur is, met een hechte kring van bewonderaars. Die cultus is nooit een literaire alleen. Bomans was de vertegenwoordiger van de humoristische burgercultuur, Timmermans van de folkloristische landelijke of dorpscultuur. Met de daarbij passende wereldbeelden.
De geschiedenis is zelden of nooit barmhartig voor de sociale schrijver. Zijn literaire grootheid lijkt tijdens zijn leven onaantastbaar, bij velen. Maar er zijn al dwarsliggers. Die krijgen na de dood van de schrijver hun gelijk. De literaire roem van Timmermans is voor ons nauwelijks voorstelbaar, zeker als men bedenkt dat hij door velen de grootste gevonden werd tussen schrijvers als Stijn Streuvels (vergelijk Timmermans' beste, Boerenpsalm, met Streuvels' in 1902 verschenen Langs de wegen), Herman Teirlinck, die zeer grote, veelzijdige (zijn schitterende stadsroman, Het ivoren aapje, verscheen in 1909), Willem Elsschot, wiens Villa des Roses drie jaar voor Pallieter uitkwam, Cyriel Buysse, later Gerard Walschap en Maurice Roelants en anderen. Allen kunnen we tot de moderne literatuur rekenen, om het wereldbeeld van hun werk, om hun stijl. En toch, boven die reuzen werd Felix Timmermans uitgeheven en de hemel in geprezen (of de aarde, maar dat was voor hemzelf bijna hetzelfde).
Ik moet zeggen dit raadsel nooit te hebben kunnen oplossen. Een verklaring geef ik onder voorbehoud. Al kwam Pallieter terecht op een lijst van verboden of voorbehouden boeken (niet op de Index) - het boek is later gekuist, een haast lachwekkende vertoning -, hij was een katholiek schrijver, een katholieke Vlaamse schrijver. In hem hebben al of niet vooraanstaande katholieke Vlamingen ondergebracht wat zij als het beste van de Vlaamse katholieke traditie zagen, een projectie vol misverstanden en wensen, om niet te zeggen: mythen van de eigen aard.
Timmermans heeft zeer veel over zijn Vlaams zijn en over zijn geloof gesproken. Zo problematisch als het eerste was, was het tweede vanzelfsprekend: geloven is Gods lucht in en uit ademen, met de hele schepping. Een religieus denker is aan Timmermans niet verloren gegaan, een roomse gevoelsmens wel. Het gelovig wereldbeeld is zo eenvoudig als een volle kersenboom. En het Vlaamse geloof is een volksgeloof.
De getrouwen zijn nog niet verdwenen. Hun centrum moet het Felix Timmermans Genootschap zijn, dat sinds 1972 bestaat en een jaarboek uitgeeft, waarin studies over het werk van de auteur verschijnen. Een der oprichters ervan is Gaston Durnez, vele jaren een even uitnemende als snelle journalist bij het dagblad De Standaard, schrijver ook van de geschiedenis van die krant. Hij heeft nu een uiterst omvangrijke biografie van Timmermans gepubliceerd, die ook in veel opzichten een geschiedenis is van katholiek Vlaanderen in het interbellum.
De schrijver en zijn kring krijgen beiden haast evenveel aandacht, in het laatste geval misschien te veel, want het effect is het beeld van een vrij gesloten wereld, waarin een andere Vlaamse literatuur niet of nauwelijks lijkt te bestaan, laat staan als maatstaf geldt. Men ontkomt nauwelijks aan de indruk dat Durnez tijdens het schrijven van het boek of misschien in al zijn genootschappelijke jaren, of in de tijd dat hij zelf in Lier woonde, verlierd is. Timmermans is 'Den Fé' en daar bleven de klokken stille staan. Het gevolg is een wellicht vertederende intimiteit, een zekere knussigheid, maar ook ieder gebrek aan afstand.
De biografie is geschreven in een groot aantal kleine hoofdstukken, die vaak op zichzelf staan en soms de indruk geven dat de auteur weer opnieuw begint. Hoofd- en bijfiguren krijgen soms een eigen hoofdstuk, wat kostbare historische informatie oplevert over met name Timmermans' relatie met Duitsland, maar niet minder over het kleine artistieke leven in Lier. Wie het boek als een geschiedwerk rond Timmermans leest, zal weinig te klagen hebben. Ook het Vlaamse activisme en nationalisme, met name tijdens de twee wereldoorlogen, krijgen gedetailleerd gestalte. Dat was ook noodzakelijk, om het laveren van Timmermans zichtbaar te maken.
Ik geef toe dat dat woord 'laveren' te Noord-Nederlands gedacht is - het houdt al een beschuldiging in - maar de Vlaamse grenzen tussen wat wij noemen 'fout' en 'niet fout' zijn vanuit het noorden vaak moeilijk te trekken. Na de Eerste Wereldoorlog moest Timmermans enige tijd uitwijken naar Nederland, na de Tweede werd hij opnieuw beschuldigd (de Rembrandtprijs), maar vrijgesproken; het officiële bericht ervan heeft hij niet meer vernomen. Hij stierf na een paar zwarte jaren op 24 januari 1947.
Timmermans werd in zijn jeugd opgeleid in de kanthandel van zijn vader. Hij zal als schrijver een typische kant-auteur worden, met zijn vaak schitterende versieringen van beeldende vergelijkingen. 'Kanthandelaar' lijkt mij ook niet helemaal onverantwoord. Hij vertoonde al vroeg aanleg voor tekenen en schrijven. Het beeld van zijn jonge artistieke jaren - met vrienden en geestgenoten in Lier - is heel goed. Hij liet zich vervoeren tot de mystieke en occulte richtingen, zoals die zich omstreeks de eeuwwisseling manifesteerden. Maeterlinck werd zijn geestelijke en literaire vader. Hij dompelde zich onder in de moderne tijd, in een introvertie die met zijn natuur in strijd moet zijn geweest. Van zijn geestelijke toestand is zijn in 1910 verschenen Schemeringen van de dood de zwarte neerslag.
Maar hij stond op van een ziekbed dat zijn doodsbed had kunnen zijn, in het licht van het leven. Het werd weer het grote, wat naïeve kind dat hij in wezen was. Zo pist Pallieter van louter plezier zijn naam in de sneeuw. En Timmermans vond het geloof van zijn kinderjaren terug. De triomftocht begon.
Timmermans' geest uit de troebele jaren wordt in de biografie het scherpst zichtbaar. Het lijkt er bijna op dat Timmermans met zijn wederopstanding een eigen geest kwijt is. Misschien dat hij ook daarom wel zo hard werkte. Zijn literaire schijngestalte maakt zijn werkelijke gedaante onzichtbaar. Ook Durnez heeft deze niet te voorschijn kunnen schrijven, behalve in de bladzijden over zijn laatste jaren, als hij opnieuw in de schemeringen van de dood terechtkomt.
Tussen de twee donkere perioden in heeft hij zichzelf met uitbundigheid in leven gehouden, met dagelijkse verzadiging aan de roem ook, waaraan hij verslaafd raakte. De niet geringe misgreep van de Rembrandtprijs ziet Durnez als bevestiging van de thesis dat Timmermans 'de gevangene van zijn roem is geweest, die niet de kracht had om zich te bevrijden'. Dat laatste is begrijpelijk: bevrijding eruit betekende het niets. Zijn hang naar roem heeft hem ook al vrij vroeg lichamelijk gesloopt.
De roem werd zeker door de Vlaamse kritiek voortdurend bevestigd. Er zijn tegenstemmen, maar ze lijken in de biografie geen kans te krijgen. Alle uitbundige lof van Van Duinkerken - zelf een Bourgondiër op de rand van het ravijn van de melancholie - had toch wel even het tegengeluid van bijvoorbeeld Ter Braak hoorbaar mogen maken. Zo schrijft die over Timmermans in zijn bespreking van Boerenpsalm: 'Hij is een uitgesproken provinciale natuur en stelt daar trouwens ook een eer in; hij heeft geen moeite gespaard om op zijn landgenoten en de hem eveneens zeer genegen Nederlanders de indruk te kunnen maken van een aan het platteland en de provincie verknocht persoon, met een vervaarlijke pijp in zijn mond, een zeer rond kind op den arm en in hemdsmouwen heeft hij zich laten fotograferen, zodat de lezers aan hem kunnen denken als aan een patriarch van het landelijke leven, maar is hij een boerendoorgronder?'
Ik vind dit nog altijd uitstekend en de passage zou ook in een samenvattend beeld over Timmermans' gestalte uitstekend kunnen functioneren. Maar ja, Ter Braak bewonderde Elsschot, zal men zeggen. Ik meen dat het literaire werk (en de literaire figuur Timmermans) in deze biografie een wijdere context had moeten krijgen. Het is te geïsoleerd behandeld; er is maar één Fé, over wie dan ook alle kleinigheden - onbenulligheden vaak - verteld moeten worden. Ook dat maakt de biografie zo omvangrijk. Maar juist die aandacht voor ontelbare details en guitigheden is karakteristiek voor de soort aandacht die de sociale auteur krijgt. Zijn vereerders willen alles weten. Omdat alles typisch is. En dus niets.
Uit "Ons Eigen Tijdschrift" - Door Felix Timmermans
Kom zien! Kom zien! Kom uit Holland naar Vlaanderen! Kom naar de processies zien! Lijk vroeger het volk naar de stroomde als de gouden galjoenen feestelijk bewimpeld, het koren binnenbrachten, zoo kunt ge nu komen zien naar de stoeten die het brood des harten langs de straten dragen!
Sedert de deugdelijke Mei de boomen als maagdekens heeft bebloemd en verzilverd, van de beemden tapijten, en van de hoven en tuinen glasramen heeft gemaakt; sedert de dreven zich als Rubensiaansche guirlanden over het landschap slingeren, en in elke boom en struik muziek bibbert, tot in October als de druiven rijp zijn, en het fruit de koperwordende boomen met de duistere edelsteenen der vruchten versiert, en de popels zich als gulden zwaarden naar den hemel heffen, gaat er geen Zondag over Vlaanderen voorbij, of hij tooit zich met de mystieke weelde en de kleurenluister der processies.
De witte, zonnige Zondagwolken zien op hunnen hoogen tocht, van de Noordzee naar de Maas, telkens in verschillende dorpen, steden en gehuchten processies glanzen tusschen de huizen of op het groene veld, en den hemel wordt doorgonsd en doorslingerd van juichend klokkengelui! De zomerheiligen, die als schutspatronen naar hunne parochie lachen, van op de oude vanen, van uit hunne schemerige kerknissen, of uit de vlam der kerkramen, brengen een voor een de kermissen in het land, het land van Vlaanderen, waar vroomheid en zinnelijkheid ineengeweven zijn als de bloemen in een kloskant.
Ter eere van den geestelijken stoet, die als een geur over de ziele schuift, volgt daarna de vette kermis, met veel vleesch, goed bier, lekkere rijstpap, en warmmakend gedans.
En de processies die gaan langs de zee, langs de naar pekel en pekriekende haven; de proccessies die gaan over de heuvelen; rond de kloosters; in de Begijnhoven; langs de witte dorpen; in den geur der mastebosschen; de processies der steden, die der heerenstraten en die der armemenschbuurten, waar men uitteert, ze zijn allen even schoon en belangrijk en goed. De eenen om hun kinderlijkheid, hun eenvoud en kleur, hun typiek, de anderen om hunnen strengen luister, hunnen barokken rijkdom of hunne ascetische plechtigheid; en allen strooien het licht en het goud eener hoogere poëzie in de grijze eentonigheid der dagen en des harten. Ze verlichten het jaar!
En nu is 't weer de gulden tijd dat zij 's Zondags, dan hier, dan ginder, hunnen ontroerenden ronde doen. Weken op voorhand zijn de menschen er op bereid hunne processie te vergezellen, als lantarendrager, flambouwdrager, vaandrig, bedevaarder, of verkleed in heilige of zinnebeeld, en de anderen om ze plechtig te ontvangen.
Vanen, klederen, sluiers, kronen, passieteekens, bloemenmanden worden voor den dag gehaald en nagezien. De heiligenbeelden opgefrischt met kleur of stoffen, 't koper en zilver gekuischt en geblonken; en de menschen die ze zullen zien voorbij gaan, zien uit naar de schoonste bloemen in hunnen hof om ze in vazen, nevens brandende kaarsen, op den vensterrichel, of op wit-overdekte tafels aan de deur, te zetten.
Er zijn er die dien dag al de heiligenbeelden uit hun huis op de tafel zetten; en 'k zag eens een oudje, dat ook haar koperen schouwpenduul tusschen kaarsen, bloemen en heiligen had gezet. Door de kinderen wordt het strooisel gesneden, een volle korf. Zij kiezen er voor, blinkend, allerhand kleurig papier, dat ze met smipperkens chocoladezilver doen optintelen. En den dag als de stoel nadert, strooien zij het uit op de straat, over reeds gestrooid wit zand, en voegen er dan nog geurig kruid en bloemenblaadjes bij. De huizen, vooral op de dorpen en in de arme buurten, werden opnieuw gewit, met een roze, groen of blauw tintje er in, om af te steken. De fanfaren en harmoniemaatschappijen leeren nieuwe stukken. Waar de processie zal voorbij komen, wapperen dien morgen al de vaandels aan de gevels; de kaarsen worden aangestoken; de heiligen buiten gezet en de vazen met bloemen, en de heel vromen hebben krammen in den muur nevens vensters en deur, waar ze houten met rozen versierde kaarsenkandelaars aanhangen. Ten einde van de straat is er vlug een houten altaar, in nagemaakt marmer geschilderd, opgetimmerd.
En dan met al dit strooisel op den grond, dit wit zand, die bloemen en heiligen, en al dit licht, die zuchtende vlaggen en het juichende klokkengegalm; en in de verte het plechtig, naderend muziek, de eerste schittering der processie van achter den hoek, en het op zijn paaschbest gekleed volk dat zich op de kant schaart, is het alsof er een wit wonder over de huizen gezegen is. En dat is het ook; vooral voor wie gelooft dat God zelf in hostievorm seffens de huizen met zijn voorbijgang zal begenadigen.
Maar nu is het ook voor elk menschenoog, dat door de processie in een feest gedraaid wordt van kleur en schoonen luister, blanke ontroering, naïeve vroomheid en geestelijke verheuging.
Dit laatste vooral, hoe er van uit de omgang een verheuging opvlindert, een kermis, een opheffing, en zoo u niet het geloof geeft, dan toch doet bewonderen een geloof dat verheugt, verfrischt en wijn over 't hart giet. O! Die processies! Regenbogen van bewegende kleuren, dageraden van fonkeling over witten sneeuw, wandelende tuinen, kerkraam-vizioenen achter witte wolken en blauwen wierrookgeur.
De gewone indeeling eener processie is als volgt:
Vooraan de man met het hooge kruis en twee misdieners met brandende kaarzen in groote kandelaars. Dan eenige flambeeuwdragers, daarna een vroom genootschap met het lint hunner orde over de borst; eenigen dezer, als 't vrouwen zijn in witte maagdekleeren, zoo mannen in wit roket en rooden of groenen rok, die een heiligenbeeld op den schouder dragen. Dan de harmonie, vlaggen, maagdekens met teekens en verbeeldingen voor het beeld van O. L.-Vrouw, dan weer een genootschap, de lantaren- en flambouwdragers, de wierrookkers, de bellers, de zangers, de eerewacht, en om te sluiten de baldakijn, waaronder de priester de remontrance draagt, waarvoor elkeen knielt, en dan de veldwachter met blanken sabel, in de stad gendarmen of soldaten, en voor 't laatst volk van stad en omliggend dat biddend de begankenis volgt.
Maar nu verschilt het van stad tot stad, en van dorp tot dorp, in luister en aantal. Er zijn processies, zooals die uit groote steden, waar verschillende harmonies hunne muziek laten ruischen, waar een zonondergang van vaandels zijne kleuren laat wapperen, waar rijkversierde gildestandaarden schitteren, honderd maagdekens een witten muziekdroom opwekken, en tientallen van Heiligenbeelden boven de hoofden schijnen te wandelen, verschillende genootschappen en een dreef van koperen en zilveren lantarens de stoet vergezellen.
Boerenprocessies zijn er waar er zelfs nog geen harmonie is, en slechts een clarinet en een trommel t eenigste muziek uitmaken, en heel de stoet nog geen dertig meters lang is.
Maar allen doen even schoon aan, en vertellen raak de zucht, de noodwendigheid om te feesten in kleur en in glans.
Ons volk is een volk dat naar buiten leeft, en zijn mystiek en zijn zinnelijkheid zoo geweldig mogelijk met versierselen paleert. Maar ge moet de processies zien in de verschillende oorden van Vlaanderen, in de dorpen en de steden, om eerst te beseffen wat een sugestive macht er van uitgaat.
Ge moet ze zien in hun kader en hun decorum die mentalen en die dingen! Die koppen soms! Van de echtvromen met licht achter hun voorhoofd, van de femelaars die hun oogen omhoogtrekken, van de burgers rond en gezond, de frissche blondheid der maagdekens, en de trage gelatenheid der bedevaarders. Ge moet ze zien elke processie in haar midden; die van de visschers langs de zee; die van de boeren op den buiten, die van de Begijnen op het Begijnhof, die van de armen in de stegen. In hun midden met het decorum der oude huizen, de witre dorpstraten, of ingezakte hutten. Zoo krijgen en houden ze hunne eigen volle waarde, hun eigen kleur en licht. Och! die verscheidenheid en die eigenaardigheid.
Men staat telkens verbaasd over den grooten rijkdom. De vlaggen der gilden zwaar van dikke zijde, kleur als mengeling van hyacinten, verbleekt en verzilverd door den tijd en door. opgerold te liggen. Nu wapperen ze in de lucht als vierkanten dageraden.
De vanen van vingerdik fluweel, barok met gouddraad, en valsche edelsteenen heiligen omlijstend. Elke vaan wordt door twee mannen getorscht, struische kerels in rooden rok en wit gepliseerd hemdeken; die vanen zijn zoo breed, dat men ze dwars in de smalle straten moet voortdragen, en wanneer er wat wind over het land rolt is men verplicht de vanen op den schouder te leggen, als een beloftelandtrophee.
Ook de lantarendragers zijn in rood en wit, en de standaarddragers in middeleeuwsch costuum, er zijn er te paard en te voet. 't Zijn wonderen van edelsmeedkunst die zilveren lantarens, die de witte struispluimen versierde Baldakijn vooraf gaan, als rivieren van klaarte en licht. En boven de koppen der menschen toonen de gepolycromeerde, oude heiligenbeelden de teekens van hun martelaarschap en de palm der overwinning.
Maar 't zijn vooral de Lievevrouwenbeelden met hun zwerm van witte maagdekens die banderollen, wimpels, korven, en zinnebeelden dragen, die in elke processie den grooten luister verspreiden.
Haast al die Lievevrouwenbeelden geuren naar 't mirakel. De eenen zijn in een boom gevonden, de anderen zijn in stukgeschoten ruinen, of kloosterbranden blijven recht staan en blijven blinken; anderen zijn op de rivieren meegedreven, toen de beeldstormers en Noormannen ze in 't water wierpen. Die van t Begijnhof van hier laat gezelleiaansch van haar vertellen:
O Honingzoete beeld uit Holland langs de baren der zee
hier aangespoeld en in ons stad gevaren.
Overal gaat ze mee in den stoet haren goddelijken zoon vooraf, als een echte moeder, plechtig, spaansch gekleed, met wit brokaat zijden kegelkleed, waar de gouddraad-bloemen en krullen een vuist dik op liggen, en dan daarover een behermelijnde slijpmantel van zijden fluweel, of van de uitgezochste stoffen, waar bloemen en vruchten en vogelen in ranken en buigen. Zwaar gekroond is zij met een krone van zilver, waar ditmaal echte robijnen, safieren en amythisten in gloeien en fonkelen. Voor haar is 't fijnste zilver, de duurste staf, de schoonste steenen, de tederste Brusselsche kanten, en waar zij den overvloed van goede tijden gezien heeft, staat zij onder een arkade van zilver en goud. Zij draagt haar kind op den arm dat eveneens gekroond is, en met de andere hand draagt zij den gesterden scepter, de gouden sleutel, en de kostelijke juweelen die geslachten van vroomheid haar hebben aangeboden.
Als zonnen blinken de relikwiekasten. Er zijn er lijk gouden doozekens, en een kind kan ze dragen, er zijn er waarop primitiven een heiligenleven hebben geconterfeit, en op de schouder van twee meisjes drijven ze als scheepjes door de straten; maar er zijn relikwiekasten, lijk die van Sint-Gommarus te Lier, een geweld, een triomf van louter zilver, gedreven zilver, gedragen door 24 boerenkerels die waggelen onder het gewicht. En dan zijn daar nog de priesterkasuivels, Lentedroomen van kleur, waarover de bleeke gezichten van middeleeuwsche kasteeljuffrouwen hebben gebogen gezeten. En dan de kinderlijke verbeeldingen waar personen en groepen tafereelen uit het oude testament of uit het lijden van Jezus verbeelden.
Daar is bizonder de Boetprocessie van Veurne voor bekend. Zij is luguber, vol donkere mystiek, afgewisseld met de naïeve kleurige uitbeeldingen van gewijde tooneelen. Onder de blakende Julyzon ziet men tientallen van boetelingen in zwarte zakken, met slechts twee gaatjes voor de oogen, zware kruizen dragen. Vroeger jaren waren het echte boetelingen, die van heinde en verre met zondenberouw zich kwamen afjakkeren. De tooneelen door 't volk gespeeld en verbeeld, laten in verschillende groepen het leven van Jezus zien, en de menschen die de bewuste personen verbeelden, doen dit alle jaren en zijn trots op hun beroep. Camille Lemonier heeft daar een schoonen roman op gebouwd : "Le Petit Homme de Dieu", en Antoon Thiry heeft het verhaal op eene sappige, ongeëvenaarde manier vertaald : "Het ventje van Onzen Lieven Heer". Dan hebt ge de processie van 't Heilig Bloed te Brugge. Het ideaalste decorum voor een processie! Patriarchen en Bischoppen luisteren haar op. Koningen komen haar bewonderen, en kunstenaars lijk Korngold en Rodenbach hebben er hooge inspiratie in gevonden. De Processie van Antwerpen: een weelderig vizioen van Rubens, de vollen luister der Renaissance, een glansrijk vertoon van den rijkdom der borgers wier rijkgevulde schepen over alle zeeën varen. Men voelt er in de pronkzucht, het feestelijk gevoel van den geldwinnenden sinjoor in, het breed gebaar van milde handen.
En dan hebt ge... maar neen; ik wil geen bladzijde vullen om ze een voor een op te sommen. Maar kom ze zien de processies der rijke steden, der provincie-nesten, der dorpen en der gehuchten. Kom ze zien op de Begijnhoven; eenvoudig zijn ze, zuiver, naïef, en soms tragisch, zooals die van Lier waar nog zeven in groote lakens gemantelde Begijnen aan de 380 van vroeger herinneren. Kom ze zien de kloosterprocessies, die langs het stille veld rond het klooster, alleen voor dennenbosch en wiegelend koren de prachtigste Gregoriaansche zangen laten opgaan. Kom ze zien op de dorpen, waar de fanfare hard blaast en waar den akker groen en rijp wordt, waar ver in 't bosch de koekoek roept, en de leeuwerik boven de molen omhoog klimt.
En ge zult den geest van Breugel nog gewaar worden. Kom ze zien in de achterbuurten waar de heiligen grauw zien en het dun koper niet blinkt. Kom ze zien langs de zee, waar de Lievevrouwen bruin zijn van de zoutige zee, en van de gebeden der moeders wiens zonen in den storm zwalpen.
Alle Zondagen nu, slingeren de klokken hunne vreugde naar de drijvende volken! Ze roepen het volk uit hunne huizen met bloemen en kaarsen! Kom zien, ook gij die in Holland woont, en ge zult gezeten hebben aan een feest der oogen des harten!
Toespraak bij het openen van de Timmermanstentoonstelling te Lier.
Door José De Ceulaer - zaterdag 15 juni 1957.
Als bewonderaar van een schrijver die in de allereerste plaats een dichter was, ook, en vooral in zijn prozawerk, en als jonge vriend van een mens die door zijn ruime geest en zijn edel gemoed de eerbied en de genegenheid afdwong van degenen die het voorrecht hadden nader met hem in contact te komen is het mij een dubbele vreugde vast te stellen, dat, tien jaar na zijn veel te vroegtijdige dood, Felix Timmermans als letterkundige de plaats begint te krijgen die hem toekomt en als mens het eerherstel waarop hij het volste recht heeft.
Bij een herdenking als deze van een persoonlijkheid als die van Felix Timmermans zouden bittere overwegingen naar aanleiding van verloochende vriendschap of officiële miskenning ongepast zijn. Daarom kan men er zich in volle oprechtheid over verheugen, dat de tijd de hartstochten gelouterd heeft en dat deze hulde aan de nagedachtenis van een groot schrijver, een trouwe Vlaming en een edel mens een sereen en piëteitvol karakter heeft.
De adel van zijn persoonlijkheid geeft aan zijn letterkundig werk een hoger reliëf.
Voor Felix Timmermans was ieder boek de inhoud van zijn hart.
In zijn eerste gedichten heeft het gehunkerd naar bevrijding; toen het bevangen was door levensangst, uit geestesverwarring en geloofstwijfel geboren. Toen de bevrijding kwam heeft het gejubel in een overdadige roes van bewondering voor al wat ongerept is in de natuur.
Het heeft ons de kostbare gave van de bewondering medegedeeld, de vreugde om de vreugde. Tussen twee meesterwerken in, Pallieter en Boerenpsalm heeft het ons deelachtig gemaakt aan de blijdschap van een heilige als Franciskus en aan de simpele vreugde om de kleine dingen. In Boerenpsalm heeft het ons de dankbaarheid om het bestaan geleerd spijt de dagelijkse zorgen, de vreugde ondanks het verdriet. In Adagio heeft het ons geleerd, zonder bitterheid en zonder angst, rustig en sereen afscheid te nemen van alle aardse dingen, in het klare besef van de betrekkelijkheid van alle tijdelijke waarden en het verlangen naar het bezit van de eeuwige waarden. Het werk van Felix Timmermans verschaft ons geen uitsluitend esthetisch genot, het heeft de betekenis van een edele, een diepmenselijke, een blijde boodschap, die we in een tijd als deze, eensdeels tot onze spijt en anderdeels tot onze vreugde, een gelukkig anachronisme kunnen noemen.
Dat die blijde boodschap gehoor heeft gevonden tot ver buiten de grenzen van ons taalgebied, bewijst deze tentoonstelling, waarin we een rijke keuze vinden uit de vele vertalingen die over de ganse wereld weerklank hebben gevonden.
Men heeft wel eens beweerd dat zijn succes in Duitsland te danken was aan nazistische propaganda, maar men vergat daarbij dat Pallieter reeds in 1921 in het Duits vertaald werd en dat er in 1933 honderdduizend exemplaren van verspreid waren. Men vermoedde toen evenmin, dat de Duitse vertaling van Het Kindeke Jezus in Vlaanderen de 91.000 exemplaren zou bereiken in 1955 en dat Juffrouw Symforosa thans op 160.000 exemplaren zou verspreid zijn. Men wist toen nog niet, dat de Catholic Press te Ranchi "The Harp of Saint Francis" in I949 in Indië zou verspreiden en dat dezelfde vertaling onder de titel "The Perfect Joy of St. Franciscus" in 1954 te Londen zou, gepubliceerd worden, dat een andere vertaling onder dezelfde titel in mei 1952 op de Amerikaanse boekenmarkt zou worden gebracht, dat er in oktober van hetzelfde jaar een tweede editie zou komen, het volgende jaar een derde en in 1955 een op ruime schaal verspreide pocket-edition.
Pallieter alleen reeds werd in negen talen omgezet: achtereenvolgens in het Duits, Frans, Engels, Zweeds,Tsjeeks, Italiaans, Esperanto, Deens en Fins.
Andere romans of verhalen werden in het Spaans, Hongaars, Pools, Lets, Sloveens, Slovaaks, Servisch, Roemeens, Hebreeuws, Japans en Chinees gepubliceerd.
Men heeft geschreven dat sommige van zijn werken deden denken aan het onverbeterd opstel van een schoolknaap of geen pijp toebak waard waren, men heeft hem een babbelkous en een harlekijn genoemd, men heeft zijn taalfouten en anachronismen vet onderstreept, men heeft de oorspronkelijkheid van sommige werken in twijfel getrokken, men heeft voorspeld dat zijn werk hem niet zou overleven, men heeft hem beklad en miskend, men heeft hem diep onrecht aangedaan - maar hij schreef ongestoord verder.
De tijdsstromingen lieten hem zo goed als onberoerd. Hij beschreef een wereld zonder de drukte van het moderne verkeer, zonder het geloei van fabriekssirenen, zonder sociale noden of intellectuele problemen, maar ook zonder vijandschap en haat.
Hij verplaatste ons in een wereld met minder problemen, maar meer vrijheid, meer schoonheid en meer geluk. Met een scherpe blik en een rijke verbeelding, met zin voor kleur en gevoel voor atmosfeer, met milde humor en vooral met warme liefde keek hij om zich heen naar het kleine gedoe van eenvoudige mensen, naar het voortdurende wonder van de wisseling der seizoenen en naar het eeuwige raadsel van de mens als dusdanig, buiten alle plaats- en tijdsverband om.
Meer en meer is men tot het besef gekomen, dat men hem dikwijls niet volledig of verkeerd heeft begrepen. Men blijft hem lezen, men blijft hem liefhebben.
Welk is dan het geheim dat zijn werk zo geliefd gemaakt heeft. Is het zijn soms nuchter realisme of zijn romantiek, zijn humor of zijn sappigheid, zijn boeiende verteltrant of zijn plastische kracht, zijn rijke beeldspraak of zijn gemoedelijkheid? Wellicht een mengeling van al die elementen en vooral zijn oorspronkelijk dichterschap, waarmee hij de dingen om zich heen, buiten ieder tijdsverband om, heeft bekeken en beschreven alsof er nog geen namen voor bestonden, en de warme menselijkheid die hem de boodschap deed verkondigen, dat het leven ondanks alles waard is om geleefd te worden. Hij heeft zijn lezers een spiegel voorgehouden waarin ze gelijktijdig het beeld herkennen van zichzelf en van de mens die ze zouden of hadden willen zijn.
Deze tentoonstelling brengt het bewijs dat Felix Timmermans blijft voortleven in zijn werk. Een grotere hulde kan hem niet worden gebracht.
Felix Timmermans en Godfried Bomans - Daniël De Vos
Felix Timmermans en Godfried Bomans.
Door Daniël De Vos.
De kleine Erik lag, juist op het ogenblik dat dit boekje begint, in het oude bed van grootmoeder Pinksterblom met de troonhemel en de zijden kwasten, en keek over de rand van het blanke laken de schemerige kamer in.
Zo begint één van de meest geliefde romans uit het Nederlands taalgebied, nl Erik of het klein insectenboek.Velen hier aanwezig hebben het ongetwijfeld in hun jeugd gelezen.
De auteur van dit boekje GODFRIED BOMANS was vele jaren de meest gelezen schrijver van Nederland.En ook in ons land was hij erg geliefd en vele Vlamingen kenden hem van de televisie.De Nederlandse TV-zenders waren in de jaren 60 & 70 bij ons razend populair. Wij keken massaal naar Swiebertje, de shows met Mies Bouwman of Berend Boudewijn of naar die schitterende TV-spelen met topakteurs als Ellen Vogel of Paul Steenbergen. En ook Godfried Bomans was geregeld te zien in diverse programmas. Hij was immers naast schrijver ook een mediapersoonlijkheid. Hij werd geboren in 1913 en stierf plots in 1971, slechts 58 jaar oud. Het drukke leven had zijn gezondheid totaal ondermijnd.
In 1936 verscheen De memoires of gedenkschriften van Mr. Pieter Bas, in 1939 gevolgd door Erik, of het klein insectenboek. Erik werd onmiddellijk razend populair en werd later talloze keren bewerkt voor jeugdtoneel. In 2004 werd het boek ook verfilmd. Vanaf november 1945 verscheen in de Volkskrant dagelijks de strip Pa Pinkelman en Tante Pollewop. Bomans schreef de tekst en de schitterende tekeningen waren van Carol Voges. Zijn grote liefde voor het oeuvre van Charles Dickens was bekend en hij vertaalde onder meer diens Pickwick Papers. Bomans was een ernstig man, maar hij had zeker ook een groot gevoel voor humor en een onverslijtbare ironie.En een passie voor Sinterklaas. Vanaf 1941 trad hij voor het eerst op als goedheiligman en later zou hij nog vaak bij intochten op TV in die rol optreden.De geliefde auteur was vaak te horen op de radio en verscheen geregeld op TV, ondermeer in de programmas Kopstukken en Bomans in triplo. Hij hield van Vlaanderen en werkte enthousiast mee aan de reeks Bomans in Vlaanderen waarin hij een hele lijst bekende Vlamingen bezocht. Hij was ook te gast bij Marieke Timmermans en haar dochter Lia. Later maakte hij nog o.m. Bomans in Israel en Alleen op een eiland:in deze laatste reeks verbleef hij een week alleen op het onbewoonde Waddeneiland Rottumerplaat en maakte vandaar uit dagelijks radioverslagen.Het primitieve leven en de kou hebben zeker zijn vroegtijdig overlijden bespoedigd.
Nog enkele titels van boeken:Sprookjes (de rijke bramenplukker), Van de hak op de tak, Denkend aan Vlaanderen, Capriolen, Een Hollander ontdekt Vlaanderen, Op de keper beschouwd en we vermelden ook nog even het toneelstuk Bloed en liefde.
Ik wil u graag één anekdote niet onthouden:Bomans werd in oktober 1963 benaderd voor de Edison-uitreiking van het Grand Gala du Disque. Eén van de optredende artiesten was Marlene Dietrich. Bomans stond naast de diva die hij erg bewonderde en vertelde live op TV een anekdote die eindigde met het beroemd geworden citaat, dat hij had gehoord van een heel oud mannetje dat naast hem in de bioscoop zat, nl.Had mijn vrouw maar één zon been!
En wat had die grote Bomans nu te maken met Felix Timmermans?
In de Volkskrant van 20 februari 1947 schreef hij:
De eerste maal dat ik iets van Timmermans onder ogen kreeg, was in de zomer van 1922. Ik was toen juist 9 jaar: een goede leeftijd om Leontientje te gaan zien!Het stuk werd in de Haarlemse St.Jansschouwburg opgevoerd../.De dag tevoren had ik, achter in de tuin, onder een meidoornboompje, De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt gelezen. Ik vond het t mooiste boek dat ik ooit gelezen had.Dit was ook zo, want ik had er maar drie gelezen: Winnetou, het opperhoofd der Apachen, Goudhartje en De geschiedenis der Franse Revolutie../.Ik wist dus precies wat er komen ging, toen de volgende avond het gordijn open ruiste Ik zag Isidoor met Leontientje over het toneel wandelen, arm in arm, bloemrijk fluisterend over hun verborgen liefde. Haar vader, de horlogemaker, was er tegen. Ja, hij wijst Isidoor de deur. Is er dan niemand in de zaal die deze ellendeling het gebouw uitwerpt? En zie de gevolgen blijven niet uit: Leontientje sterft. Als mijn vader mijn met tranen overgoten gelaat ziet, klopt hij mij vluchtig op de schouder:het is Annie van Ees maar, zegt hij geruststellend. Dat kan wel zijn, maar bij de garderobe barst ik in luid geween uit.Sinds dat ogenblik beschouwde ik Timmermans als de meester der meesters. Groter dan Winnetou. En hij was Goudhartje zelf. Voor het eerst in mijn leven had ik gedronken aan de verraderlijke bron der schoonheid, die niet lest, doch alleen maar dorstiger maakt.
Godfried Bomans en Felix Timmermans hebben elkaar slechts éénmaal ontmoet. Op 5 juli 1946, toevallig de zestigste verjaardag van Timmermans. De toen 33-jarige Bomans bezocht de zieke auteur in gezelschap van journalist en toneelschrijver Marc Tralbaut.
In het kostbare boek Herinneringen aan Felix Timmermans, met bijdragen van verschillende auteurs en verzameld door Timmermans boezemvriend Renaat Veremans (Antwerpen 1950), vinden we ook 2 bijdragen van Godfried Bomans.Eén daarvan brengt het relaas van dat bezoek aan de meester:
In de heerlijke zomer van 1946 bevond ik mij voor het eerstin Antwerpen. Ik logeerde in een klein burgerlogement, schier tegenover de Onze-Lieve-Vrouwekerk, op een pleintje dat, naar ik meen, de Handschoenmarkt genoemd werd. Op de ochtend van de tweede dag had ik het geluk de heer Marc Tralbaut te ontmoeten, die mij voorstelde Felix Timmermans een visite te brengen. In de tram naar Lier vertelde Tralbaut mij over Timmermans de dingen, die deze sinds de bevrijding overkomen waren.Zo kwam het dat ik een uur later Lier binnenwandelde met een geheel andere opvatting over Timmermans, dan toendertijd boven de Moerdijk gebruikelijk was. Zelden heb ik zon doodvermoeide man gezien.
Bomans treft Timmermans ontredderd aan, lichamelijk en geestelijk gebroken. En Bomans deed wat weinigen opbrachten:met zijn pen verdedigt hij Timmermans!
In 1967 verscheen bij uitgeverij Lannoo het boekje Denkend aan Vlaanderen . Hierin vinden we de befaamde tekst In defence of Timmermans.Verwijzend naar de tekst van George Orwell In defence of Wodehouse, neemt Bomans het op voor de Lierse auteur. Timmermans was in de oorlog fout geweest, waar anderen goed waren: nuances kende men niet. Dat fout zijn bestond uit het accepteren van een cultuurprijs van de stad Hamburg. En ook heeft hij wel eens een Duitse uitgave van zijn Pallieter gesigneerd, wanneer een Duitse soldaat hem daarom vroeg.
Bomans schrijft:Na de bevrijding heeft Timmermans de tol betaald voor zijn vrijwillige begrenzing. De oorlog vraagt om een volwassen houding en hij was daarvoor niet toegerust. Met diep verdriet en in oprechte verbazing, heeft hij die verguizing ondergaan, die plotseling boven zijn krullenkop losbarstte. Hij stond verbijsterd: Ik ben toch het Vlaamse volk altijd welgezind geweest. Volkomen waar. Hij heeft met gulle hand gegeven,zijn leven lang. Hij zat gevangen in de atmosfeer van Lier, waar men een uitgestoken hand met warmte drukt. Dat daar toevallig een soldaat aan vast zat, dat was politiek. Ik had daar geen gedacht van, zei hij mij. En hij meende dat. Dat hij die hand één keer had moeten dichthouden en er een vuist van maken, dat heeft hij niet begrepen. Eren wij hem nochtans om wat hij wel begreep. Het is veel geweest.
In diezelfde tekst lezen we ook:
Wie in Lier rondloopt en daar nog iets hoopt terug te vinden van wat Felix Timmermans er destijds heeft ingestopt, die komt van een kouwe kermis thuis. Je springt er nerveus over de zebrapaden van het ene geveltje naar het andere en dankt God dat je het weer gehaald hebt. En intussen komt de gedachte op: hoe heeft Timmermans dat klaargespeeld? Het antwoord is dat Timmermans zijn ogen heeft dichtgedaan. Hij zag in het binnenste van zijn hoofd een visioen van Lier en heeft zich toen vast voorgenomen om het zo te houden. Lier is gewoon een bladzijde uit zijn werk:hij heeft het hele stadje zelf geschreven.
Maar des te meer bewondert Bomans de literaire prestatie die Timmermans heeft geleverd en hij schetst dan een beeld dat Marieke Timmermans zo prachtig vond:
Hij heeft over Lier een glazen stolp gezet en al die geluiden buitengesloten. Het is er stil. Aandachtig en in zichzelf verzonken, schuifelen zijn mensen door de kromme straatjes en heffen af en toe het hoofd op om naar een leeuwerik te luisteren. Want de stolp is hoog: hij reikt tot de hemel en God zit er ook nog in.
Rond deze woorden lezen we in het tijdschrift Berkenkruis van januari 1968 een bijdrage van de Vlaams-nationalistische politicus en publicist Ward Hermans:
Het was de voorlaatste dag van de 31e Boekenbeurs te Antwerpen. Godfried Bomans sprak over zijn jongste boek Denkend aan Vlaanderenen meer bepaald over de bijdrage rond Timmermans. Eerlijk bezonnen en eerlijk bedoeld, bleef het een scheefgetrokken beeld van één van de grootste onder onze schrijvers van deze eeuw. De visie van Bomans over Timmermans die in zijn zelf-beslotenheid over een Lier schreef dat nooit heeft bestaan, kreeg kritiek van verschillende interpellanten uit de zaal. Ik herinnerde de heer Bomans aan het feit dat vele Vlaamse schrijvers tijdens de repressie letterlijk werden gekraakt.
Maar, aldus Ward Hermans, men kan de auteur niet begrijpen, wanneer men de schrijver van de Schemeringen van de Dood niet leert kennen in diens jeugd en vooral dan in de jaren van het Aktivisme met de eerste repressie die daarop is gevolgd en die de Fe met zijn overgevoelig,dichterlijk gemoed tot aan de rand van het graf bracht. Had hij immers in 1918 niet mee het Jong-Vlaams Manifest ondertekend? Hij zat helemaal niet onder een Lierse stolp hermetisch afgesloten van de wereld. Hij wist maar al te goed waarom het ging in de strijd om het bestaan van zijn volk./.Men heeft na de oorlog de besten in dit land vermoord, in dit land waar meer dan honderd schrijvers tot parias werden gemaakt. Dat is iets wat men in Noord-Nederland niet schijnt te weten ofwel vergeet.
En Ward Hermans besluit: Hier volgde dan een applaus door honderden in de zaal. En Godfried Bomans is toen rechtgestaan en verklaarde:Geachte toehoorders, dit is wel geen vraag doch een korrektief op wat ik heb gezegd. Dit ruiterlijke antwoord van de Noord-Nederlandse schrijver kreeg meteen applaus uit de zaal.
Tot slot wil ik graag nog citeren uit Gedachten rond Timmermans, de tweede bijdrage van Bomans aan het boek Herinneringen aan Felix Timmermans:
Het is merkwaardig te zien, met welk een laatdunkendheid deze meest vertaalde der Nederlandse auteurs, in de officiële handboeken wordt afgedaan. Men verwijt hem dat hij slechts één zijde van het Vlaamse volkskarakter zou tot uiting gebracht hebben: zijn bonhomie en gulheid van levensaanvaarding, zodat achter Fés brede rug het uitzicht op het werkelijke Vlaanderen dreigde teloor te gaan.Bovendien zou hij ook heidens zijn. Men ziet daarbij de talrijke bladzijden over het hoofd, die van een diepe religiositeit getuigen. Een derde verwijt betreft zijn onverbeterlijk optimisme. Maar Timmermans kende wel degelijk de schemeringen van de dood, zo heette immers zijn eerste boekje ./.De populariteit van Timmermans werd zo groot, dat zij zich tegen de drager keerde. Hij kon zich helaas van Lier niet losmaken. Hij bleef er zitten. En hij werd een bezienswaardigheid, evenals de Sint-Gummarustoren en het begijnhof aldaar.
Isadrolda - redactie Ons Land ( I - IV - MCMXXXIII )
Isadrolda.
Een verrassing, die geen verrassing mocht blijven
Uit " Ons Land "-1 april 1933.
Luisterrijke vertooning van het oude Vlaamsche Volksstuk "Isadrolda", of wat een maagdelijn lijden kan. Speciaal gearrangeerd door Felix Timmermans. Liederteksten van Urbain van de Voorde en Marnix Gijsen. Speciale tooneelmuziek en zang door Jef van Hoof, Renaat Veremans, Karel Candael en andere maatslagers van naam ende faam.
Voor de liefdadigheidsmaatschappij "Onze Kanarievogels".
Dezer dagen beleefden we de grootste verrassing van onze menschelijke loopbaan. Een vriend stormde onze redactie binnen en brieschte :
"Weet ge 't al? In de Vlaamsche Opera wordt druk gerepeteerd aan Isadrolda !"
"Isadrolda ? Isa-drol-da ?"
"Ja ! Isa-drol-da! Nieuw werk van Felix Timmermans."
"Allez ! Na St. Franciskus.... Maar wacht eens! Snoodaard ! Isadrolda is zoo oud als de straat "Precies ! Maar Timmermans heeft het aangepast aan onze tijden al naar hij het gesnuffeld heeft."
"Het komt me voor dat gij gesnuffeld hebt."
"Juist. En het resultaat is : Er wordt in de Kon. Vlaamsche Opera (directie Flor Bosmans) weldra Isadrolda opgevoerd, speciaal gearrangeerd door Felix, onzen, uwen...."
"Neen, de mijne niet...."
"Door den nationalen Fé. Maar hij heeft niet alleen alle lauweren willen plukken ! Er wordt, evenals in de klassieke tragedies van meneerke Herman Teirlinck, óók in gedanst, gesprongen, gezongen, gejubeld en..."
"En...."
"Enfin. Er komen liederen in voor. En de teksten ervan worden nu eens niet geschreven door de bekende liedertekstwevers als daar zijn Willem Gijsels en Jef Mennekens, maar door niet onverdienstelijke beginnelingen als Urbain Van de Voorde en Marnix Gijsen ...."
"Maar dat zijn serieuze jongens! "
"Zeker is het serieus. En de muziek is van Renaat Veremans, die, gij weet het...."
"....een vriend is van Fé."
"En er is ook muziek van Jef Van Hoof. Van Candael ! En het muzikale gedeelte staat onder de magistrale leiding van...."
"Julius J. B. Schrey ?"
"Neen, van Flor Bosmans, die, naar ge weet, een uitstekend Wagner-dirigent is."
"Zeker."
"En het eigenaardigste is dat verschillende kunstenaars aan de opvoering van het gewrocht medewerken."
"Dekors van Lode Seghers ?"
"Neeje zulle, ziet ge van hier ! Maar het is een feit : Felix Timmermans zal optreden en Isidoor Opsomer en Em. de Bom. En Ernest Claes.
Alice Nahon vertolkt de vrouwelijke hoofdrol, Emiel Hullebroek is de mannelijke vedette.
Jozef Muls, gezien zijn baard, zal een duivelsche figuur uit te beelden krijgen. Verder treden nog op Lode Baekelmans, Lode Monteyne en Lode Zielens in een koor van Lode's.
Gerard Walschap zal een leuke travestie hebben. Hij moet voor de vertolking van Adelaïde borg staan. Marnix Gijsen is opgever......
"Hoe ?"
"Souffleur ! Gezien het om een blijspel gaat kan de te ernstige Urbain Van de Voorde niet medewerken. Maar andere rollen worden en meesterlijk vertolkt door Gerstmans, Bastin, Ronsse, die in het tooneel der hel in hun waarlijk element zijn.
Hier neemt trouwens Rik Senten de regie waar.
Gevreesd wordt echter dat hij Machtens te zeer zal willen in het licht stellen.
Als tegenwicht..."
"Tegengewicht, bedoelt ge."
"Als tegengewicht heeft men Piet Hobin 's medewerking verkregen, alsmede deze van Moons die in dat tafereel de queue zal zwaaien.... Men had gehoopt dat Huysmans en Van Cauwelaert een duo zouden hebben komen voordragen, maar gezien de gebeurtenissen der laatste dagen is dat niet mogelijk. Wel zullen zij zijde aan zijde de voorstelling bijwonen.
Het duo wordt nu vertolkt door de heeren Junes en Herbiet.... Et voila."
"Hoe? En voila...."
"De inhoud van het stuk is deze : in een Spaansch kasteel zucht Isadrolda (Alice Nahon). Haar hardvochtige vader (Felix Timmermans) wil haar doen trouwen met den valschen minnaar (Isidoor Opsomer). Zij weigert. Zij bemint Emiel Hullebroeck, met wien zij een liefdeduo heeft. Haar vader vraagt raad aan zijnen doktoor (G. Schamelhout), aan zijn biechtvader en roept eindelijk den duivel aan (Jozef Muls voor des duivels reuk zorgt Sus van El, specialist). Alvorens Jozef Muls verschijnt, als duivel wel te verstaan, heeft Isadrolda een hartroerend gesprek met Adelaïde (Gerard Walschap) en Het Meisje Lea (Maurice Roelants, die de rol var Ubain Van de Voorde overneemt).
Het eerste bedrijf eindigt met een machtig duo, gezongen door Felix Timmermans (bas) en Jozef Muls (weeke tenor). Het tweede bedrijf is, evenals Swane, een kermis.
Hier komt van alles in. Op de kermis staan de sportlui, aangevoerd door Rik Senten. Gerstmans en Machtens geven demonstraties. Verschillede schilders (Servaes, Permeke, Baseleer, Vaes) trachten vruchteloos hun schilderijen te verkoopen.
Onder de menigte bevindt zich Isadrolda met hare vriendinnen. Zij hebben een verboden gesprek over het duistere bloed. Daar nadert de venijnige Jozef Muls als duivel....
"Maar Muls is de goedheid zelf !"
"Hij nadert.... hij roept zijne duivelen op en vooraleer Gerstman, Machtens, Hobin en andere spiermenschen iets kunnen verhinderen, wordt Isadrolda geschaakt..... Ik vertel den draad van de historie bondig, maar in dat tweede bedrijf gebeurt heel wat.
Het derde bedrijf ontvouwt zich in de hel. Groot ballet. Genre Faust.
De duivels, (alle optredende uit het tweede bedrijf), tempteeren Isadrolda, die vruchteloos om haar vriendinnen roept, en tenslotte voor Jozef Muls als duivel bezwijkt.
Ze zegt den vriend van haar vader tot man te nemen en het laatste tooneel zien we hoe Isidoor Opsomer zegeviert, en, en met instemming van Felix Timmermans Isadroldake wegvoert, met een yacht naar een blijde wereld...."
"Maar droom ik nu of..."
"Neen! De voorstelling gaat door op 3 April in de Vlaamsche Opera.
Alleen menschen van speciale kaarten voorzien mogen er binnen. De opbrengst gaat naar de liefdadigheidsmaatschapij : Onze Kanarievogels" !
"Halt"
Hier brieschen wij weg. En het resultaat van ons brieschen is, dat onzen lezers een primeur wacht. Zij van onze lezers, die Antwerpen bewonen mogen naar de algemeene herhaling komen van dit groot spektakelstuk. Zij heeft plaats op a.s. Zaterdagnamiddag te 3 uur in de Vlaamsche Opera, opening der deuren : 2 uur doek : 3 uur (stipt).
Geen uitnoodigingskaarten worden verstrekt! Alleen met dit blad in de hand mag men binnen. Maar binnen wordt de grootste stilte in acht genomen! Wij hopen dat onze lezers onze pogingen zullen beloonen en in massa oprukken.
De hierbij geplaatste foto's werden door ons genomen tijdens een der allerlaatste repetities.
Het is slechts wanneer wij stil in het graf liggen, dat men ons eindelijk beoordeelt naar wat wij naar best vermogen hebben geleverd. En wat Timmermans heeft nagelaten zal meer dan één geslacht in Noord en Zuid een vreugde zijn. Bij den dood komt vertedering en wordt de waarde herzien, dan pas komt er evenwicht in de waardering. De populariteit ontstemt niet meer; de buitenlandse waardering, vertaling in 17 talen wekken morgen wellicht nationalen trots. Maar dan is de schrijver dood en begraven...» Zo sprak Lode Baekelmans in zijn In Memoriam voor de Vlaamse radio, bij het overlijden van de gevierde en ook grimmig aangevallen schrijver, nu 25 jaar geleden. Het was een zeer juist en sereen inzicht van een man, die nog als voorbeeld wordt aangehaald als er van eerlijkheid en onbaatzuchtigheid en openheid in de letteren wordt gesproken. (Een voorwaar zeldzame deugd in een wereldje waar nu nog meer partijdigheid en kliekjesgeest heerst dan een kwarteeuw geleden.
Als er nu wel eens strubbelingen en enerverende vergissingen zijn in de verhouding tussen schrijvers en gerecht die altijd wel in zekere mate problematisch zal zijn, nu wordt ons ten minste het spektakel gespaard van schrijvers die het gerecht aanporren om tegen andere schrijvers op te treden.)
Deze beschouwing tussen haakjes wordt ingegeven door een aantal feiten die in herinnering worden gebracht door de voortreffelijk gedokumenteerde studie van L. Vercammen cssr. Felix Timmermans, De Mens - Het Werk uitgegeven door Heideland-Orbis ter gelegenheid van de vijfentwintigste verjaardag van Timmermans' overlijden.
Men verneemt in dezelfde bladzijden, waaruit dit citaat is gelicht, dat Baekelmans aangedrongen had bij het ministerie van Onderwijs op vertegenwoordiging bij de begrafenis, maar het antwoord was een weigering...
samen met Marieke en Lia
Op de laatste bladzijde maakt de auteur een bondige inventaris van wat we de aktualiteit van Timmermans zouden kunnen noemen. Hij verwijst naar het belang dat hij in het universitair onderwijs krijgt toegemeten, naar herdrukken en vertalingen, maar vooral naar folkloristische en toeristische cultus rond zijn werk en zijn personages. Hij kondigt ook de luxueuze uitgave van het Mercatorfonds aan... Ik mis daarin wel precieze gegevens over heruitgaven en vertalingen, want daaraan zouden we kunnen meten wat de waardering is voor Timmermans, na 25 jaar.
Zo op het eerste gezicht, zonder cijfers bij de hand, heb ik de indruk dat hij in een bepaalde bevolkingsgroep, ik bedoel leeftijdsklasse, nog hoog wordt gewaardeerd, maar dat hij in een literatuur die op dit ogenblik vooral gekenmerkt wordt door cerebraliteit, abstraktie, formalisme en achterdocht tegenover de werkelijkheid, nauwelijks nog meespeelt.
De tegenstroom van het vitalisme heeft daarentegen aan buitenlandse voorbeelden een agressieve heftigheid ontleend, die het hymnisch lyrisme en psalmische ingetogenheid van Timmermans links (zo men wil rechts) laat liggen als bijna vrome Biedermeier. In die zin geloof ik niet dat dit deel van Baekelmans' verwachtingen werd ingelost: er is naar mijn gevoel nog geen evenwicht gekomen in de waardering, de tegenstellingen zijn nog niet opgenomen in een betrekkelijk ruime consensus, zoals die bv. wel duidelijk baanbreekt voor een Streuvels en (reeds) voor een Walschap.
Dokumentatie
Louis Vercammen die op tijd en stond toch wel een warme pleitbezorger voor Felix Timmermans wordt, heeft zich van deze situatie terdege rekenschap gegeven. Zijn verantwoording zet hij in met volgende beschouwing: «Het wereldbeeld is sindsdien enorm veranderd. Het vraagt al een hele inspanning om zich in te leven in zijn denkpatroon en leefwereld, die dan nog teruggaat tot de negentiende eeuw. Zijn opvattingen over leven, liefde, kwaad, geloof, plichtsbesef e.d. zijn heden anders gekleurd of door andere waarden vervangen.»
Deze laatste zin loopt wel een beetje mank, maar is in zijn bedoeling juist En hij gaat verder : «Sexidolatrie en geweld, revolutie en Derde Wereld, beat en drugs zijn hem onbekend. Toch blijkt hij in binnen- en buitenland nog lezers te vinden, die even willen verpozen van deze jachtige tijd.»
Daartegenover verdedigt hij ook de aktualiteit van Timmermans: « Ook in zijn tijd heeft hij lange haren en baard gedragen, kwam hij in opstand tegen de bourgeoismentaliteit, heeft hij de prioriteit van de mens op de techniek verdedigd, stelde hij liefde centraal in het leven, streefde hij naar federalisme, veroordeelde hij de oorlog en predikte verdraagzaamheid, eiste hij als mens en kunstenaar zijn vrijheid op, heeft hij geprotesteerd tegen het omhakken van bomen, het schenden van het landschap of het slopen van de oude stadskern.
Zo is hij weer verrassend aktueel ».
Dit is een boeiend portret van de mens Timmermans, het spreekt je wel erg aan, in feite is het naast de eigenlijk belangrijkere vraag: wat betekent zijn werk nog voor ons vandaag? Dit is nog geen terechtwijzing voor de auteur, want deze beschrijving van de mens Timmermans ligt in het verlengde en dient tot aanloop van een uitgebreide dokumentatie over de mens Timmermans. Deze dokumentatie is toegespitst op de levensomstandigheden, de biografie, waarin dan het werk ter sprake komt, zowel in zijn externe genesis als in de weerklank die het vond bij pers en publiek.
Interpretatie
Hierbij moet ik dan de opmerking herhalen die ik maakte bij het voorgaande werk van Louis Vercammen Vijftig Jaar Pallieter, nu zowat vijf jaar geleden. Dit nieuwe werk is ontstaan volgens hetzelfde patroon: alles wat maar enigszins belangrijk is rondom de werken komt uitgebreid aan bod, en dit is de boeiende zijde van zulke dokumentatie en het maakt ze ook belangrijk. Doch een diepgaande analyse van de werken zelf wordt hier evenmin geboden als in het boek over Pallieter.
Dit hoeft voor mijn part ook niet, en beide studies hebben andere belangrijke verdiensten. Het behoort tot de zo noodzakelijke voorstudie, om eenmaal tot een meer grondige interpretatie te kunnen komen van het werk zelf. Ik stel het hier maar tamelijk scherp, omdat de titel van het boek enigszins misleidend zou kunnen zijn: de mens - het werk. Het tweede aangekondigde paneel bestaat inderdaad slechts (slechts?) in de ordening van massa's externe biografische gegevens, zodat ik al even graag de titel zou opgevat zien als «De mens aan het werk».
Ik zeg dit dan ook maar om mijn verhouding tot dit boek zo precies mogelijk weer te geven; dankbaarheid om het gepresteerde werk, dat eindelijk een biobibliografisch raam heeft opgebouwd waarbinnen dokumentalisten verder nog boeiende en noodzakelijke aanvullingen kunnen aanbrengen, maar ook beklemtoning van het feit dat het belangrijkste nog moet gebeuren, en op basis van zulke voorbereiding ook zodra mogelijk moet kunnen gebeuren: interpretatie en situuering van een oeuvre en van een kreatieve persoonlijkheid, die toch een mijlpaal zijn geweest in de ontwikkeling van het Nederlandse proza.
Zo kan ik ook wel begrip en waardering opbrengen voor het motto waaronder deze studie vaart: «On s'attendait à trouver un auteur, on est ravi de trouver un homme» (A. Croisset).
Ik vind deze uitspraak nogal aprioristisch denigrerend voor de "Schrijver": het is toch maar als de schrijver die hij is geweest dat de mens zich aan mij opdringt. Er wordt in het motto daarom naar mijn gevoel al te zeer gespekuleerd op verschil in de waardering voor «de schrijver» en «de mens». Zulk motto vind ik gevaarlijk, en ik vrees dat de auteur, met zijn zuivere overgave aan de mens die Timmermans is geweest, dat gevaar niet helemaal doorzien heeft, en binnen de spanningen tussen de persona practica en de persona poëtica van de kunstenaar de klemtonen verkeerd legt.
Een aanzet tot zulk incident lag nochtans wel besloten in een beschouwing als de volgende: « Er zijn ontelbare manieren om over Timmermans te schrijven. Ons is de grote eenheid tussen mens en werk opgevallen. Het ontstaan van een boek heeft soms alleen anekdotische waarde. In andere gevallen is de kennis van levens- en tijdsomstandigheden een onmisbare faktor om tot een dieper inzicht in het werk zelf te geraken. Dit boek wil alleen maar een wegwijzer zijn.»
Hij maakt dus zelf ook het onderscheid tussen belangrijke en niet belangrijke omstandigheden en feiten. Maar in het werk zélf blijkt dit niet.
Het hoeft niet, maar dan had ik gaarne een ondertitel gehad als die in het werk van Borgers over Van Ostaijen: «een dokumentatie»; en binnen dit beperkend raam krijgt zijn werk dan ook zijn juiste, en helemaal niet te onderschatten draagwijdte.
Schema
De ordening van zijn dokumentatie volgt, m.i. terecht, het stramien van Timmermans' levensloop. Hij deelt die in vijf stadia in: Vormingsjaren (1886-1910), Eerste bloeiperiode (1911-1923), Middenperiode (1924-1934), Tweede bloeiperiode (1935-1944), Naar de toppen (1944-1947). Het schema is dat van de ontwikkeling van Timmermans' schrijverschap, maar daarbinnen worden ook een aantal biografische realia versast, die soms nogal van verre met het werk te maken hebben. Ik ben wat blij dat hij de "Middenperiode" tussen de twee "bloeiperioden" geen periode van inzinking heeft genoemd, want geleidelijk aan is men die periode met Pieter Bruegel en met De harp van Sint-Franciscus gelukkig toch wat positiever gaan evolueren. Dat neemt natuurlijk niet weg dat na Pallieter Boerenpsalm terecht als zijn tweede hoogtepunt beschouwd blijft
Alleen het laatste hoofdstukje "naar de toppen" past m.i. niet in dit raam; daar wordt het menselijk gehalte ineens in de plaats van het literaire geschoven: Timmermans maakt daarin als mens en gelovige een loutering door die aangrijpend is, maar Adagio betekent niet de piek van zijn oeuvre. Westerlinck heeft al zeer vroeg de poëtische kwaliteit van Timmermans' poëzie op zijn juiste waarde getoetst, nl grote waardering maar met inzicht in specifiek poëtische beperkingen. Adriaan Brouwer haalt ongetwijfeld nog het niveau van de werken uit de middenmoot maar overtreft Boerenpsalm zeker niet De term "Uitbloei" lijkt me daarom gelukkig In het laatste hoofdstuk heeft, het leven van de mens de kurve van de artistieke ontwikkeling in Vercammens optiek doorkruist Het is een illustratie van zijn metode en zijn visie waartegen ik enig bezwaar geopperd heb.
Dit nu gezegd zijnde, kunnen we ons veilig voelen aan de hand van de auteur die ons meeneemt door het leven en het landschap van Timmermans. Zijn gelukkige jeugd in de kleinsteedse Biedermeierstad bij uitstek, Lier, zijn eerste literaire kontakten, zijn ontdekking van de literatuur door de bril van het symbolisme en van het pseudo-mystieke fin-de-siècle. De eerste grote ontmoeting met de schilder Raymond de la Haye, die hem bracht tot teosofische mystiek en okkultisme en met Flor Van Reeth die hem meetroonde op een retraite bij de trappisten in Achel Zijn tweede retraite daar, alleen, eindigde op zijn diepe krisis die een hele tijd zou aanslepen. Over deze Sturm-und-Drang-periode schrijft pater Vercammen heel gevat: «Oververzadiging van gevoelens en ondervoeding van het intellekt, daar ligt in de aanvang de sleutel van Timmermans' zieledrama.»
Dat alles resulteert in een «eerste oogst» Begijnhofsproken waarin hij samenwerkte met Antoon Thiry, helemaal in de sfeer van de begijnhofverheerlijking (in het raam van de «Villes mortes»), verschenen gebundeld in 1911; Schemeringen van de dood werden, met illustraties van Flor Van Reeth, door De Lille gedrukt in 1911. Ook aan Timmermans' verzen en toneel uit die jaren wordt uitgebreid aandacht besteed. De auteur resumeert deze aanloop als volgt: «Vanaf de romantiek van Conscience en het schilderachtige van De Laey, via het realisme van Streuvels, gaat het naar het subtiele van de symbolisten en het geheimzinnige van Maeterlinck.»
De konfrontatie met werkelijke doodsangst nav. een operatie zal hem van zijn literatuur genezen. Een soort van lyrisch dagboek van iemand die het leven als voor het eerst ontdekt, zal hieruit ontstaan: Pallieter, meer een idee dan werkelijkheid, de wensdroom van een teruggevonden vitaliteit. Dan komt de oorlog. Je krijgt in het boek enkele bladzijden interessante lokale anekdotiek die niets met Timmermans te maken hebben, maar voor je wrevel word je dan enkele pagina's verder vergoed door een flitsend raccourci: « In maart 1916, op het ogenblik dat de slag om Verdun woedde, dat Pallieter verscheen, dat Gent zijn Vlaamse universiteit kreeg en er een nieuwe lente over de wereld kwam, begon Timmermans aan Het kindeken Jezus in Vlaanderen.»
Ik moet hier de samenvatting van het boek opgeven, maar de lezer heeft nu toch een staalkaart van de manier van werken van Vercammen. Op die wijze komen alle werken van Timmermans in het boek ter sprake, in een krans van vaak lokale anekdotiek die meer dan eens ook belangrijk is voor een beter begrip van de boeken. Ik zou zelfs zeggen, de boeken zelf worden te zeer in die anekdotiek opgenomen, hoewel ik véél liever het omgekeerde had zien gebeuren. Er is overigens voor mij een diskrepantie tussen Timmermans' schrijven en zijn aktieve leven.
De auteur spreekt over de grote eenheid tussen mens en werk, toch konstateert hij terecht dat Timmermans zich op een bepaald ogenblik al te zeer wierp op literaire nevenaktiviteiten, vertelkunst, stads- en reisbeschrijvingen, enz. (bl. 103). «Kleinkunst» noemt hij dat. Ik schrok mij een aap bij het lezen van een zin als de volgende: «Neem Lier weg uit het werk van Timmermans en er blijft slechts een zielloos geval over.» In volgende zinnen blijkt dan gelukkig wel wat de auteur hiermee bedoelt: niet het werk van Timmermans maar Lier.
Diskrepantie
Maar de diskrepantie waar ik het over wou hebben, is die tussen de grote kunstenaar en zijn onpraktische houding in het leven. Vercammen situeert naar mijn gevoel zeer zuiver het vraagstuk van Timmermans' positie en houding tijdens de Tweede Wereldoorlog (tijdens de Eerste overigens ook). Als beroemd schrijver, ook en in de eerste plaats in Duitsland, had hij het al even moeilijk als bv. een Streuvels.
Dat een kunstenaar niet altijd de praktische konsekwenties van ogenschijnlijk onschuldige uitingen zoorziet, kan gerust worden aangenomen, vooral als die kunstenaar, zoals in Timmermans' geval, meer betrokken is op een eigen opgebouwde wereld dan op de maatschappelijke werkelijkheid. Het kan sommigen nu, in een wereld waarin de kunstenaar zich nogal geredelijk engageert, moeilijk vallen dit in te zien, maar daarmee raken we de diepgaande ambiguïteit van de positie van de kunstenaar in de maatschappij aan.
Op dit niveau wordt de diskussie door Vercammen echter niet gevoerd, hoewel dit m.i. wenselijk zou zijn. Dan vervalt echter zijn stelling van verregaande eenheid tussen mens en werk. Tenzij er ene Timmermans is, de innerlijke, die je in het werk terugvindt, en een andere, de onrealistische idealist. De eenheid tussen leven en werk wordt dan inderdaad een probleem. En dat probleem heeft Vercammen niet opgelost al heeft hij er belangrijk feitenmateriaal voor verzameld.
Parallel
De diskussie met zijn boek is daarom met deze bladzijden niet voltooid. Ik zou mijn ervaring met dit werk als volgt willen samenvatten: veel sekuur verzamelde gegevens, waarvan sommige op de rand van de overbodigheid staan, geen syntese van de hele figuur, ik bedoel van leven én werk. maar een parallelle behandeling daarvan, geen evenwicht tussen anekdotiek omtrent een boek en analyse hiervan. Waarom hij Boerenpsalm bv. een "epos" noemt, kan ik met de beste wil niet begrijpen. Het is geen lapsus als hij schrijft: «Een belangrijk deel van de epische schoonheid verkreeg Timmermans door het aanwenden van de psalmenvorm.»
Dat lijkt me een kontradiktie te zijn.
Al deze bezwaren nemen niet weg, dat het werk om zijn dokumentaire waarde voortaan onmisbaar is voor de Timmermansstudie.
Het boek bevat een goede Literatuuropgave, de lijst van Timmermans' werken met verwijzing naar de bladzijden in het boek, de lijst van de vertalingen (nagezien en aangevuld door H. Tomme en Hilda van Assche)
Vader Van Kampen weegt de nieuwe "Pallieter" op zijn hand en glimlacht tevreden. Kivar-geiteleer met goudopdruk. Oudhollands papier met schepranden. Alle oorspronkelijke tekeningen van Timmermans. Negenentwintigste druk. En ongezuiverd, zo fris als de eerste editie. Ik herinner mij, zegt de 83-jarige Amsterdamse uitgever, dat ik de eerste hoofdstukken van "Pallieter" heb gelezen in "De Nieuwe Gids", je weet wel, de beroemde Nieuwe Gids. Een hele tijd geleden, vlak voor de eerste wereldoorlog. Het vliegt voorbij!
Ik ging met dat blad naar mijn vader. Dit is mooi, zei ik, dit moeten wij uitgeven. Mijn vader toonde zich allesbehalve geestdriftig. Zal zo iets wel verkocht worden? vroeg hij. Ik pleitte, ik praatte als Brugman, maar hij bleef denken dat het boek voor Hollandse lezers ongeschikt was. "Kijk", zo luidde een van zijn opmerkingen, "kan dat nou, in zo'n boek, een man die zijn naam in de sneeuw staat te wateren?"
Jongens, wat heeft er sindsdien al niet in romans gestaan!
De grijze uitgever wrijft met een voorzichtige vinger over het omslag. Een goed boek moet je ook aan de buitenkant voelen leven. Of begrijp je dat niet als je geen uitgever bent?
"Er zijn bij ons nu al vier generaties aan bod gekomen Een oude Firma. Mijn zoon is de vierde Van Kampen die de zaak bestuurt. En elke generatie heeft tegen de zin van de vorige een boek uitgegeven dat een grote bijval kreeg, voor mijn vader was dat "Eline Vere".
Mijn opa wou er helemaal niets van weten. Een ongezonde, decadente, languisante juffrouw! zei hij. Mijn vader luisterde niet en liet maar drukken. Dat was in 1889. Het werd een succes".
De vierde generatie zit er bij en grinnikt :
Ik heb de kans niet gekregen, iets tegen de zin van mijn vader uit te geven! Bij ons gaat het net omgekeerd. Nu is het de vader die wel eens wat op de markt wil brengen dat de zoon niet wil.
De derde generatie kijkt op en steekt de vinger uit naar de vierde :
Dat is juist. Jij was direct al een oud mannetje!
MELK EN HONING
Felix Timmermans begon zijn meesterwerk te schrijven in 1911, toen hij vijfentwintig jaar was. Het handschrift wordt nu nog bewaard in zijn laatste woning, het grote witte huis in de Lierse De Heyderstraat, waar hij in 1947 overleed en waar zijn vrouw nu te midden van duizend kleurrijke herinneringen woont. Met een rollend, vloeiend pennetje schreef hij de lofzang op het leven in een hoog cahier met een kartonnen omslag, waarvan hij de pagina's zelf in twee smalle kolommen verdeelde. Vooraan en achteraan staat een lijstje van literaire werken die hij had gelezen en misschien bezat. Op het eerste gezicht zou je denken dat het een dagboek van een boekhouder is, maar op het omslag plakt een wit rechthoekje met schoolse letters: "Pallieter".
Timmermans was nog bezig aan het boek toen hij kennis maakte met Marieke Janssens, met wie hij in 1912 zou trouwen Hij las haar het proza voor, in stukjes en brokjes, gaf haar naam aan de teerbeminde van zijn held "en 't was alsof ineens de wereld groter werd en met een nieuw, kinderlijk geluk omhangen". Hij liet het verhaal lezen aan Hugo Verriest, die zong van geestdrift. Willem Kloos, waar Felix met diep ontzag naar opkeek, kreeg het in handen en publiceerde het onmiddellijk in zijn tijdschrift.
Het laatste fragment moest verschijnen in september 1914. Een maand voordien brak de eerste wereldoorlog uit. Toen Timmermans met Marieke, zijn hond en de gehele familie uit het belegerde Lier wegvluchtte, naar West-Vlaanderen, droeg hij het handschrift van Pallieter mee, als zijn enige en grote schat, onder zijn jas.
"De oorlog was er de oorzaak van dat het boek pas in 1916 van de pers gekomen is, vertelt vader Van Kampen. Het was niet zo'n geschikte tijd om uit te geven. De verbindingen met Lier waren ook niet alles, al hebben wij vrij geregeld contact kunnen onderhouden. Toen Pallieter dan eindelijk toch verscheen, kreeg hij onmiddellijk enorme weerklank. Niet moeilijk te begrijpen! Het was een droeve, sombere tijd en opeens kwam daar een vrolijke, levenslustige man opdagen. In een idylisch landschap van melk en honing!
Hij stak de mensen een hart onder de riem en daar waren zij hem dankbaar voor".
"Felix zelf heb ik pas na de oorlog persoonlijk leren kennen. Hij week toen voor een tijdje naar Nederland uit en stuurde mij een telegram dat hij op een bepaalde dag in Amsterdam zou aankomen. Ik weet nog dat de afspraak even mis liep en dat het hem wel wat ontredderd moet hebben. Felix was geen reiziger, niet iemand die graag van huis ging. Het liefst van al bleef hij in zijn eigen stadje, bij zijn eigen mensen. Wij leerden hem waarderen als een goede man, die niemand kwaad wilde of kon doen. Velen dachten en denken nog dat hij een uitbundige, feestelijke Vlaming was, maar eigenlijk was hij zeer gesloten van aard.
Hij toonde zich stil en teruggetrokken, begon maar te vertellen als hij je kende. Maar dan was het ook een vreugde naar hem te luisteren. Dan haalde hij grappige anekdoten boven, sprak een kleurrijke taal, wist duizend vrolijke uitdrukkingen. Een Pallieter-figuur was hij niet, zeker niet. Pallieter was zijn wensdroom. Zijn reactie tegen de dingen die hem belaagden. Het verlangen dat in hem leefde".
SMAKELIJK
Vader Van Kampen woont in Loenen aan de Vecht : een bakstenen huis met witte ramen, met een bloementuin, met een gracht voor de deur en een weg van klinkers die in smalle bochten tussen hagen en weiden kronkelt in de richting van eindeloze plassen vol zilver.
De zon schijnt op het terras en op de boeken en de bruine foto's die voor mij uit de kast worden gehaald. Timmermans glimlacht mij toe, zijn vrienden zijn weer jong.
Vader Van Kampen vertelt over een editie van het Bruegelboek die hij ergens heeft liggen maar die niet voor de dag wil komen. "Ik had ze meegenomen naar Lier, ze was pas uit.
We zaten te praten in de mooie kamer. Fee had een van zijn kinderen op schoot, misschien Gommaar. Hij nam een penseel en waterverf om de platen van het boek speciaal voor mij te kleuren. Maar omdat hij geen water bij de hand had en er niet om wou gaan, doopte hij het borsteltje in zijn glas koude Bourgogne en schilderde daarmee".
Op de middag rijden we naar een wit restaurant dat met zijn terras-tenen in het water staat. Op de heldere vlakte vóór ons glijden zeilboten over hun eigen spiegelbeeld. Wij drinken een genevertje en bestellen eerst haring, daarna paling.
De hemel ligt in het water, aan onze voeten.
Timmermans was geen Pallieter, maar hij hield wel van eten en drinken, zegt de zoon Van Kampen. Ik kwam eens inAntwerpen, in het staurant van een warenhuis in die tijd reisde ik veel in Vlaanderen, ik bezocht er elke boekhandel en kende iedereen, wij waren de enige Nederlandse uitgeverij die dat ginder deed. Ik kwam in het restaurant en ik zag Timmermans aan een tafeltje zitten. Hij veegde net zijn kin schoon met zijn servet. Ik groette hem. Moet je eten? vroeg hij. Ja, zei ik. Dan blijf ik ook nog wat zitten, zei hij. En hij bestelde een tweede maaltijd en at smakelijk mee.
SOORT NAAM
De witte zeilen brengen mijn gastheren en de echtgenote van Vader Van Kampen op het thema van hun geliefkoosde watersport. Het gaat over boegen en masten en een pasgeschilderde kajuit. Maar ook die hebben iets met Pallieter te maken. Jarenlang heeft de uitgever een jacht gekoesterd met de naam van de Lierse dagenmelker op zijn flank. Nu nog varen er in de buirt boten rond die zo heten. Voor mij is dat het ogenblik om te verhalen over Vlaamse toerauto's, limonadefabrieken, chocoladesoorten, herbergen, fotoclubs, weekbladen en winkels die de naam hebben gedragen of nog dragen. Pallieter is van het boekomslag gestapt en in het volksleven binnengedrongen. Hij is een soortnaam en een werkwoord geworden, een zinnebeeld en een uithangbord.
"Het boek was onmiddellijk een van de best-sellers in onze uitgeverij en is dat lang gebleven, zegt de zoon Van Kampen. Ook het andere werk van Timmermans ging heel goed. Felix was een topper. In 't begin van de jaren dertig daalde de belangstelling een beetje, maar "Boerenpsalm" trok ze toen weer omhoog. Dat vind men over het algemeen een van zijn beste boeken, sommigen zeggen : zijn beste. Na de tweede wereldoorlog kende zijn populariteit een inzinking. Dat duurde geruime tijd. Tot onze Omnibussen kwamen.
Dat was een idee van ons, die Omnibussen. Wij zijn daar in Nederland de eersten mee geweest. Verscheidene romans in één band, een stevig boek voor een zachte prijs. Dat bracht succes, veel succes. Wij gaven twee Omnibussen met verhalen van Timmermans en zij hebben de interesse voor zijn werk doen herleven.
Sindsdien is er weer een stijging merk baar".
"Een van de bekendste Pallieteredities is die grote, luxueuze, met de prenten van Anton Pieck. Zij verscheen nog voor de gezuiverde uitgave en zij is een tijdlang tegelijkertijd met de nieuwe in de handel geweest. Pieck had van ons geen opdracht gekregen. Hij las het boek en was er zo gelukkig mee, dat hij de platen spontaan ging tekenen. Hij liet ze ons zien en wij maakten er de grote editie mee.
Felix juichte toen hij het boek zag. Hij hield veel van Piecks werk".
EENVOUDIGE MAN
U hebt alle boeken van Timmermans uitgegeven?
Ja, bijna alle. In de loop van zijn carrière heeft Fee natuurlijk veel andere aanbiedingen gekregen, maar hij ging daar niet op in. Hij bleef bij ons. Hij vertrouwde ons.
Hoe werkte hij?
Wel.... Meer dan één boek van hem hebben wij twee keer moeten zetten. Felix kon van zijn tekst niet afblijven. Hij veranderde, herschreef, deed er nog wat bij en nog wat af, tot het laatste ogenblik. Zijn drukproeven waren een festival van correcties. Hij haalde door, vond nieuwe woorden en uitdrukkingen bij. En wij maar zetten en proeven trekken en opnieuw zetten! Ik herinner mij "De harp van Sint-Franciscus". Het handschrift werd eerst overgetikt en gecorrigeerd. Dan ging het naar de drukkerij. Felix las de proef en begon daarop zo ongeveer het gehele boek te herschrijven. Toen kon dat nog. Nu zou het onbetaalbaar zijn. Welke uitgever kan zich nog de weelde van zoveel verloren drukkersloon veroorloven?
Verbeterde u zijn taal?
Timmermans schreef wel eens fouten en hij wist dat. Telkens als zij niet tot zijn specifieke en kleurrijke eigen taalgebruik behoorden, lieten wij dit veranderen. Hij protesteerde daar nooit tegen. Hij nam de correcties geredelijk aan. Felix liet zich, ondanks zijn fantastische bijval, nergens op voorstaan. Hij bleef een eenvoudige goedmenende man; hij was goed van vertrouwen. Als wij vonden dat de correctie nodig was, dan zou dat wel zo zijn. Eigenlijk had hij een minderwaardigheidsgevoel. Daar geraakte hij nooit doorheen. Hij was kinderlijk en bang. Je kon hem soms doen schrikken door te zeggen: Fee, hier zitten spoken
De verheerlijking van de goede dingen des levens en de vrijmoedige toon van "Pallieter" bevielen vijftig jaar geleden niet iedereen. Vooral uit Noord-Nederland, maar ook uit Vlaanderen, kwamen enige felle reacties. Men dreef het zelfs zover, "de zaak" aan Rome voor te leggen. Het gevolg was dat er in 1920 namens het Heilig Officie aan het Nederlandse en Belgische episcopaat een brief werd geschreven om de lectuur van dit "de wellust der zinnen strelende" werk af te raden. Er is toen een grote rel ontstaan en het resultaat was dat Felix Timmermans sommige passages milderde of wegliet, zonder evenwel aan de geest van het werk te raken. Die "zuivering" lokte dan weer andere herrie uit. In 1930 verscheen de "definitieve" uitgave. Sindsdien werd de originele niet meer herdrukt en is zij onvindbaar geworden. Nu, ter gelegenheid van 't halve-eeuwfeest van de roman, heeft Van Kampen, in samenwerking met Van In, te Lier, de oorspronkelijke editie weer beschikbaar gesteld.
Buiten die zuivering is er aan "Pallieter" nooit iets veranderd, zegt de oude heer Van Kampen die mij een briefje van Timmermans toont dat hij op 2 oktober 1920 naar zijn uitgever heeft geschreven.
"Pallieter staat niet op den Index", zegt dat briefje, "hij is slechts voor Holland en voor België verboden. Na mij goed bedacht te hebben denk ik dan toch, nu de gecontracteerde uitgaven bij u ten einde zijn, eenige wijzigingen eraan te brengen. Die veranderingen zullen niet erg zijn: 't is hier en daar een zin, en misschien een kort tooneeltje. Menschen, die het weten kunnen, hebben mij verzekerd dat het heel weinig zal zijn ...."Op het einde van zijn schrijven vraagt Timmermans, de aanstaande wijzigingen nog wat te verzwijgen, "want ik vrees dat anders zekere Hollansche geestelijken te veel hunnen invloed (....) zouden doen wegen".
Een episode uit het Rijke Roomse Leven, die men nu met een glimlachje kan bezien maar die toen veel kwaad bloed en zeker ook veel verdriet heeft veroorzaakt. Uit andere documenten blijkt hoe Timmermans zich van geen kwaad bewust was en van de aanvallen schrok. Vader Van Kampen bewaart het stevig in perkament gebonden boek waarin de auteur met een pen en een rood potlood enkele passages heeft geschrapt en een aantal gewraakte "stoute" of "oneerbiedige" woorden veranderd.
VERDORIE
Vader Van Kampen is, net als zijn zoon, vaak in Vlaanderen geweest. Hij vertelt er over en bladert in zijn mappen met papieren souvenirs. Hij roept de atmosfeer op van de vooroorlogse Kempen en van de kleine stad aan de Nete waar nog vissersboten voeren en de gouden bruiloften nog aanleiding gaven tot gulden feesten, met stoeten en reuzen en maaltijden met ontelbare gangen.
Plots ligt er voor ons op tafel een bleke programmabrochure uit 1939, toen de toneel afdeling van de sportclub Lyra een "Pallieter-revue" opvoerde. Wij doorlopen het boekje en vinden een tekst een brief aan die "Beste Mejuffrouw Lyra" waarin Timmermans antwoordt op de veel gestelde vraag : Waar is Pallieter naar toe? Waar verblijft hij nu, sinds hij met zijn wolken van kinderen en zijn zoete vrouw in de huifkar de wijde wereld introk, "lijk de vogels en de wind"?
Ik weet het niet zegt de auteur. "Een ding weet ik en dat is mij genoeg : Pallieter heeft een handsvol aarde van onze Nethestreek meegenomen, van die streek die hij zoo lief heeft, en die ons allemaal ook zoo aan 't harte ligt. Met de handsvol aarde, een deeltje van onzen grond bij zich "blijft hij in den geest bij ons".
's Avonds als hij ergens in "Bapland" of in China "of waar ge wilt", zijn pijpje zit te roken, zal hij wel heimwee hebben naar het land der Schapekoppen, naar zijn streek. Dan zal hij zeggen : "Verdorie het was er toch goed en schoon! "
"Maar 't leven is nu eenmaal zoo, alles verandert. En moest hij weerkomen (maar ik geloof het niet) hij zou nog al eens verschieten, want er is hier zooveel veranderd! Ik moet 't niet zeggen, ge weet het allemaal. Of het beter of slechter is?.... Elke tijd heeft zijn eigen zin maar menschen blijven toch altijd menschen. Laten we er onzen kop niet mee breken.
Felix Timmermans en de Rembrandtprijs - Jef Van de Wiele
Felix Timmermans en de Rembrandtprijs.
Door Jef Van de Wiele
Cyriel Verschaeve, Stijn Streuvels, René de Clercq, Hendrik Luyten, Raf Verhulst zagen hun werk en hun naam bekroond met den Rembrandtprijs. Om de beteekenis van dien prijs te doorgronden, zouden we ons dienen te verdiepen in de kunst van Rembrandt, in het wezen van die kunstgolf die wij de Noordsche noemen, en waarvan Rembrandt de hoogste belijdenis blijft. Hoe werd die weer bepaald door Verschaeve?
« Die nordische Harmonie setzt ja die ganze Kraft ihrer Kämpfer ein und aller ihrer Glieder, hebt dieselben vereinzelt und im Zusammenstoss hervor, und lässt in dem vielgliedrigen Ganzen die Einheit leuchten jenes Ganzes, das erstrebt wird : die Vollheit des Lebens. »
.... Entfesseln und ordnen das ist, das tut der Norden. Da ist uns der Lenz Zauber und der Winter Grauen, und im Menschen ist die Lebenslust Rausch und die Höhenzucht Entrücktheit. Die Pole zeichnen sich in aller Schärfe ab, um danach in stürmischer Verbindung ein Paar zu werden und Höchstes zu zeugen. Hat Deutschland dieses angeblich Unmögliche zur Tatsache gemacht in der Musik, auch in Vlandern und Holland ward's Ereignis in der Malerei.
.... Es ist bei uns üblich geworden, von zwei Strömungen im vlamischen Volk zu sprechen mit der Redensart: das Volk von Memling und das Volk von Rubens, als ob der erste Künstler die Mystik, der zweite die Erdenliebe verkörperte. Ich kann bei bestem Willen keine Mystik erblicken, wo ich Lebensblässe spüre, noch solche verneinen, wo Lebensfülle strahlt. Auch Mystik soll Ganzheid sein, weil sie Flamme des Lebens ist.
.... Die Hand kann man fesseln in jedem Sinn, nicht das Auge. In's Auge rettet sich die Natur, und daraus tritt das Blut hervor. Das vlämische Auge sieht und träumt, es sieht so Herrliches, dass es noch viel Herrlicheres träumen muss. Der Traum beherrscht das Werden. »
De beteekenis en de bedoeling van den Rembrandtprijs is een tweevoudige : aan de eene zijde worden in de prijs-gekroonde kunstenaars die mannen geëerd, wier streven en werken van dezen Noordschen strijd doordeesemd is; aan de andere zijde huldigt men de stem van het bloed. Deze stem, die hier in Noord en Zuid luid wordt in het woord, straalt uit de kleuren, jubelt in de muziek, gestalte krijgt in kultuurpolitieke bedrijvigheid; deze stem van het bloed, tolk van het mystieke Rijk, door alle bloedverwante stammen als de eigene stem erkend en in haar rijke schakeering dankbaar aanvaard als verrijking van het eeuwige, gemeenschappelijke erfgoed. Zoo wordt deze Rembrandtprijs-hulde, door Duitsch begrijpen aan Vlaamsche voormannen gebracht, een telkens hernieuwde, bevruchtende daad in de groote Vlaamsch-Duitsche Arbeidsgemeenschap.
En nu werd Felix Timmermans, als zesde Vlaming, op zijn beurt houder van den Rembrandtprijs. Zijn Verschaeve's granieten bepalingen van het Noordsche in de Vlaamsche kunst op zijn werk toepasselijk? Heeft ook hij, Timmermans, glansrijk bijgedragen met zijn Arbeid tot deze Gemeenschap? Tijdens den oorlog 1914-18 had zich een wonder voltrokken. Soldaten in Feldgrau hadden oerouden, wezenseigen kultuurbodem ontdekt. Te Brussel waren zij als Verwaltungsofficieren regelmatig gastheeren van Vlaanderens prinsen van het woord. Als onbekende soldaten op wacht te Zeebrugge hadden zij zich gewaagd aan vertalingen uit het werk van Guido Gezelle « Lenzlieblichkeit » Als Kriegsberichter op doortocht te Roeselare, zitten zij in een huis van de Zuidstraat met een ouden, 90-jarigen, brommigen heer bij het haardvuur, en weten geen antwoord als hun verwijtend gevraagd wordt waarom men zijn zoon niet kent; waarom Gudrun in Duitschland niet gespeeld wordt; waarom de Kriegsberichter niets afweet van Albrecht Rodenbach, in wiens bed hij slaapt; waarom hij en velen van zijn volk vergaten dat ieder woord dat Berten geschreven heeft heilig is voor ieder Duitscher, voor ieder Skandinaaf.
Het wonder zette de poorten van de wereldliteratuur wijd open voor Vlaanderens garven. Bundels poëzie en proza, studies over den Vlaamschen strijd, over Vlaamsche voormannen zagen het licht. Waar tientallen jaren lang bijna uitsluitend de naam van Conscience als eigen goed had geklonken, leerde men nu opnieuw Buysse kennen en Streuvels, sedert jaren in de vergetelheid geraakt; en daarbuiten nieuwe namen: Van Oye, de Clercq, Gezelle, Teirlinck, Vermeylen, van de Woestijne; werden oude bronnen aangeboord: Sagen en Volksliederen, Ruusbroeck, Hadewijch, Veldeke, « Lanceloot », « Marieken van Nijmegen ».
Al wat verder de pen roert krijgt zijn aandeel in verzen- en novellenbundeis. Dan rijt de harde werkelijkheid het wonder stuk. De soldaten in feldgrau werpen eens te meer hun leven in de weegschaal, om in het eigene vaderland in maandenlange straatgevechten de horden van wanorde en verderf neer te slaan; de Verwaltungsofficieren hebben de uniform voor de professorale toga verwisseld, en trachten de scherven te redden van wat een barbaarsche overwinnaarshand in het volksdom heeft stukgeslagen.
In strijd en ellende, midden honger en innerlijke gespletenheid, moeten de beste krachten in Duitschland worden samengetrokken op het innerlijke front, ebt de belangstelling voor het kleine broedervolk plotseling af. Tien lange jaren duurt deze inzinking, al blijft ondertusschen ononderbroken Conscience de jeugd in Duitschland binden en boeien.
Ware daar niet Felix Timmermans gekomen.
In den vloed der oorlogsjaren eerst weinig opgemerkt, verovert hij vanaf 1921, in de voor Duitschland zwartste jaren stormenderhand de harten dierzelfde jeugd en meteen van den Duitschen lezer. Begin 1917 brengt Rudolf Alexander Schröder een eerste proeve van vertaling met een hoofdstuk uit «Pallieter», waarop, in 1918, Friedrich Markus Huebner in zijn « Flämisches Novellenbuch » «Die sehr schönen Stunden von Jungfer Symforosa, dem Beginthen » opneemt. Tien jaar later afzonderlijk uitgegeven door het Insel-Verlag, zal deze novelle binnen de spanne van vijf jaren het 100.000-tal bereiken, en samen met de andere werken van den schrijver, Timmermans in 1933 maken tot den meestgelezen buitenlandschen auteur. Door een Berlijnsch professor ontdekt Anton Kippenberg den dichter, en zoo verschijnt in 1919 het eerste werk in boekvorm : «Das Jesuskind in Flandern» (oplage in 1934 : 40.000). Door de zorgen vooral van het Insel-Verlag zal de stroom van stijgenden bijval tot op heden ononderbroken blijven vloeien. Naast Kippenberg zetten zich andere vertalers aan het werk : Anna Valeton-Hoos, Peter Mertens, Adolf von Hatzfeld, Karl Jacobs, Max Lehrs, ja, zelfs worden de « Drie Koningen » uit het Hoogduitsch in het Nederduitsch omgezet door Ivo Braak en vertoond, zoodat de kritiek lovend kan vaststellen : «Ivo Braak hat die hochdeutsche Uebertragung des Spiels in das dem Vlämischen verwandte Plattdeutsch zurück-übersetzt und hat damit dem niederdeutschen Theater das erste Mysteriumspiel geschenkt, das den Vergleich mit Spitzleistungen des hochdeutschen Laienspiels aushält. »
Wie in Duitschland heeft gereisd, heeft in trein of tram, bij het zich bekend maken als Vlame, moeten hooren dat men «Pallieter» gelezen had. Van 1921 tot 1937 steeg de oplage tot 140.000, maar vele Vlamingen zullen verbaasd opkijken bij de cijfers van «Das Triptychon von den heiligen drei Königen», welke in 1936 reeds de 125.030 bereikten.
Maar even gegeerd bleken de vele bundels kortere verhalen; of zij nu «Das Licht in der Laterne» heetten of «St. Nikolaus in Not», «Die bunte Schüssel», «Das Schweinchen und andere Tiergeschichten», «Flämische Legenden», «Kleine Leute in Flandern», «Timmermans erzahlt», «Beim Krabbenkocher», altijd blijft de vraag het aanbod overtreffen, alhoewel tijdschriften en dagbladen niet moe worden kleine Timmermansverhaaltjes voor de breedere massa te brengen, terwijl men den dichter verplicht zijn vele lezingen in opstelvorm uit te geven. «Der Pfarrer vom blühenden Weinberg» haalt reeds na drie jaar de 20.000; «Pieter Bruegel», veel gunstiger onthaald dan in Vlaanderen, boekt in 1938 de 34.000, maar alle voorbij streeft «Aus dem schönen Lier» met een oplage van 60.000 (Z.j.).
Het moet dan ook geen verwondering baren, wanneer een recensent, die voor het eerst met andere Vlaamsche schrijvers kennis maakt, bij een herdruk van een sinds lang in Duitschland vertaald werk van Streuvels meent te moeten ontdekken dat dit Streuvelsche werk sterke invloeden van Timmermans verraadt.
De normen die vooropgezeten hebben bij de waardebepaling van Timmermans' werk in Duitschland zijn natuurlijk zeer verscheidene. Men dient daarbij rekening te houden met verschillende en dikwijls zeer ver uiteenloopende tijdsomstandigheden.
De eerste na-oorlogsjaren met hun totale stuurloosheid, hun inflatie-ellende, hun uitzichtlooze horizonnen, hun brutale afwezigheid van alles wat het leven levenswaard maakt, het schiep ook daar voor den geest van « Pallieter » dienzelfden drang, die de frontsoldaten naar het werk deed grijpen.
Men vond er een stuk lillende, bloed- en gloedvolle levensbekentenis in. Evenals op den «Leeuw van Vlaanderen » wierp zich de Duitsche jeugd op dit boek. Het werd gelezen bij het kampvuur, er werd uit voorgedragen tijdens een oponthoud in de jeugdherberg. Aldra doken echter de traditioneele polen op : mystiek en zinnenvreugde, en doorheen de jaren zou het her-en-der in de kritiek niet verflauwen. De Roomschen eischten Timmermans' levensvisie voor zich op, maar evenzeer deden dit de Protestanten. Anderen jubelden om den gezonden heidenschen zin voor het leven van ieder seizoen. En dan die toover van de kleuren en geuren, van beeld en woord.
Toen dan later, mede door het voortrekkerswerk van Timmermans, Streuvels voor een derde maal door Duitschland werd ontdekt, en met hem zoovele andere jongere Vlaamsche dichters, kwamen de stemmen luide die vergeleken en concludeerden, kwamen ook Vlaamsche stemmen zich in het koor mengen, « dit» was toch niet het Vlaamsche aangezicht, noch veel minder de Vlaamsche ziel.
In 1936 vlamt het voor en tegen het felst op : Timmermans heeft de vijftig bereikt; drie Vlaamsche dichters worden met den Rembrandtprijs bekroond; Verschaeve's rede te Keulen maakt ophef. Victor Leemans grijpt deze gelegenheid aan om in algemeene stellingen den waardemeter tot zijn juist peil terug te brengen : Claes en August van Cauwelaert, maar vooral Zielens' « Nu begint het Leven » komen onder het brandglas. De beste roman van Vlaanderen is « Blauwbaard », ook « Hans van Malmedy ». Vooroordeelen overwoekeren het kritisch inzicht, terwijl de kleine literaire trusts de plak zwaaien. Hoe kan trouwens een gezonde kunst bloeien, als een Jan van Gorp door politieke kranten voor de vierschaar wordt gedaagd, om het te hebben aangedurfd over Duitsche literatuur te schrijven?
Wat Timmermans betreft : zijn « Pijp en Toebak » is eenvoudig waardeloos, terwijl de «Boerenpsalm» zijn onmacht bewijst en hij in dit werk niet boven het overdreven anekdotisme uitkomt. Tijdschriften nemen Wies Moens' stellingen over uit «Dietbrand». Hoe Van den Oever de Franschschrijvenden en tevens Felix Timmermans pseudo-Vlamingen noemde; hoe Europa Vlaanderen als een soort reservaat aanziet. Adolf von Hatzfeld (Moens schreef zijn bijdrage naar aanleiding van het verschijnen van Hatzfeld's werk over Timmermans) wil de waarheid in overeenstemming brengen met de visie van zijn vriend uit Lier, maar hij ziet veel dieper. Wij wijzen van de hand dat Timmermans de ziel van Vlaanderen weer heeft geopenbaard, tevens de vergelijking met Bruegel, ook al zien wij de relatieve schoonheid in het werk van Timmermans. Wij danken hem om het frissche, vroolijke, maar hij heeft schuld er aan dat de Vlaming doorgaat voor iets komisch, een hansworst. Timmermans is niet de vertegenwoordiger van Vlaanderen.
Als Ernest Claes enkele maanden later, op uitnoodiging van de Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft, in het Harnackhaus zal lezen over « Mein Freund Timmermans », krijgen wij een gansch anderen toon te hooren. Claes vertelt op zijn sappige, gemoedelijke manier over hun vriendschap, hun overeenkomst, over Lier en Sichem, over hun eerste kennismaking.
Hij geeft de eerste indrukken weer over «Pallieter» : zoo heeft in Vlaanderen nog niemand geschreven. En het succes van Timmermans en zijn triomf in Duitschland verklaart Claes door hem te betitelen als de kunstenaar van het hart. Duitsche critici wijzen er op hoe eenzijdig het is, zoowel voor Timmermans als voor de Vlaamsche letterkunde, « Pallieter» aan te zien als de vertegenwoordiger van het Vlaming-zijn. Anderen spijkeren het als Germanenhetze aan den schandpaal dat vele Europeeërs glimlachen als zij over Vlaamsche kunst spreken : zij denken aan «Pallieter», aan De Coster, Teniers, Brouwer, Bruegel.
Men mag niet zeggen : hoe Vlaamsch, die Timmermans, want ondanks Boudewijn, in Duitschland minder bekend, laat hij slechts één zijde zien van het Vlaamsche leven. Moge de volksche golf hem ooit in haar ban brengen, dat ware de kroon op zijn werk.
Al is het voor de jonge Vlaamsche schrijver nu een vanzelfsprekend iets in het Duitsch te worden vertaald en aldus te worden binnengeleid in de wereldliteratuur, toch blijft voor Timmermans niet de kleinste lof de groote gangmaker te zijn geweest. En zijn groote beteekenis, tevens zijn invloed op de Duitsche literaire visie, moge blijken uit enkele besprekingen en analyses.
In een artikel « Erde und Ewigkeit» stelt Julius Jensen een onderzoek in naar de «Verkündung im Werke Felix Timmermans' ». In deze werken dreunen geen machines, jacht geen grootstad, ontmoet men slechts toevallig menschen van dezen tijd. De personen zijn geen individuen, maar tot gestalte gegroeide deelen van onszelf. Hij schept wenschbeelden voor zich en voor zijn volk. Zijn werk is tijdloos : zoovele personen konden dragers worden van de geschiedenis van Jezus' geboorte. « Das Jesuskind » reeds bracht de vruchtbare spanning tusschen Erdenlust und Ewigkeitsverlangen. Het sterkst, meest volbloedig en bewogen komt echter deze spanning tot uiting in « Pallieter ». Voor Timmermans is de natuur schepping, plaats van de openbaring. Het is, trouwens nog inniger in «Der Pfarrer» natuurmystiek, die toch geen pantheïsme wordt. Hoe komt Timmermans tot dit geloof? Heeft hij nooit vragen gesteld? Toch wel, men leze slechts het « Triptychon » en « Der Pfarrer » (de figuur van Michaël); men ziet de vragen opduiken naar het leed der wereld (reeds in «Pallieter» aanwezig : de boom, de paarden). Vooral in het «Triptychon» wordt iets van de genade zichtbaar.
Timmermans toont ons een nieuwe levenshouding tegenover het aardsche.
Tijdens de donkere jaren van Duitschlands moeizamen weg naar eigenheid en eendrachtige sterkte, gaan sommigen zich afvragen in hoeverre vreemde literatuur moet en mag worden binnengelaten. Na den oorlog kwam er over het land een stroom van Amerikaansche (Dreiser) en Engelsche producten (Shaw, Galsworthy). Maar stilaan breken de Germanen door : Lagerlöf, Hamsun, Undset; ook de Hollanders en de Vlamingen, vooraan Charles de Coster; daarbij Fabricius, Timmermans en Claes.
De historische achtergrond van Felix Timmermans wortelt in de 17de eeuw. Hij hangt vast aan de aarde. Men denkt aan Hobbema en Vermeer, ook aan Rubens' epicurische beelden.
Hij doet de grens tusschen schilderkunst en dichtkunst vergeten. Niet als Goethe, Keiler nevenseen, niet als de romantiekers Stifter, Mörike, Stehr laat hij de natuur tooverachtig lichten; hij kan niets dan schilderen. Men moet het lezen, men kan het niet beschrijven; kleur naast kleur en nooit teveel. Hij houdt van het degelijke, dus van de anekdote. Hij is een brave katholiek, maar zijn vroomheid is niet in erfpacht bij de kerk. « Es ist die gleiche Frömmigkeit, wie sie durch Regelindis' Lacheln im Naumburger Dom waltet : Schwester der Tapferkeit und der bejahenden Güte. »
Deze innige verbondenheid van schilder en schrijver wordt eenstemmig geroemd.
Naar aanleiding van een tentoonstelling zijner teekenkunst in het Wallraf-Richartz-Museum wordt er op gewezen hoe het in hem één persoon is, de dichter en de schilder. In zijn etsen is hij verwant met Pieter Bruegel. Maar hier wordt het kleurtapijt soms plots verscheurd.
Bij Timmermans leven de twee zielen van Vlaanderen; maar het lachen van de zon en de opgewektheid van het licht overwinnen in hem. « Das versöhnt und überwindet alle Aengste und Gerichte Breughelscher Herkunft. » Geen echter heeft een kunstenaar met zooveel liefdevollen schroom genaderd als Adolf von Hatzfeld Timmermans in zijn «Felix Timmermans, Dichter und Zeichner seines Volkes» (1935). De Westfaalsche dichter komt naar Vlaanderen samen met een vriend, die tijdens de reis volksliedjes zingt. Brussel en de Hoogstraat met den reuk van visch en den klank van de harmonica; het huis van Bruegel (daar voelt men Timmermans); het bralle volksleven; de dansende jeugd rondom muziekstoeten; bij het beeld van Manneke Pis denkt men aan Pallieter.
Dan leidt de tocht naar Gent, langsheen bloeiende velden en weiden, met het vredige beeld van roerlooze hengelaars en de diepe rust van kleine stedekens («Anna-Marie»).
En ondertusschen zingt de begeleider: «Im Winter, wenn es regnet, da sind die Pfade tief». Daar trekt het geloovige volk te Gent langsheen de gotische kerken. Zóó zijn de menschen van Vlaanderen nog, hemel en aarde verbonden, mijmert von Hatzfeld, en als een verre echo ruischt het : « Zerdruckt bin ich von innen ». Maar ook de grootsche vizioenen uit den glorietijd van Vlaanderen doemen op, de handelskracht van Gent, Brugge, Antwerpen; en het verval : de Beeldenstorm, het vele vergoten Vlaamsche bloed, de huidige Vlaamsche strijd. Waar staat Timmermans nu? Behoort hij tot de geschiedenis of tot de natuur van zijn volk? Maar steeds weer barsten de vreugden van het volk los : in het Rijnland de carnavalstoeten, in Vlaanderen kermis en reuzenoptochten : « Wer sagt, der Riese kommt, der lügt. » Midden dit volle leven : Lier, Timmermans, de eenvoudige werkkamer. Timmermans heeft zijn volk weer in het licht der Europeesche belangstelling gesteld. Wie zal de onbekende wetten van geboorte, milieu opsporen, die een dichter voorbestemmen woorddrager van zijn volk te zijn? Men moet hier dit alles beleven : dit landschap, deze kerketorens, deze beelden; altijd weer dwingen de Vlamingen God tot beeld te worden.
's Avonds leest dan Felix Timmermans voor over zijn leven, in deze taal « die weicher ist als die unsere, die naher der Natur geblieben ist als die, die wir sprechen, und die leichten als die unsere die Bewegungen des Gemüts und die Bilder der Seele und des Herzens auszudrücken vermag. » En zoo hoort hij hoe het « Kindeke Jezus » ontstond en « Pallieter », geëindigd twee dagen voor den oorlog uitbrak.
Vlaanderen was steeds het slagveld. Maar ook in schijnbaar vredige periodes gaat de Vlaamsche strijd voort, en zoo werd hij uitgebeeld in een dierfabel « Der Esel Baudewein ». Boudewijn is Vlaanderen. Is het waar, vraagt Hatzfeld? En bij de rust van Felix Timmermans denkt hij aan de Coster's Ulenspiegel. En in een ander uitvoerig opstel over den « Maler und Dichter », waar eveneens de jeugd, de invloeden, zijn reizen doorheen Duitschland, zijn sterke, Germaansche natuur worden naar voor gebracht, komt steller tot de vaststelling :
«Der noch nicht funfzigjahrige Felix Timmermans steht heute gebieterisch in der europäischen Literatur mit an ersler Stelle.» Zijn kunst is eenvoud en deemoed. « Humor und die feine Künstlerhand die höchsten schöpferischen Tugenden, die Liliencron einmal an Storm rühmt , sie sind auch das köstliche Besitztum dieses stammverwandten Flamen, und darum liebt Deutschland diesen Dichter von Herzen. »
Reeds voordat het werk in het Duitsch vertaald is, verzet zich een man als Huebner, die toch door en door zich thuisgevoelt in de Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde, naar aanleiding van een bespreking van « Het Kindeken Jesus in Vlaanderen » tegen de halsstarrig terugkomende bewering als zou « Ulenspiegel » de Vlaamsch-nationale bijbel zijn. Dat kan men integendeel wel beweren van Conscience's Leeuw van Vlaanderen» en « Jacob van Artevelde ».
Zonder uitzondering behandelen in het Vlaamsch geschreven gedichten dit eene : Vlaanderen en de liefde van den dichter tot de duurbare Vlaamsche aarde. Overal breekt de mythus van het volk door. Daarom maken ze figuren uit Bijbel of geschiedenis tot hun eigene, (Vermeylen: «De wandelende Jood » de Clercq: « Tamar ») maar hemel en aarde blijven Vlaamsch. Zelfs het Evangelie laten ze op Vlaamschen bodem zich afwikkelen, zooals zoo pas de zich roemvol aanmeldende schrijver Felix Timmermans. Hij schrijft daarover zoo eenvoudig van hart als ware het nog nooit beschreven. Het werd een «wundervoll ruhiges und ausgereiftes Werk». De taal heeft de klankrijkheid van Gezelle en de bonte pracht van Streuvels. Dat Vlaanderen is doorheen alle internationaal gemaakte staten « die überstaatliche Heimat besonderen Menschentums ». Al de personen schijnen zoo uit de Middeleeuwen tot ons gekomen. De kindsheid van Kristus werd tot een symbool voor het zoeken naar een vaderland.
Bij de bespreking van een heele serie « Volks- en Märchen-bücher » wordt Timmermans, vergeleken bij het overige, een reus genoemd: « Diese Dichtung ist ein rührend schönes Lied, ein Bild voller Farbe und Pracht; alles durchflutet von herrlichem Rhythmus und süssester Melodie, aber keine Profanierung. » Het boek heeft iets van de innigheid en de naïeveteit der oude Vlaamsche meesters. Vooral de karakterteekening van Maria, den Pastoor, Jozef worden geroemd, en de bladzijden behelzend het verhaal van het huwelijk, de armoede, de reis, de geboorte noemt men aangrijpend. « Ein Buch voller Duft und Frische, von einer so urwüchsigen und starken Frömmigkeit erfüllt, dass man sich an dieser aus der Unmittelbarkeit einer weder von Dogmatik noch von Sentimentalität angekränkelten Religiosität innerlich erbauen kann. »
Wilhelm Conrad Gomoll eindelijk zegent de uren waarop hij Timmermans leerde kennen als een vreugdebrenger. Waar hij voor het eerst dezen dichter las, zal hij nu voor hem optreden als voor een man, een mannelijken geest, ver van alle sentimentaliteit. Hij is van de aarde maar niet aan de aarde gebonden. « Das Jesuskind » is het rijpe werk van een uitverkoren dichter, «ein beglückendes Geschenk ». En "Pallieter" is een hoorn van overvloed, met beelden van de geniaalste teekenaars : Ostade, Steen, Bruegel. « Diese Dichtung wäre etwas für die Hände des jungen und des alten Goethe; beide würde den Dichter grüssen und sein Werk mit Stürmen des Jubels loben! »
« Pallieter » daarentegen kende niet een zoo eenstemmigen, onverdeelden lof. Reeds in 1917 aangekondigd in de brieven uit Holland, die J. G. Talen regelmatig in « Das literarische Echo » verschijnen liet, naar het voorbeeld van Heinrich Bischoff, wees hij op de uitzonderlijke qualiteiten van dit literaire meesterwerk. In harmonische versmelting van aardsch en hemelsch, van zinnen en ziel is het gegroeid tot een symfonische prozahymne aan Gods schepping. Schrijver haalt het oordeel aan van Robbers, de Meester, Netscher.
«Die schone Literatur» vindt het echter niet zoo schoon. Zinnen- en hartelusten te over; dik opeenliggende verfvlekken; alles blinkend in de stralende zon. Maar reeds na enkele bladzijden heeft men genoeg. En als men dan toch plichtsgetrouw voortleest, wordt men er zoo «übersatt» van, dat men het zijn leven lang wel niet meer wil openslaan.
« Es ist eine in sich selbst verliebte Genre-Kunst oder Kunstfertigkeit, die sich bald erschöpft hat, aber sich nicht genug tun kann. » Zoowel het grove als het innige werken lastig.
Alles bijeen een interessante kennismaking, waaraan men echter ongaarne wordt herinnerd. Weer andere tijdschriften halen gulzig heele hoofdstukken aan, wijzen op de sterke verwantschap met Rubens, op het grundniederdeutsch (niederrheinisch) karakter van de stemming, ook van de landschappen, maar voor en boven-al op de levensvolheid, die in al de zorgen en nood zooveel te meer welgekomen is.
Met dit boek staat men voor een nieuwe wereld, een nieuwe taal, een nieuwe letterkunde: alles is goed, het woord, de mensch. In Duitschland is de literatuur na den oorlog op een dood punt gekomen, de fantasie schijnt alle bevruchtende kracht te hebben verloren; de wensch naar gezonde zinnenbevrediging blijft onvervuld. Niet zoo in Vlaanderen. Nergens is de kunst zoo in volk en land geworteld als hier.
De Vlaamsche letterkunde is eeuwige heimatkunst : men leze slechts «Advokat Ernst Staas», het meest gelezen werk na Conscience, en « Der Arbeiter » of « Die Ernte ».
Maar nu is Timmermans gekomen! Dat boek «Pallieter» is een literair veulen; men wordt meegesleurd met de onconventioneele uitgelatenheid en nergens kan men zich ergeren aan de bokkesprongen van den schrijver. Een boek van overweldigende Lebensbejahung.
Wat «Symforosa » betreft, « Hier liegt eine Dichtung vor von so reifer Ehrfurcht vor dem Kleinen und solch herzlicher Liebe zu Landschaft und Volk, dass man das Büchlein am liebsten allen lieben Menschen, die man kennt, in die Hand drücken möchte. » Er zal wel zelden op zoo eenvoudige wijze een zoo groote hulde gebracht zijn aan het menschelijke in de kunst van een dichter.
Waar Richard von Schaukal (Die schöne Literatur) zich geërgerd heeft over de derbheit in dit werk, vindt hij geen echo bij de vrouwelijke critici. Integendeel, de echo van Pallieter's ziel is steeds rein en onmiddellijk, en met een ware geestdrift wordt de inhoud van het boek naverteld : « Es gibt kein Buch der Weltliteratur, in dem irdische Schönheit so im Wort eingefangen ware.» Men stelt onwillekeurig de vraag : is het leven zoo? Is dit niet te vol licht? En daarbij denkt men aan de andere dagenmelkers, aan Knulp van Heyse, en Maïtre Breugnon van Rolland. Maar deze daggenieters kennen ook inzinkingen; hun kracht echter zit in den strijd om leven en dood, de geest van den mensch overwint alles.
Die toon ontbreekt bij Timmermans, maar men voelt het niet aan als een gebrek. Ook hier sterft de natuur, maar dat wordt een deel van de groote symfonie. Pallieter leeft met geest en ziel alles mee; altijd weer heeft de natuur het gezicht van Pan, overal vindt hij God terug, en toch is het boek vol verscheidenheid, ondanks deze eenzijdigheid. Zijn humor is zoo aardsch, zoo oorspronkelijk en kinderlijk, als men hem slechts vindt in de Duitsche en Nederlandsche beelden uit de Renaissance. « Ich habe, glaube ich, noch nie und nirgends solche Fähigkeit des in Wortekleidens feinster Nuances gefunden wie hier, ... alles Leben, Leben für alles, was in uns lebt. »
De menschen hebben allen zin voor de legende verloren (men denke aan het Duitschland van 1926), en dat moet de verwondering verklaren over een werk als «Das SpieI von den heiligen drei Königen». Wie echter den zonnigen schrijver kent van « Pallieter », « Das Licht in der Laterne » of « Das Jesuskind » is niet meer verwonderd. Men staat hierbij toch voor een zeldzaam begenadigd kunstenaar, zoo oerecht dat hij zijns gelijke niet zoo spoedig zal vinden. Geen enkele poging om het wonder van Bethlehem te vermenschelijken, is zoo geslaagd, is zoo gegroeid tot legende, zoodat men gelooven moet.
De taal is betooverend-schoon, met al den eenvoud van het volkslied. Het belangrijke tijdschrift, dat met deze bijdrage zijn nieuwen jaargang opent, verwijst verder naar de heidensche elementen, welke nog immer in de volksziel wonen (« De Kerstmissater»).
Wij moeten Felix Timmermans dankbaar zijn voor dien blik in de machtige diepten en de warme schoonheid der Vlaamsche ziel. Zoo wordt ook de Vlaamsche strijd een lichtend voorbeeld in onzen strijd voor ons volksdom. Wij moeten het Vlaamsch-Germaansche strandgoed redden. Wanneer een jaar later hetzelfde tijdschrift, van de hand van een anderen criticus een bespreking brengt van «Der Pfarrer vom blühenden Weinberg» blijft de bewonderende toon even sterk. Men kan, wat de intrige betreft, zich afvragen of het offer voor de bekeering noodig was, maar in ieder geval is het scheppen der gestalten van het meisje en den pastoor groote kunst. Trouwens, er is in de figuur van dezen pastoor niet de minste parodie, het blijft een meesterstuk. Men kan Vlaanderen om dezen landschap-dichter benijden; moge hij een nog ruimeren lezerskring vinden.
De versmelting der beide door Verschaeve aangeduide polen worden als volgt onderstreept : Timmermans is « begnadet mit einer seltenen, reinen Dichtergabe, ein Mann von heute nur noch vereinzelt anzutreffender Naturverbundenheit, die zur unverbrüchlichen Gottesverbundenheit wird.». En de uitgesproken katholieke tijdschriften treden eensgezind deze zienswijze bij. Er is niet een dat den «Pastoor» ook maar in het minst als komisch gaat aanzien: « Es ist unmöglich, die Schönheit eines Werkes in Worten darzulegen, das von einem jener Seltenen, jener wahrhaft Begnadeten verfasst wurde, der ein ursprünglicher Dichter ist, einer, der mit einzigartigen, unerhört neuen, kühnen und frischen Anschauungen Natur und Leben gestaltet.
»...In dem Werk lebt die ganze Fülle und Grosse des Christentums und der katholische Kirche. Mit besonderer Genugtuung und leisem Neid, dass wir keinen Timmermans haben, setzen wir diese Wunderblume auf das Stoppelfeld unseres Literaturstreites. Erst an der Blume merkt man recht, was ein Stoppelfeld ist. » , terwijl het tijdschrift « Volk und Reich » zijn zeer korte maar beteekenisvolle bespreking aldus besluit: « Wem die Hast des Lebens noch stille Stunden schenkt, der moge sie doch mit Büchern wie diese feiern!» Hemel en aarde. Realisme en kunstenaarsfantasie. Om zijn «Pieter Bruegel» heeft men Timmermans in Vlaanderen hoog geroemd, maar men weigerde haast eenstemmig er den schilder Bruegel en nog veel minder er zijn werken in terug te vinden. Het tragische ontbrak in deze « vie romancée », en dat was ten opzichte van de figuur van Bruegel op zijn zachtst uitgedrukt een kleineering. Duitschland deelt deze meening niet, al gaat ook hier de critiek uit van de twee niet te verzoenen standpunten, dat van den scheppenden kunstenaar (Timmermans) en dat van het behandelde onderwerp (Bruegel en zijn doeken).
In dit boek treft men eindelijk menschen aan, door wie de volle adem van hemel en aarde gaat. Zelfs wie nooit schilderijen van Bruegel zag, ziet den schilder leven.
Ook bij dit « derbe, frohe, sauf- en fresslustige » volk kan men spreken van « der Norden ». Norden en levensvreugde, Norden en katholicisme zijn geen tegenstellingen, dat wordt hier aan Duitschland getoond door het « herzhafte, brausendc Vlandern »
En dan die stijl! De «Inselverlag» heeft in alle opzichten met dit hoek zich overtroffen ook de schrijver in uitdrukkingen als « birnengelbe » of « biergelbe » avondschemering zit Bruegel, zit ook zijn tijd, een tijd van fantastisch-groteske tegenstellingen, ook godsdienstige. In dit werk wordt een geheel volk geschilderd. Alles wat in de vroegere werken aanwezig was, in « Pallieter », « Jesuskind », « Pfarrer », « Symforosa » vinden wij hier bijeen, « Pallieter » werd nog overtroffen. Waar de aquarellistische achtergrond bij Charles de Coster tendencieus wordt, dient hij bij Timmermans uitsluitend als levensecht kader. Toch vinden wij in onderwerp en opbouw veel gelijkenis met Ulenspiegel, waarschijnlijk is dit karakteristiek voor de Vlamingen.
Naast al het literaire maakwerk kan men zich sterken aan dit oorspronkelijke boek. Weer anderen roemen het als een der sterkste werken in den jongsten tijd geschreven en verdedigen het als een door en door christelijk verhaal. Oppervlakkige lezers zien slechts worsten en spek (b.v. de episode der wijndrinkers), en toch is dit realisme een christelijk realisme.
Timmermans' stijl is een soort neo-impressionisme van het woord, waarin beeld naast beeld wordt gezet. Waar de vertelling begint is het boek spannend, meesterlijk. Daarentegen hebben vele bladzijden, alleen gevuld met beschrijvingen en tijdsbeelden iets vermoeiends, «gewollt Altmeisterliches. Hier wirkt der Stoff als Volkskunde durch sich selbst, aber nicht durch seine Darstellung. Das ursprüngliche und so überaus kühne, offenbarende Wesen der Malerei Pieter Bruegels ist ganz im Stofflichen belassen und historisch erklärt, aber nicht eigentlich wirkend als heutig erfasst oder in seiner ganzen Grosse vermittelt. »
Een andere stem roemt juist het tijdlooze en daardoor actueele als de groote gave van het boek, ondanks alle historische kleur.
Laten wij den weerklank ter zijde, verwekt door de publicatie van enkele novellenbundels. Echte kenners van Timmermans worden wel eens wrevelig door het ontbreken van zin voor verhouding bij de samenstelling er van, door het opnemen zoowel van kaf als van koren; de « stijl » echter blijft onveranderd allen betooveren. Meer problemen stelt een onderwerp als « Franzisus » . Sommigen vinden er den « Pieter Bruegel » in terug, bij alle afwezigheid van zuiderschen pathos; het is bewonderenswaardig met welke aardsch-vreugdigen eenvoud en zinnelijke frischheid de moeilijke kerkpolitieke en filosofisch-koene houding van Franciscus wordt uitgebeeld. Anderen voelen het duidelijk aan hoe, ondanks alle liefdevolle verdieping in de wereld der fioretti, de dichter onder een totaal anderen hemel tehuis is. De verwantschap in het kinderlijk geloof is echter zoo sterk, dat het ons niet loslaat vóór het slotakkoord. Dit wordt evenwel niet algemeen aanvaard. Het Vlaamsche landschap laat zich niet achter Franciscus spannen; daarvoor is het leven van den Heiligen Frans te uitsluitend Roomsch geloofsgoed geworden. Trouwens, vette kleuren zijn niet geëigend voor de Italiaansche middeleeuwen, en ook de mystiek is niet Timmermans' sterkste zijde.
« Man muss unwillkürlich und mit Bedauern an die entzückende Treuherzigkeit des "Jesuskind in Flandern" denken. »
Op een paar uitzonderingen na, welke aan «Bauernpsalm» maar vooral aan de figuur van boer Knoll den langen, intellectueelen weg verwijten, die werd afgelegd om tot dit boerenleven door te dringen, welke ook op een inzinking wijzen ten overstaan der vroegere werken, kent ook dit boek eenstemmigen bijval. En meteen roemt men de kunst der Vlamingen om al het natuurgebeuren zoo diep in zich op te nemen, en vraagt men zich af wat zij, die Vlamingen (Streuvels b.v.) zouden ondergaan indien zij over land konden schrijven dat hun toebehoort. Het boek is meer dan het is tot een menschentype geworden.
Een onvergetelijk schoon, van literair standpunt gezien volmaakt, wat levensinhoud betreft overrijk boek. Het is niet te verwonderen dat Timmermans door zijn Duitsche toehoorders bij iedere lezing stormachtig wordt toegejuicht.
*
Wij willen bovenstaande objectieve doorsnede van de stemmen in Duitschland rond en over Timmermans niet aanvullen met eigen beschouwingen. Deze stemmen werden, uit de massa literatuur over het werk van den jongsten Rembrandtprijs zóó gekozen, dat zij de weergave zijn van in al zijn verscheidenheden den totaalindruk en den totaal-invloed der Timmermansche kunst in Duitschland. Alleen een paar vaststellingen.
Het is niet waar dat het succes van Timmermans uitsluitend zou te wijten zijn aan de tijdelijke inzinking van het Rijk rond de jaren 1921-26. Wij zien immers nà 1933 dit succes almaar stijgend gaan, en het verschijnen op de boekenmarkt van de Pillecijn, Roelants, Walschap, van Cauwelaert, Matthijs, om van de volledige Streuvels-uitgave te zwijgen, heeft dezen bijval in niets laten verflauwen, integendeel. Het valt niet te loochenen dat de «oppervlakkige» Duitsche lezer in Felix Timmermans dèn vertegenwoordiger der Vlaamsche letterkunde ziet, en misschien soms wel van den Vlaming, maar kleeft ook dit euvel niet aan ónze oppervlakkige lezers wat buitenlandsche schrijvers betreft? Dat het den anderen het zuiver inzicht echter in geenen deele heeft vertroebeld, bewijst de immer stijgende vraag naar Vlaamsche werken, ook van de allerjongste auteurs. Het is Timmermans die hier de deuren heeft opengestooten, en daarmede ook de poorten naar de wereldliteratuur.
De Duitsche kritiek is heelemaal niet gevangen geworden door het «drollige» in Timmermans' kunst. Zij heeft vooral gewezen op deze opene aanvaarding van het leven, op de innige verbondenheid met bodem en natuurleven, op de « Bejahung » van het leven, welke uitsluitend het voorrecht is der sterken en levensgezonden. Timmermans heeft er mede toe geholpen dat de Duitsche letterkunde bevrijd werd uit het « salonfähige », uit het ellenlange geredeneer, uit de « schöngeisterei », en uit al die ismen, welke het internationalisme ook aan de Duitsche kunst lieten knagen.
Twintig jaar vóór Timmermans vond Streuvels een ook voor den Vlaamschen mensch vereerende waardeering in Duitschland. Doet het iets af aan de beteekenis van Streuvels dat hij dertig jaar later in Timmermans een gelukkigen gangmaker aantrof? Terwijl Noorsche uitgevers het middel vonden om de geheele wereld te doen grijpen naar de werken van Noorsche schrijvers, ook van veel minderwaardige! zou zonder Timmermans Vlaanderen nog lange jaren in diezelfde wereld zonder literair echo gebleven zijn. En was niet juist de Vlaamsche kunst honderden jaren lang Vlaanderens eenige gezant?
Dat de schrijver Felix Timmermans ook in Duitschland nog steeds een omstreden figuur blijft kan ons slechts verheugen, want uit dit heen-en-weer groeit het dieper inzicht. Groeit de volle waardeering voor ons kunnen, groeit de waardeering voor de grootsche taak, welke den Vlaming, in het Germaansche volkerencomplex dient voorbehouden te worden. Deze ruimte heeft Timmermans mede voor ons veroverd, in deze ruimte, waar zijn werk als werk van eigen bloed en eigen bodem werd toegejuicht, is hij ons voorgegaan.
Wien kon men beter den Rembrandtprijs toevertrouwen?
Moeten wij ongeduldig worden als wij zien dat ons beeld, het beeld van den Vlaming nog niet in zijn totaliteit tot den Duitschen bloedsbroeder is doorgedrongen? Beleefden wij niet dien wijdingsvollen eerbied, waarmede Verschaeve's rede over « Bedeutung und Weltort der vlämischen Kunst» te Berlijn werd opgenomen? En is daar niet een wijdvertakte, zoowel in Duitschland als in Vlaanderen wijdvertakte Vlaamsch-Duitsche Arbeidsgemeenschap, om bij dit bevruchtende en vruchtenrijke geven-en-nemen de besten uit de volksgemeenschap op het gemeenschappelijke arbeidsveld hun krachten te laten meten?
Timmermans van pessimist tot levensgenieter - Carlos Alleene
Felix Timmermans, van pessimist tot levensgenieter
Door Carlos Alleene-1947.
Er bestaat niet de minste twijfel over dat de honderdste geboortedag van Felix Timmermans (1886-1947), wellicht Vlaanderens meest populaire auteur, in Lier en omgeving uitgebreid zal worden gevierd. Werk en leven van Timmermans zijn altijd onafscheidelijk met de kronkelende Nete en Lier verbonden geweest.
Ontegensprekelijk omwille van toeristische redenen heeft de stad de herinnering aan de beroemde Vlaamse schrijver levendig gehouden met een Timmermanspad, terwijl in de zomermaanden in de binnenstad houten richtingsaanwijzers, geïllustreerd met scènes uit het werk van Timmermans, worden geplaatst.
Nog altijd wordt zijn naam onmiddellijk geassocieerd met "Pallieter", ofschoon hij heel wat andere nog altijd lezenswaardige parels op zijn naam heeft staan : "De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, begijntje" (1918), "Boerenpsalm" (1935), "Adagio" (1947), "Adriaan Brouwer" (1948), "Pijp en toebak" (1933), ",De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt" (1923) en het overbekende toneelstuk "En waar de ster bleef stille staan" (1925).
Het werk van Timmermans werd in ruim vijfentwintig talen vertaald. Zijn succes werd grotendeels in de hand gewerkt door zijn sappig taalgebruik en de creatie van Pallieter, het symbool van iemand die trek heeft in het leven.
Leopold Maximiliaan Felix Timmermans werd in Lier geboren op 5 juli 1886. Aanvankelijk was hij werkzaam in de kanthandel van zijn vader. Hij was een autodidact die grote belangstelling had voor de schilderkunst.
Om de techniek van het schilderen en tekenen onder de knie te krijgen volgde hij lessen aan de tekenacademie van zijn geboortestad.
Hij debuteerde als schrijver met een bundeltje gedichten, waarna hij een zware morele en religieuze crisis doormaakte ten gevolge van occultistische en symbolisch decadente literatuur. De crisis bleef voor zijn onmiddellijke omgeving niet onopgemerkt : Timmermans werd door de pastoor van het Begijnhof uit zijn kamer aan de Lierse Grachtkant gezet.
Hij werd er van verdacht spiritistische séances te hebben georganiseerd. Duidelijke sporen van deze periode in zijn leven zijn terug te vinden in zijn officiële debuut, de verhalenbundel "Schemeringen van de dood." (1910).
De bundel ademt een somber!, pessimistische sfeer die in zijn later werk niet meer terug tevinden is. Opmerkelijk dat "Schemeringen van de dood" altijd in de schaduw van zijn andere boeken is blijven staan. Ongetwijfeld is dat toe te schrijven aan het feit dat deze verhalenbundel lange tijd niet meer te koop werd aangeboden. Pas in 1960 werd het boek in de overbekende "Vlaamse Pockets" opgenomen en kwam dat andere facet van zijn literaire betekenis weer aan het licht.
Romancier Hubert Lampo heeft in zijn monografie "Felix Timmermans 1886-1947" (een uitgave van het ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur; de aandacht gevestigd op de novelle "De Kelder".
Schrijft Lampo : "Het is een van de topnovellen uit de Vlaamse literatuur, waarbij de vergelijking met een E.A. Poe niet alleen het thema, doch ook de beklemmende atmosfeer omspant en dicht bij ons, aan de grote Jean Ray herinnert."
Los van die veeleer opvallende benadering van Timmermans' debuut kan algemeen worden gesteld dat "Schemeringen van de dood" verhalen bevat waarin de vrijwel overal aanwezige dood tevergeefs wordt ontvlucht, terwijl de visie van de schrijver op de wereld op zijn minst als zwaar pessimistisch mag worden bestempeld.
Pallieter: reactie op oorlogsellende.
Het verschijnen van "Pallieter" in 1916 was zonder meer een belangrijk keerpunt in het leven van Timmermans. Het boek was een grote lofzang op het teruggevonden leven en het maakte de schrijver in één klap beroemd. Pallieter was een adamisch personage, iemand die met volle teugen van het leven en de natuur geniet en niet door innerlijke verscheurdheid of wat dan ook uit zijn evenwicht kan worden gehaald. Het gigantische succes van dit boek werd veroorzaakt door de levensblijheid die erin vervat ligt.
"Pallieter" werd kort na het verschijnen begroet als een gepaste reactie op de dreigende oorlogsellende. Voor Timmermans was "Pallieter" het begin van een volwaardige artistieke carrière. Voortaan zou hij enkel nog van zijn grafisch en literair werk leven. Pallieter is geenszins een heidens genieter, zijn genot is dat van een simpel iemand die precies in het beamen van het leven grote vreugde vindt. Bovendien verschijnt de pastoor geregeld in het verhaal. Meer nog : Pallieter sluit zich met zijn kermisgasten bij de processie aan en draagt zelfs een kaars. Nadien wordt een grote door Pallieter geregisseerde danspartij gehouden in een weiland.
De pastoor is er wellicht onbewust dirigent van een alternatieve viering van de vreugde van het leven. De pastoor is eveneens te gast bij Pallieter thuis als er een breugeliaanse kermismaaltijd opgediend wordt. Als zijn jonge vrouw Marieke zwanger is wordt behalve Fransoo de kunstschilder ook de pastoor van het heuglijke nieuws op de hoogte gebracht.
Het is beslist geen toeval dat Timmermans de pastoor in, "Pallieter" nergens aan geloofsverkondiging laat doen. Hij heeft als het ware een paradijselijke pastoor naast levensgenieter Pallieter geplaatst. Zijn omgang met de mensen en de manier waarop hij de liturgie viert illustreren voldoende hoe hij de verkondiging van de blijde boodschap ziet.
Opvoering Boerenpsalm 1967 : Krista Groenendal, Lode Jansen en Gust Ven
De innerlijke wereld van Boer Wortel.
Na de eerste wereldoorlog werd Timmermans van activisme beschuldigd en week hij onder druk van de omstandigheden naar Nederland uit waar hij tot 1920 verbleef. Hij hield er geregeld lezingen en verdiende er zijn dagelijkse boterham als schilder, tekenaar en schrijver. Timmermans was in Nederland geen onbekende. Net als alle andere auteurs van "Van Nu en Straks" (Karel van de Woestijne, August Vermeylen, Cyriel Buysse, Stijn Streuvels) had hij bij een Nederlandse uitgeverij onderdak gevonden.
Zijn werk werd door uitgeversmaatschappij Van Kampen op de literaire markt gebracht.
Kon na zijn verblijf in Nederland begon een opvallende produktieve periode en publiceerde Timmermans o.a. de romans : "Anna-Marie" (1921), "De pastoor uit den Bloevenden Wijngaerdt" (1923), "Pieter Brueghel, zoo heb ik u uit uwe werken geroken" (1928) en de verhalen : Karel en de Elegast" (1921), "De Vier Heemskinderen" (1922), "Driekoningen-triptiek" (1923), "Het keerseken in de lanteern" (1924), "Pijp en toebak" (1933), plus enkele autobiografische of gelegenheidsgeschriften : "Uit mijn rommelkas" (1922), "Schoon Lier" (1925) en "Lierke-Plezierke" (1928).
Deze romans, verhalen en geschriften zijn zeer wisselend van kwaliteit en worden vooral gekenmerkt door een uitgesproken aandacht van de schrijver voor het folkloristische en het leven in Lier, een blijkbaar onuitputtelijke inspiratiebron. Pas op rijpere leeftijd breekt hij opeen veeleer onopvallende manier min of meer met de buitenwereld, de folklore en de natuur op zichzelf in zijn tweede meesterwerk "Boerenpsalm" (1935).
Dit sterk geschreven werk onderscheidt zich van zijn andere romans door de manier waarop Timmermans hier de innerlijke mens beschrijft. Op subtiele manier brengt hij door middel van Boer Wortel de conflicten van een mens die met zijn geloof en geweten overhoop ligt onder woorden. Wortel komt nergens openlijk in opstand tegen de godsdienst. Integendeel, zijn kijk op de wereld, het leven en de dingen wordt voor de volle honderd procent door de pastoor bepaald.
De Pallieterige vergissing - Karel Van de Woestijne
De Pallieterige vergissing.
Door Karel Van de Woestijne - Nieuwe Rotterdamse Courant -28 October 1922.
Er zijn menschen die het geluk te slikken krijgen als eene dagelijksche beproeving. Onder dezen is Felix Timmermans, de zes en dertigjarige vader van Pallieter.
Op dit oogenblik wordt hij te Lier, zijne geboortestad, gevierd, waarbij eene traditie van vóór den oorlog weer aangeknoopt wordt, - traditie, die evenzeer algemeen-Belgisch als speciaal-Vlaamsch moet heeten, aangezien ze opklimt tot Camille Lemonnier, die het eerste slachtoffer was van den letterkundigen roes des volks, toen hij met zijn prachtigen roman Un Mâle eveneens den grooten Belgischen Staatsprijs voor Literatuur kreeg. Op Camille Lemonnier volgden velen, die konden doen gelooven, dat België, en meer bepaald Vlaanderen, het gezegend land der schrijvers is. Feitelijk zijn wij in hoofdzaak het land van feest-vieren, en zelfs de letterkunde wordt als aanleiding daar niet te slecht voor geacht. Intusschen, voor feest-vieren bleek België een paar jaar na den oorlog minder geschikt, toen de geleden schade aan een paar nieuw-bekroonden in 1921 goed werd gemaakt. Reeds in 1922 is daar weer verandering in gekomen: Felix Timmermans kreeg óók de officieële drieduizend francs, en het mocht niet waar zijn, dat deze bij uitstek populaire personaliteit op dat gulden lauwerbed zou gaan rusten zonder dat het even door den goedgunstigen volke luidruchtig pallieterig zou worden opgeschud. Doch, zooals Lafontaine zegt, en zooals gij reeds weet door een Brusselsch berichtje, dat hier uit het Amsterdamsche Handelsblad werd overgedrukt : Timmermans, die de beproeving moest kennen van een nieuwe en lange teug aan den beker van den roem, werd van dien dronk onwaardig gekeurd en behandeld als iemand, die niet veel minder was dan een oplichter. En... aldus wordt, wel te verstaan, de geboden eerewijn een soort kruidwijn: een wijn doormengd met den peper van eene oproerigheid, die den Vlamingen - zij houden van prikkels - bijzonder lief is. Men wil Timmermans van zijn arme drieduizend frankjes berooven: te grooter wordt Timmermans in de waardeering van zijne tallooze bewonderaars.
(Quelqu'un troubla la fête, Pendant qu'ils étaient en train,)
Natuurlijk winnen de bewonderaars het gemakkelijk van de kleinzieligheid der vitters. Die vitters betoonen een administratieven aanleg, waar zelfs de ijver van de bevoegde administratie, die der schoone kunsten en letteren, bij verbleekt. Want deze administratie heeft nog geen uitspraak gedaan; de minister wien het aangaat heeft nog geen oordeel gestreken; het Koninklijk Besluit, waarbij Felix Timmermans werd bekroond, werd nog niet verbroken, - voorzoover het reeds verschenen is, wat ik niet weet en voor het oogenblik niet nagaan kan.
Hoogergemelde vitters konden dus wel wat wachten met de ontnuchterende gal die ze door de heildronken gingen mengen, - gal die trouwens honig en kaneel zou worden in bedwelmenden malvezijn. Zij begingen derhalve eene psychologische fout, en tevens eene fout tegen den administratieven smaak, aangenomen dat deze bestaat, hetgeen zij leeren betwijfelen.
Eene fout tegen de logica begingen zij echter niet: het dient toegegeven. De werken van Felix Timmermans, die werden bekroond en heeten: Het Kindeken Jezus in Vlaanderen en De zeer schoone Uren van Juffrouw Symforosa, Begijntje, verschenen inderdaad voor het tijdperk, dat ditmaal in aanmerking kwam. Wat meer is: zij werden in het verslag over het voorafgaande tijdperk, de knappe brok literatuurgeschiedenis van Arthur Cornette, behandeld en beoordeeld. De jury, wier spreekbuis de heer Cornette was, had ze zachthandig maar beslist afgewezen, zooals vroeger Pallieter door de Koninklijke Vlaamsche Academie voor den Beernaertprijs afgewezen werd (de heer Timmermans moest het toen afleggen voor mejuffrouw Virginie Loveling, zooals hij het ditmaal doen moest voor den heer Cyriel Buysse). Natuurlijk gevolg van dit alles was, dat het Kindeken Jezus en het Begijntje Symforosa zoo niet undesirable, dan toch te oud in jaren bleken om opnieuw voor het jongst-verloopen literaire tijdvak in aanmerking te komen.
Desniettemin werden zij met goud bekroond: eene vergissing dus.
Aan wie nu ligt ze, die vergissing, geopenbaard op het joligste oogenblik?
Die pijnlijke vraag is er in de eerste plaats eene voor den nieuwen minister van wetenschappen en kunsten, den heer Léon Leclère. Deze is een beroepshistoricus: hij zal dus tot de bronnen opklimmen. Hij zal vragen naar het verslag van de jury die Timmermans heeft bekroond: het zal vermoedelijk blijken, dat deze jury haar rapport nog niet heeft ingediend. Want weer heeft men maar bekroond, zonder de redenen der bekroning te kennen: eene Belgische gewoonte, die ditmaal eenige toekomstige omzichtigheid ten gevolge hebben zal, naar wij althans hopen. - Bij gebrek aan verslag der jury zal de minister aan het bevoegde ambt volgende vragen stellen:
Primo, heeft Felix Timmermans-zelf zijne twee boekjes ter beoordeeling ingezonden? Zoo ja, dan is Timmermans de eerste schuldige. Hij is de hoofdzakelijke aanleiding tot de vergissing, hij, die wist dat zijne werkjes niet meer in aanmerking konden komen. Zulk bedrog - het woord is niet te grof - moest zelfs Pallieter, zij het uit naam der vaderlandsche lol, zich niet permitteeren, en het zou maar billijk zijn, dat een nieuw Koninklijk besluit het oude, bekronende Koninklijk besluit kwam verbreken, - hoe onaangenaam dit voor den betrokken minister zelf wezen moge.
Tweede vraag van den minister: Zoo de heer Timmermans de werken niet zelf heeft ingestuurd (zooals zeer waarschijnlijk is: Felix Timmermans is bij mijn weten zoo'n domoor niet); zoo de jury dus, wat haar recht is, beide boeken ter bespreking en beoordeeling heeft aangevraagd, heeft die jury dan niet gezien, dat zij verschenen waren lang vóór den datum, die het in aanmerking komende tijdperk opende? - De jury heeft natuurlijk het recht, het verslag over den vorigen prijskamp, dat van den heer Cornette, niet te kennen; zij heeft zelfs het recht, het niet te willen kennen: zij moet buiten allen invloed blijven. Maar zij heeft als allereersten plicht, de data, waarop de boeken verschenen zijn, te controleeren, zelfs als Timmermans de bedoeling had gehad ze er te laten inloopen. Dat heeft ze niet gedaan. Zoodat de jury heeft gezondigd, hetzij door een teveel aan goede trouw, hetzij door eene... toegevendheid, die geene andere verklaring of verontschuldiging zou kunnen aanvoeren dan het gebrek aan schrifturen, die drieduizend officieële franken waardig bleken te zijn. Maar dan zal de minister antwoorden, eerst, dat het reglement der wedstrijden een vast tijdperk voorschrijft, en ten tweede, dat niet een goed, maar het beste werk dient bekroond, - al was het nog zoo slecht. Werd niet Hilda Ram's Klaverken op 's levens akker bekroond?, zal de minister vragen (zulke belezenheid is hij zich-zelf verplicht). En daarmee is de jury veroordeeld, en... behoudt de argelooze Pallieter zijne drieduizend zilverlingen van papier, bijaldien hij deze reeds ontvangen heeft. Want wie kan hem doen boeten voor de wandaad van eene jury, die niet kan gehouden worden voor ontoerekenbaar, aangezien ze door den minister zelf werd aangesteld?
Er is een derde vraag die de minister stellen kan. Hij kan zich richten tot de bureelen, en zeggen: Bennen jullie dan blind, of met doofstomheid geslagen? (want het spreekt vanzelf dat hij in zulke ver-reikende zaak verontwaardigd is). Doch de bureelen hebben hun antwoord klaar; zij zullen eene nota opmaken met volgenden inhoud: te gepasten tijde hebben wij den minister eene lijst van eventueele juryleden voorgelegd, waarvan de minister eene lijst van reëele juryleden heeft gemaakt; die juryleden hebben de bekroning van den heer Timmermans voorgesteld; de minister heeft goedgekeurd, natuurlijk na onderzoek door zijn kabinet, en heeft een ontwerp tot besluit bevolen, dat den Koning zou worden onderworpen. De bureelen hebben dus hun strikten plicht gedaan.
En ziedaar hoe de zaken staan, - aangenomen dat Felix Timmermans werkelijk reeds bij Koninklijk besluit zou zijn bekroond, hetgeen ik herhaal niet goed te weten. In welk negatief geval de Liersche feestvierders zelf maar voor de drieduizend francs - iets meer dan vijfhonderd gulden: geen Dorado! - als schadevergoeding moeten zorgen.
Intusschen is heel het dolle, het Vlaamsch-lichtzinnige gevalletje voor den schrijver van Pallieter een reusachtige reclame geworden, zooals zelfs een Pierre Benoit ze niet zou hebben uitgedacht, waarvan men de weerga zoekt in de geschiedenis van onze Nederlandsche letterkunde, en ... die het gelukskind Felix Timmermans wel het allereerst zal hebben verwonderd. Ik heb zijn geluk genoemd eene beproeving: ik bedoelde, in allen ernst, een moreelen, en ook wel literairen toetssteen.
En hierbij wil ik er niet aan denken of hij den prijs niet moest weigeren: heeft Pallieter, die au jour le jour leeft, het recht niet den almanak, bezorgdheid van den Bourgeois gentilhomme, te ignoreeren? Thans wordt de beproeving erger, en zij is ditmaal uit den booze: men tempteert hem met goud, met toegegooid, met teruggenomen goud, een ebbe en vloed van goudklank, een dageraad en een schemering van goud. En het zijn de vitters, de Vitters met eene hoofdletter, die hem aldus beheksen, de vitters die den minister attent maken op wat zij niet ver zijn te bestempelen met het woord knevelarij, de vitters die zelfs een Koninklijk besluit in het gedrang brengen om het vermaak...
Om het vermaak, dat intusschen niet voor hen is, maar voor ons, weer maar eens te herhalen, dat Felix Timmermans in dit land een zeer uitzonderlijk schrijver is. Rechtuit gezeid, was ik lid geweest van de schuldige en niet zeer handige jury, ik zou aan mijne medeleden hebben gezegd : Mijne heeren en medeleden, men heeft ons hier belast met een leelijk karreweitje. Van al de boeken, die aan ons hooggeschat oordeel worden onderworpen, is er geen enkel dat wij voor eigen gebruik zouden koopen, en voor het gebruik van onze kinderen en kindskinderen in verguld kalfsleer zouden laten inbinden. Men zegt ons: het beste is goed genoeg, maar dat dienen wij, volgens ons geweten, te beantwoorden met de opmerking dat het slechte niet goed wordt als het van het slechte het beste is. Drieduizend francs is tegenwoordig nauwelijks genoeg om er een maand van te leven; maar, als inquisitors der Vlaamsche literatuur, hebben wij het recht niet, het letterbeoefenende leven van één onzer stamgenooten met eene maand te verlengen, zoo die beoefenaar alleen het kwade bedrijft en voor het goede alleen zijne onmacht weet te bewijzen. - Anderdeels is er, dat wij in dezen bezuinigenden tijd zelf geen drieduizend francs voor de Vlaamsche literatuur mogen verloren laten gaan. Er blijft ons dus niets over dan, hetzij de toekomst aan te halen, hetzij het verleden te zetten op onzen schoot. De toekomst?: alle anticipatie is voor onze befaamdheid een gevaar. Het verleden?: noch Vermeylen, noch Teirlinck, noch Felix Pallieter, de welgenaamde, kregen ooit de officieele erkenning. Doch Vermeylen gaf zijn Wandelenden Jood nooit den broeder dien wij hoopten.
Wat Herman Teirlinck betreft, de oude vriendschap die mij bindt aan hem heeft het mij tot op heden onmogelijk gemaakt te onderscheiden, wat zijn Thijl Uylenspiegel beneden Het Kindeken Jezus in Vlaanderen stelt, want dit laatste boek vind ik nog al gemaakt, zoodat ik het een plaats moet geven onder wat Verlaine littérature noemt; terwijl ik - nu wij het over Timmermans hebben, Symforosa een zeer gevoelige uitbeelding acht van een al te bedacht gevalletje. Maar om het even: waar ik mijne partijdigheid beken, stel ik u voor tusschen den verleden Teirlinck en den verleden Timmermans te kiezen, en dan den lastgevenden minister te schrijven dat het heden onbevredigend is voor wie zijn eigen literair geweten eerbiedigt (geen minister die ons dat kwalijk nemen kan!); dat wij geen toekomst aanspreken willen waar wij trouwens zelf toe behooren (men kan nooit weten!); en derhalve wijziging vragen van het reglement in dezer voege: voor elken wedstrijd kunnen aangenomen, werken, die in het onmiddellijk voorafgaande tijdperk de aandacht waardig bleken, zoo in het tegenwoordig-behandelde tijdperk geen enkel werk speciaal de aandacht trekt. En de minister zou beslissen.
Ditmaal heeft men den minister niet geraadpleegd. Hij heeft dus niet kunnen antwoorden.
Men heeft gehandeld alsof er geen reglement, ik bedoel: alsof er geen minister was. En Felix Timmermans wordt dubbel gevierd, omdat hij een prijs kreeg buiten alle reglementen om, en... dien hij, per slot van rekening, toch heel goed verdiende.
En met dat al krijgt men genoeg van dergelijke wedstrijden, die doorgaans niemand bevredigen, dan de bekroonden, en die ze vieren willen te Lier of elders.
Amsterdams Parool door Timmermans verbijsterd - Jose De Ceulaer
Amsterdams Parool door Timmermans... verbijsterd.
Uit ’t Pallieterke 21 augustus 1986 door José De Ceulaer (Wibo)
Men is nooit te oud om te leren. Bij voorbeeld hoe journalistiek eigenlijk dient te worden beoefend. Ene Matthijs van Nieuwkerk heeft het in het Nederlandse socialistische blad «Het Parool» nog maar eens duidelijk gemaakt. Hij heeft namelijk verslag uitgebracht over de «Verbijsterende herdenking van Timmermans in Brakke Grond» met als hoofdtitel «Een Vlaams onderonsje in Amsterdam».
Om volop profijt te kunnen halen uit dat model van "nieuwkerkelijke" journalistiek, zou je het van A tot Z ter studie moeten nemen, maar een aantal uittreksels geven er toch een idee van, hoe een uiteraard «onbevooroordeeld» verslaggever verbijsterd kan geraken door wat hij te zien en te horen krijgt. Of beweert gezien en gehoord te hebben.
*
Een halve dag luisteren
Zo'n verslag wordt voorafgegaan door een inleiding in «vetjes». Daarin deelt Van Nieuwkerk mee, dat het over een tentoonstelling gaat van een schrijver en schilder, die 100 jaar geleden geboren werd. In de tweede alinea schrijft hij: «Deze tentoonstelling werd zaterdag officieel geopend, maar voor het zover was, moest het talrijke publiek eerst een halve dag luisteren naar een verplicht nummer hulde-manifestatie »
Die halve dag begon circa half-twaalf.
Hupsakee
Na de inleiding begint Van Nieuwkerk aan zijn eigenlijk verslag met deze woorden : «Het begon al slecht.» Namelijk met een eerste optreden van de Brabantse volksmuziekgroep «Jan Smed». Kommentaar in «Het Parool»: «De organisatie had gedacht het publiek maar meteen in de juiste sfeer te moeten brengen door hen (sic) te trakteren op deze vrolijke folkloristische klanken die je dan honderd jaar terug in de tijd zouden moeten voeren, naar het Vlaamse dorpsleven waarin Timmermans was opgegroeid. Hupsakee-muziek waarbij doedelzak en trekharmonika de nadrukkelijke boventoon voeren en waar vroeger op marktpleinen naar hartelust op werd gedanst en gehost terwijl de bevolking elkaar gillend worsten en brood toewierp, maar die 's ochtends vroeg, in een moderne teaterzaal, niet biezonder tot de literaire verbeelding spreekt.»
Over de muzikale smaak van de verslaggever geen diskussie. Als hij de "hedendaagse" straatmuziek van de Amsterdamse pierementen en de instrumentalisten op de trottoirs verkiest, is dat zijn recht.
Een groot aantal bussen
Van Nieuwkerk stipt ook aan, dat het teater tot de nok toe was gevuld met Felix Timmermans liefhebbers, die met een groot aantal bussen uit Lier waren aangevoerd en die niet te beroerd waren om de viering van hun Timmermans in Amsterdam nog eens dunnetjes over te doen.
Er waren inderdaad door de Lierse afdelingen van het Davidsfonds en het Willemsfonds 2 (zegge: twee) bussen ingelegd, waarvan er één niet was komen opdagen, zodat de helft van de Lierenaren «na de koffie» (maar toch nog op tijd voor de lunch) arriveerden — wie had dat ook weer «georganiseerd» ?
Opgelegd pandoer
De hulde zelf, aldus «Het Parool», bleek gespeend van iedere verrassing (sic!) en voltrok zich volkomen volgens opgelegd pandoer (?).
De lezingen (...) werden verzorgd door prof. Janssens uit Leuven en José de Ceulaer, voorzitter van het Felix Timmermans Genootschap. Zij hadden allebei een klein halfuur de tijd gekregen om hun landgenoot, die in 1920 de Staatsprijs voor Nederlandse letterkunde kreeg, de liefde te verklaren.
Uiteraard vat de verslaggever die liefdesverklaringen, die hij eerst nogal langdradige kloppen op de schouder van Timmermans noemt en daarna twee korte colleges, even samen. Dat komt hierop neer : «Timmermans was een vroom en vrolijk mens geweest, dronk niet en was trouw aan zijn vrouw.»
Aangezien ik zelf een van de sprekers was en ik de tekst van mijn toespraak (een kwartiertje) nog heb, kan ik wel zeggen dat ik geen enkel van de geciteerde woorden heb gebruikt, en ik heb ze ook niet uit de mond van Marcel Janssens horen komen. Die had iets langer gesproken, omdat Anton van Wilderode (die dag in Griekenland) en Lia Timmermans, die ook gevraagd waren, hadden afgezegd.
Marcel Janssens had over de «Doppelbegahung» van Timmermans (schrijver en schilder) gesproken. Volgens de verslaggever, had hij Timmermans de «Vlaamse Chagall» genoemd. Hij had inderdaad de naam Chagall laten vallen en hij had zich verbaasd over het feit, dat «Vrij Nederland» het, einde 1985, mogelijk had gevonden over Nederlandstalige schrijvers die ook tekenden en schilderden, te schrijven zonder Timmermans te vermelden.
Wanneer hij het over de tentoonstelling, die na het verplichte voorprogramma eindelijk werd geopend, heeft, komt de verslaggever daar nog eens op terug :
«Bovendien blijkt de Vlaamse Chagall voorstellinkjes te schilderen die een buiklopige Mont Martre-artiest (sic!) met zijn linkerhand nog wel op het doek weet te krijgen.»
Daarbij wijst hij er, ditmaal niet ten onrechte, op, dat er op de tentoonstelling «iedere begeleiding en inleiding in het werk van de Belg» — jawel, hoor, daar wordt Timmermans mee bedoeld! — ontbreekt.
Eén Brakke Grond
Van Nieuwkerk heeft het ook over Stan Milbou. De ontroerende manier waarop die met zijn diepe, warme stem uit Timmermans voordroeg, was echter slecht aan de kinkel van «Het Parool» besteed. Die vond het gepast daar enkel ironie voor op te brengen. Wel geeft hij toe dat hetgeen Timmermans over de dood van zijn vader heeft geschreven, alle eerdere woorden, die dag gesproken, deed verbleken. Alsof dat niet het eerste was geweest, dat Milbou, nog vóór de toespraken, ten gehore had gebracht !
Wat Van Nieuwkerk zich wel goed in de oren moet hebben geknoopt, was hetgeen Walter Lerouge, direkteur van het kultuurcentrum, zich liet ontvallen: dat Nederland inzake de kennis van de Vlaamse kultuur nog «één Brakke Grond» is. Ik dacht dat de Brakke Grond juist werd opgericht om Nederland daarover beter te informeren. De opkomst van onze Noorderbroeders was echter bedroevend. Daar waren nochtans wel een Russische taalkundige en een neerlandica van de Karl Marx-universiteit in Leipzig, met wie ik een gesprek heb gehad en die beiden voortreffelijk Nederlands spraken.
Voor het overige klopt er toch wel iets niet, wanneer er bussen uit Lier moeten komen om De Brakke Grond te vullen. Maar wat wil je, als Amsterdam en de rest van Nederland hun informatie uit bladen als «Het Parool» moeten halen! Wel is het zo, dat de K.R.O.-radio er een degelijke reportage kwam maken en dat ook de Vlaamse Televisie er was.
Toch nog één bedenking. Eigenlijk wil de "rondreizende tentoonstelling" (tot 31 augustus nog in Amsterdam) propaganda maken voor de grotere tentoonstelling in het Lierse Timmermans-Opsomerhuis (tot einde september). Het beste werk is in Lier te zien, met het onvermijdelijke gevolg, dat de rondreizende tentoonstelling volg, hoewel interessant, toch van een minder gehalte is.
Dat Pieter Bruegel de oudere tot de grootste en de geniaalste kunstenaars behoort die ooit geleefd hebben, zal nu ook wel de laatste weken, nu zoveel over hem werd geschreven, voldoende zijn bewezen.
Toch willen ook wij nog een eenvoudige bladzijde wijden aan deze grote figuur naar aanleiding van het jubeljaar, zijnde de verjaring van zijn afsterven, 400 jaar geleden.
Bruegel was en blijft een kunstenaar van wereld-formaat, een eer voor de Nederlanden, wiens werk vooral een weerspiegeling is van het leven en de geest van zijn tijd : de problemen van godsdienst, van dood en hel en duivel, de mythologie en de allegorieën, het hem omringende land en de daarin levende mens, het kinderspel en het volksleven, alles heeft hem uitermate geboeid, en hij heeft het in een rijke oogst van schilderijen en tekeningen tot ons laten komen.
Na Antwerpen, waar hij leerling wordt van Pieter Coucke deken van de St Lukasgilde, reist hij naar Italië en komt nadien op ongeveer 38-jarige leeftijd naar Brussel, waar hij de dochter van zijn leermeester huwt. Maar reeds in 1569 overlijdt hij, amper 43 jaar oud.
Met Jeroen Bosch die reeds bij Bruegels geboorte overleden was, is hij sterk verwant, vooral dan in zijn afbeeldingen van hel, duivel en dood. Die vinden we terug in de geweldige schilderij, "Triomf van de Dood" (Prado, Madrid) waarin hij, sterk detaillerend, vertelt van de onverbiddelijke, over alle mensen en standen heersende macht van het noodlot. "De strijd van de H. Michaël" is ook de kamp tegen de hellekrachten, sterk van eenheid en vol soberheid gecomposeerd. De kenmerken van deze beide werken vinden we als het ware verenigd terug in het schilderij "Dulle Griet" (Mayer-Van den Bergh, Antwerpen) dat helemaal is opgevat naar de gedachtenwereld van Jeroen Bosch.
Dulle Griet is het boze wijf, dat ook de duivel een kussen weet aan te binden, zoals in het tafereel van de spreekwoorden. Hier verschijnt ze in de hel, met de scherpe, starre blik, de mond half geopend tot een schreeuw, en gewapend met helm, kuras, zwaard en keukenmes, en met al het geroofde, onder de arm en in de voorschoot, voorthollend als een soort aanvoerster bij een schare andere "dulle grieten"... Nu is het de tijd om dit en andere kunstwerken van deze grote meester rustig te gaan bewonderen!
In dit Bruegel-herdenkingsjaar werd de geniale Vlaamse meester hulde gebracht onder allerlei vormen : tentoonstellingen, voordrachten, speciale tijdschriftnummers, boeken, films, toneelvoorstellingen, populaire stoeten, volksfeesten, monumenten, wedstrijden en de uitgifte van postzegels. Gemeenten uit Limburg en Noord-Brabant betwisten elkaar de eer van zijn geboortegrond. Antwerpen en Brussel eisen de kunstenaar rechtmatig voor zich op, terwijl elke vierkante meter van het Pajottenland werd afgegraasd, op speurtocht naar reminiscenties met gebouwen en landschaptypes uit Bruegels werk.
Heel Vlaanderen holt Bruegel achterna. Maakt de Netestad - die zich volgens Marnix Gijsen 'weinig minder' waant 'dan de navel der aarde' - nu ook aanspraak op Pieter Bruegel de Oude ? Kent de Lierse neiging tot adoptie dan geen grenzen ? Toch wens ik in deze bijdrage naar enkele raakpunten te zoeken met de geniale schilder.
Dat de burgemeester van Lierke-Plezierke dr. Frans Bruegelmans heet, is een louter politiek toeval. In de wandeling wordt zijn familienaam al eens afgekort tot de naam van de 16de-eeuwse reus. In dit homoniem schuilt hoegenaamd niets onvriendelijks, want het klinkt mij (en hopelijk hem) in de oren als een vertrouwelijke... troetelnaam, uiting van volkshumor.
Het bezit van een café 'Breughel' deelt Lier met honderden Vlaamse gemeenten, die in hun herbergen Rubens met enkele lengten verslaan. Maar er is meer om deze regels te verantwoorden. Wat dacht u ?
De privé-kollektie van de Lierenaar Jos Verhoeven bevat een ongesigneerde pentekening met bisterkleurige inkt, voorstellende 'Pratende boeren op een landweg'. De verzamelaar kent dit onloochenbaar fraaie werkje op eigen gezag toe aan Pieter Bruegel de Oude.
Daarbij steunt hij op de papiersoort, de behandeling van de figuren, hun kledij en de vlotte Bruegeliaanse schriftuur van de schets. Deze blijkbaar onbekende en nergens geciteerde figuurstudie zou wel eens een krabbel 'nart het leùen' (naar het leven) kunnen zijn, waarbij kleurnotities ontbreken. Ik durf echter de autenticiteit van dit vermeende Bruegel-werkje niet te onderschrijven, vooraleer een kritische stijlvergelijking en een wetenschappelijke analyse door kunstexperts deze intuïtieve overtuiging bevestigen.
Langer wou ik stilstaan bij Felix Timmermans, die zich van in zijn jeugd onweerstaanbaar aangetrokken voelde tot Bruegel. In 'Een Lepel Herinneringen' vertelde hij over de kennismaking met zijn schilderijen : 'Een vreemde aandoening greep mij aan. (...) Het kwam mij voor alsof ik daar al jaren naar gezocht had.' Hun gedachtenwereld had immers punten van overeenkomst : de wezenlijke verbondenheid met het Vlaamse volk, het peilen naar volkse wijsheid, humor en onmacht.
Beiden observeerden de grootheid van de natuur, het doordeweekse boerenleven en de betrekkelijkheid van het menselijke streven. Hun hart schreit en lacht in één penseeltrek, in één zin. Verwantschap ligt zeker verborgen in de zintuiglijke verbeeldingskracht van hun narratieve kunst.
'Maar de eenvoudigste lezer bevroedt dat niet Timmermans Bruegel, doch Bruegel Timmermans heeft gekozen. En dat zulks geschiedde met het oog op het schrijven van een boek. waarin de vreugde deze der scheppende schoonheidsbelevenis is, de humor voortdurend rondwaart in de buurt van de door pijn veroorzaakte grijnslach.'
Dit is het oordeel van Hubert Lampo over de vaak omstreden en in vele talen verspreide, geromanceerde biografie 'Pieter Bruegel, zoo heb ik u uit uwe werken geroken' (1928).
In de kolofon schreef de Lierse auteur: 'God zij dank, dat het af is geraakt ; k heb er lang aan gewerkt, maar er veel geluk aan gehad.'
Jaren voordien had hij reeds artikels en lezingen aan Bruegel gewijd.
In 1924 sprak Felix Timmermans te Brussel een 'Feestgroet' uit. bij het vierde eeuwfeest van de geboorte van de schilder. Die toespraak verscheen toen in een bibliofielen-uitgave.
Bij wijze van voorwoord werd ze onlangs herdrukt in het monumentale boek 'Onze Bruegel' (1969) van Bob Claessens en Jeanne Rousseau en waar deze heilgroet ten onrechte als een uitzonderlijke primeur wordt voorgesteld. Na zijn roman zette Timmermans de studie voort en drong steeds dieper door in de doolhof van Bruegels raadselachtige geest. Een bezoek aan het Kunsthistorisch Museum te Wenen inspireerde hem tot de monografie 'Het Vlaamsche Volksleven volgens Pieter Brueghel' (1936). Voor 'Honderd groote Vlamingen' (1941) leverde hij de bijdrage over de geniale meester. In samenwerking met Karl Jacobs bewerkte hij zijn roman tot het toneelspel 'Pieter Brueghel' (1943). Terloops noem ik de grote pasteltekening 'Het Gevecht tussen de Vetten en de Mageren' (1944) van Fred Bogaerts en die kennelijk is geïnspireerd door het kapittel uit Timmermans' 'Bruegel', opgedragen aan deze Lierse artiest.
Op 13 december 1924 stuurde de letterkundige, die toen tussen voordrachtreizen in zijn 'Schoon Lier' voltooide, een kaartje naar Marcel Cordemans, belast met de leiding van de reeks 'Eigen Schoon' : 'Ik heb een schoone ontdekking gedaan ! Peter Breughel heeft ons stadje Lier in inkt afgetekend. Dat is wel een groote eer voor de stad, en een geluk voor mijn werk over de schilder! Al bladerend in Friedlander vond ik op blz. 118, een zicht op een stad. Ik verschoot en ik zag het duidelijk het was Lier van aan het Spui-huizeken gezien ! Blij dat ik was ! Bruegel is te Lier geweest! gaan laten zien naar Jules Van In, die het bevestigt ! Zouden wij dat nu niet desnoods op couché papier in ",Schoon Lier" zetten ? Schrijf rap ! 'Maar de tijd drong en de drukker had zijn geduld opgebruikt. Cordemans vroeg echter een stukje over deze ontdekking voor 'De Standaard'.
Timmermans bedoelde de pentekening 'Landstrasse bei einer Stadt' illustratie nr 64 in het boek van de Duitse kunsthistoricus. Lia Timmermans voegt er in 'Mijn Vader' aan toe : 'Daardoor kwam hij in contact met Friedlander' aan wien hij ook een hoofdstukje uit zijn boek opdroeg.' Over deze vondst publiceerde de Fé een juichend artikel in 'Ons Volk ontwaakt' van 8 februari 1925. Daarin beschreef hij o.m. het 16de-eeuwse profiel van het Netestadje, zoals Bruegel het vastlegde vanuit het noord-oosten, gezeten op de lichte verhevenheid tegen het Spui, het sluisgebouw uit 1508 dat tot de tweede omheining behoort. In het rechtse gebouw herkent de auteur de Sint-Gummarustoren, oorspronkelijk met een naald, die pas in 1609 voor de eerste keer door de bliksem getroffen werd en afbrandde.
'Het torentje op de kerk is louter fantazie. De kerk had steeds haar luchtig, slank spits kruisbeuk-torentje ; maar daar men in Breughel's tijd nog al veel van de peervormige torentjes en kruisbeuken zag (zie de O.L.V.-kerk te Antwerpen) en het peervormige torentje echt een mode was, en men bij het afteekenen van een stad zoo heel nauw niet zag, zal Peter dit torentje t'huis als hij de teekening in inkt zette, uit louter esthetisch gevoel, anders zouden het allemaal spitse torentjes geweest zijn, of uit modegenegenheid dit torentje peervormig gemaakt hebben.'
Verder verklaart hij boompartijen, huizengroepen en muur. 'De drie kerkjes daarachter, zijn het oude Gasthuis in de Berlarij, de pastorij van 't Gasthuis rechts, en het linksche kerkje de Kluis of het Sionsklooster.' Op de voorgrond herkent hij de vroegere beemd van de Oever met de Nete, kronkelend naast de dijk. Marnix Gijsen, die bij Timmermans op bezoek kwam, ontcijferde bovenaan de rand XLII, wat geïnterpreteerd werd als de datering 1542. Archivaris-bibliothekaris Van In staafde de hypothese van het Lierse stadsbeeld. En het stuk besluit: 'Maar ik weet wel, lezer, gij hebt gedacht dat ik bezonder blij was omdat ik nu ontdekte dat Breughel te Lier was geweest, en ik hem dus vrijelijk in mijn boek naar Lier een pint kon laten gaan drinken.
Och neen, want hadde ik het plaatje nooit ontdekt, dan toch ware Peter Brueghel naar Lier gekomen, even stout en vrij als thans, nu het inderdaad waar is.' In een interview met G.H. Pannekoek jr. verschenen in 'Den Gulden Winckel' van 20 februari 1925, werd nog uitvoerig op deze tekening teruggekomen. De historische waarschijnlijkheid van Bruegels bezoek aan Timmermans' geboortestad groeide tot een zekerheid. Dat de Vlaamse reus zijn voetspoor op de Lierse bodem heeft afgedrukt, is een eer voor het kleine provinciestadje, waar Filips de Schone kwam trouwen en waar veel later Victor Hugo, Franz Liszt en G.K. Chesterton zijn afgestapt, zij het dan de laatste per vergissing. Lier is er niet minder trots om. Tot viermaal toe verschijnt Bruegel in 'Schoon Lier' (1925) dat hij 'zoo vroom was komen uitteekenen.'
Hij dronk er het onvolprezen kavès-bier. De stad met 'hare vriendelijke silhouet' laat 'haar borst opzwellen'. Aan het slot van zijn loflied op het Pallieterstadje brengt Timmermans een laatste groet aan het 'Lier van Bruegel'.
Lier en de Nete komen in de Bruegel-roman slechts één keer voor, hoewel af en toe plaatselijke toponiemen en herbergnamen opduiken. De auteur lijkt zijn gepland Liers dekor toch enigszins te hebben ingekrompen. Bij Timmermans' inleiding tot 'Liersche Kunst-schilders uit vorige eeuwen' (1942) van Bernard Janssens wordt het panoramisch landschapje van Pieter Bruegel nogmaals afgedrukt, doch zonder verdere kommentaar.
Den dag te voren bij avondval was er in de zijgende sneeuw een krakend foorwageske, door een oude man en een hond voortgetrokken, voorbij den steenweg gekomen, en achter het ruitje had men het bleek gelaat ontwaard van een smalle, jonge vrouw die zwanger was en groote, triestige oogen had. Ze waren voorbijgegaan en wie hen had gezien, dacht er niet meer over na...
Den dag nadien was het kerstavond en stond de lucht puur en helder, dunblauw over de wereld dik in sneeuw. En de manke herder Suskewiet, de palingvisscher Pitjevogel met zijn kaalkop, en de bedelaar Schrobberbeeck die zwerende oogen had, gingen gedrieën de hoeven af, gekleed als de drie Koningen, voorzien van een houten ster die draaide aan een staak, een kous om er het geld in te bergen, en een bezaatse om er het eten in te steken. Z' hadden hun frakken naar buiten omgetrokken, de herder had een hoogen hoed op, Schrobberbeeck droeg een bloemekeskroon uit de processie en Pitjevogel, die de ster liet draaien had zijn gezicht met schoenblink ingesmeerd.
't Was een goed jaar geweest met een dikken oogst, alle boeren hadden een verken in de pekel gelegd en zaten al pijpesmoorend vóór den heeten haard, onbekommerd naar den uitkoom te wachten. De herder Suskewiet kende schoone liekes, oud van dagen, Pitjevogel kon de ster zoo egalig doen draaien, en de bedelaar zoo'n echte bedelaarsoogen trekken, dat bij maanopkomst de voet der kous vol geld zat en de bezaatse ging spannen lijk een buik. Er stak daar brood in, hespenknoken, appelen, peren en worst. Ze waren in hun blij humeur, ze gaven duwen aan elkander, en ze vergenoegden er zich reeds in, daar dezen avond een een krachtige borrel « vitriool » op te drinken in « Het Zeemerminneken », en van het goed en lekker eten den buik rond te zetten, dat men er een vlooiken op kon kraken.
En 't was maar eerst als de boeren de lamp uitdraaiden en slapen gingen, dat zij met het zingen uitscheidden en hun geld begosten te tellen in den kleeren manenschijn.
Jongens! Jongens! Genever voor een volle week en men zou er nog vleesch kunnen bijkoopen en toebak!
Met de ster op den rug stapte het zwert Pitjevogel vooruit en de twee anderen volgden met het water in den mond. Maar hun ruwe zielen overviel stilaan een vreemde bedeesdheid. Ze zwegen. Was het door al die witte sneeuw waarover de hooge maan scheen? om de grillige schaduwen der boomen? om hun eigen schaduwen? om die stilte, die stilte van sneeuw, waarin zelf geen uil geluid maakte, noch een hond van eind of veere baste?
Nochtans waren zij als doolerds en dwepers der groote wegen, van waterkant en eenzame vlakten van geen klein gerucht vervaard. Z' hadden veel wonderlijks in hun leven gezien, dwaallichten, spoken en zelfs Lange Wapper. Maar nu was het iets anders, zooiets als de angst voor de komst van een groot geluk. Het kneedde hun hart ineen, en de bedelaar gewaagde te zeggen : « Ik ben niet bang!» « Ik ook niet, » zeien de twee anderen tegelijk, hun keel beefde. « 't Is kerstnacht vandaag, » troostte Pietjevogel, « En dan wordt God optenieuw geboren, » voegde de herder er vroom bij. « Is het waar dat de schapen dan met hun kop naar 't oosten staan? » vroeg Schrobberbeeck. « Ja, en dan zingen en vliegen de bijen. » « En dan kunt ge dweers door het water zien, » bevestigde Pitjevogel.
Er was weer de stilte, die iets anders was dan stilte, als de aanwezigheid van een voelbare ziel in t schijnen van de maan. « Gelooft ge dat God nu terug op de wereld komt? » vroeg angstig de bedelaar en hij dacht aan zijn zonden. « Ja, » zei de herder, « maar waar dat weet niemand... hij komt maar voor een nacht. » Hun schaduwen liepen vóór hen uit, en 't maakte hun nog bevreesder. Ineens merkten ze, dat ze op verkeerde wegen waren, t Was met al die sneeuw die de bevroren beken en wegen had toegedekt. Ze bleven staan en zagen rond; overal sneeuw en maneschijn en boomen hier en daar, maar geen hoeve nergens in den omtrek. Ze waren verdwaald, en bij het maanlicht zagen ze den schrik in elkanders oogen.
« Laat ons bidden, » smeekte Suskewiet, de herder, « dan kan er ons niets kwaads overkomen. » Wees gegroeten prevelend, gingen ze aarzelend verder. Toen was het dat Pitjevogel het vredig avondlicht uit een vensterken stralen zag. Zonder iets te zeggen, maar blije zuchten latend gingen z' er op af. Ze zeien het niet, maar ze zagen en hoorden het alle drie : Ze hoorden bijen gonzen, en onder de sneeuw, daar waar er grachten waren, schemerde een klaarte, als brandden er lampen onder.
En aan een root droomende knotwilgen stond een kreupel foorwagentje, waar het Pitjevogel ging het trappeken op en klopte op de deur. Een oude man met een stijven stoppelbaard kwam vertrouwelijk opendoen. Hij verwonderde zich niets over het zot costuum, de ster en het zwart gezicht. « We komen u den weg vragen, » stotterde Pitjevogel. « De weg is hier, » zei de man, « kom binnen. »
Verwonderd over dit antwoord gehoorzaamden ze gedwee, en daar zagen ze in den hoek van den kouden, ledigen wagen een jonge vrouw zitten een meisje haast, in blauwen kapmantel, die aan een heel klein, pasgeboren kindeken, een bijna ledig borstje gaf.
Een groote gele hond zat daarnaast en had zijn goeden kop op hare magere knie gelegd.
Hare oogen droomden triestig maar als zij de mannen zag, kwam er vriendschap in en genegenheid. En zie ook het kindeken, nog met dons op het hoofd en zijn oogen als spleetjes, lachte hun toe en was bezonder met het zwerf-gezicht van Pitjevogel ingenomen. Schrobberbeeck zag den herder knielen en zijn kroontje afnemen, hij knielde ook, had ineens groot berouw van zijn zonden, die veeltallig waren, en tranenkwamen in zijn zwerende oogen, toen boog Pitjevogel ook zijn knie. Zoo zaten zij daar en zoete stemmen zwollen rond hun hoofd, en een zoete zaligheid, grooter dan alle plezieren, vervulde hen.
En niemand wist waarom.
Ondertusschen probeerde de oude man in het ijzeren stoveken een vuurken aan te maken, Pitjevogel, die zag dat het niet ging, zei bereidwillig. « Wil ik u helpen? » « Het kort toch niets, het is nat hout, » antwoordde de man. « En hebt ge dan geen kolen? » « Wij hebben geen geld, » zei de oude mistroostig, « En wat eet ge dan? » vroeg de herder. « W' hebben geen eten. » De koningen zagen beteutert en ingenomen den ouden man en de jonge vrouw aan, het kind en den reepmagerere hond. Dan bezagen ze elkander alle drie. Hun gedachten waren eender, en zie de kous met geld wierd omgeschud in den schoot der vrouw, de bezaatse met al het goed eten wierd leeggehaald en op een scheef tafeltje neergelegd.
De oude beet gretig in het brood en hij gaf aan de jonge vrouw een blozenden appel, die zij, voor er in te bijten spelenderwijze voor haar kindeken zijn lachend oogskes hield.
« Wij danken u, » zei de oude man.
« God zal u beloonen! »... En weer gingen z' op weg, den weg dien zij kenden, instinctmatig in de richting van « Het Zeemerminneken », doch de kous stak opgerold in Suskewiet zijn zak, en de bezaatse was plat. Z' hadden geen cent, geen kruimel meer.
« Weet ge nu waarom wij onze verdiensten aan die arme menschen hebben gegeven? » vroeg Pitjevogel. « Neen, zeiden de anderen. « lk ook niet, » besloot Pitjevogel. Wat later zei de herder « Ik geloof, dat ik het weet; zou dat kind soms God niet geweest zijn? » « Wat gij denkt! » lachte de palingvisscher, « God heeft een witte mantel aan met goud geborduurd, en heeft een kroon op lijk in de kerk. «Hij is vroeger met kerstmis wel in een stalleken geboren» beweerde de herder « Ja toen! » zei Pitjevogel, « maar dat is zoo lang geleden! »
« Maar waarom hebben wij dan alles weggegeven? » «Ik zit er ook mijnen kop op te breken,» zei de bedelaar die honger had. En zwijgend met gehemelten die snakten naar een flinken teug genever en dikbemosterd vleesch kwamen ze voorbij " Het Zeemerminneken " waar licht brandde en gezongen wierd, en gingen ze zonder iets te zeggen maar tevreden in hun hart van elkaar weg, ieder naar zijn bed. De herder bij zijn schapen, de bedelaar onder een hooimijt en Pitjevogel naar zijn zolder waar het doorheen sneeuwde.
Het laatste boek van Godfried Bomans was "Een Hollander ontdekt Vlaanderen". Daaruit publiceerden we al enkele interviews en gaan we verder met de gesprekken die Bomans had met de weduwe Timmermans en haar dochter Lia.
Het belangrijkste onderwerp van gesprek zal duidelijk zijn : Felix Timmermans.
Bomans: Het schilderij dat u nu ziet is geschilderd door Felix Timmermans. De drie koningen heetten Balthasar. Kaspar en Melchior, maar in de Drie-Koningentriptiek, dat beroemd boekje van Timmermans, worden ze : Suskewiet, Pietjevogel en Schrobberbeek genoemd. Het schilderij hangt te Oostende in de huiskamer van Lia Timmermans, oudste dochter van Felix, nu mevrouw Aspeslagh. Lia, we kennen elkaar al zo lang, dat het onnatuurlijk zou zijn elkaar opeens voor de tv niet meer te tutoyeren. Hoe is je vader ertoe gekomen dat bekende verhaal te schrijven?
Lia Timmermans: In Lier spelen de kinderen altijd drie koningen en dat doen ze op een volkse eigenaardige manier. Ze verkleden zich met kartonnen kronen, met oude kleren en een ster en gaan dan rond in de straten en zingen van huis tot huis om een centje voor hun spaarpot rond te halen. In de tijd dat mijn vader kind was, speelde hij dat ook en toen kwam hij steeds twee rare bedelaars tegen, die met z'n tweeën drie koningen speelden; hij moest dikwijls voor ze gaan lopen, vertelde hij, wegens de concurrentie! De bedelaars wilden natuurlijk zoveel mogelijk geld ophalen om jenever te drinken. Vader heeft dat steeds goed onthouden en later heeft hij van die twee bedelaars er drie gemaakt: Pietjevogel, Schrobberbeeken Suskewiet.
Bomans: Je vader haalde eigenlijk veel inspiratie uit het stadje Lier en omgeving.
Lia Timmermans: Ja, en ook veel uit zijn kinderjaren en die van zijn vader. Ik geloof, dat je dat goed geschreven hebt, wij hebben er nog met moeder over gesproken, ze zei, ja die Godfried Bomans, die heeft dat toch goed gezien, dat ons pa werkelijk alles zette onder de glazen stolp van Lier. Dat heb je geschreven in "Denkend aan Vlaanderen".
Bomans: Ja, dat beeld heb ik gebruikt. Was je vader streng, Lia?
Lia Timmermans: Nee, wij hadden absoluut geen strenge vader, integendeel. Dat was hij uit principe niet. Hij zegde altijd : een kind moet verwend worden, want de kindertijd is de enige tijd dat men verwend kan worden, later wordt men dat niet meer. Hij vond ook dat als men een heerlijke jeugd heeft gehad, dit een sterkte betekent voor het latere leven.
Ik geloof dat hij daarin gelijk had.
Bomans: Is dat bij jou ook uitgekomen?
Lia Timmermans: Ik geloof het wel.
Bomans: Wie werd van jullie het meest verwend?
Lia Timmermans: Het meest? Wij alle vier, maar ieder op een andere manier. Gomaar werd natuurlijk heel erg verwend, omdat hij de jongste was. Er waren zoveel dingen waarmee vader ons verwende; bijvoorbeeld als het mooi weer was in de zomer, dan ging hij met ons de natuur in. Hij kon heel mooi vertellen over de bomen, de bloemen en de dieren. Wij gingen mee en we mochten dan picknicken; als het héél mooi weer was vond papa dat we niet naar school hoefden.
Bomans: Dan moest je toch een briefje hebben?
Lia Timmermans: Hij gaf dan altijd hetzelfde briefje mee : Mijn kinderen zijn gisteren niet naar school kunnen komen wegens onvoorziene doch ernstige familieomstandigheden.
Bomans: Een heerlijke vader was dat
Lia Timmermans: Natuurlijk had het nonnetje het dadelijk door, maar vader tekende er steeds een mooi tekeningetje bij en dan werd het door de vingers gekeken.
Bomans: Wat wou je broer worden in de tijd dat hij klein was?
Lia Timmermans: Mijn broer wou altijd matroos of kapitein worden. Vader heeft er ten andere nog een verhaaltje over geschreven. Gomaar wilde altijd op een boot varen, maar wij hadden geen boot. Vader liet een matrozenpakje voor hem maken en dan ging hij met de kleine naar Antwerpen. Hij vaarde met Gomaar op de Sint-Annekes-boot, de overzetboot van de rechter- naar de linkeroever van de Schelde. Op Sint-Anneke zegde hij dan : "Sé manneke, nu zijde gij kapitein van den boot; gij zijt den baas en als gij zegt : die boot moet terug naar Antwerpen, dan vaart hij terug". Natuurlijk vaarde de veerboot terug naar Antwerpen!
Bomans: Prachtig is dat! Was jouw vader vroom, Lia?
Lia Timmermans: Ja, dat is een van die dingen die op mij steeds een grote indruk hebben gemaakt; hij was zo diep godsdienstig. Hij ging iedere dag naar de mis en ging ook iedere dag te communie. Hij hield geen zedepreken, maar bad heel veel. Hij was diep gelovig met een zeer kinderlijk geloof en een grote nederigheid.
Bomans: Hoe laat ging hij naar de kerk?
Lia Timmermans: Hij ging altijd naar de mis van half acht.
Bomans: Dan moest hij vroeg op. Deed hij nog iets in het huishouden?
Lia Timmermans: Dat vond hij wel eens plezant Als wij niet graag naar school gingen, maakte hij zelf het ontbijt klaar: chocoladekoffie of hij bakte spek met eieren, en wanneer hij dan nog iets plezierigs verteld had, gingen wij weer goedgezind naar school.
Bomans: Hij hield dus heel veel van zijn kinderen. Jij was de eerste die trouwde en de enige van wie hij het huwelijk heeft meegemaakt. Had hij toen verdriet?
Lia Timmermans: Hij vond het wel spijtig. Ik weet nog, dat hij toen geweend heeft; ik stond er verstomd van en begreep het niet.
Bomans: Begreep je niet, dat het om jou was?
Lia Timmermans: Jawel, maar ik begreep niet dat een vader verdriet kon hebben wanneer zijn dochter trouwde.
Bomans: Ging je ver weg wonen?
Lia Timmermans: Wel nee, ik bleef te Lier wonen, tien minuutjes verder.
Bomans: Wanneer schreef jouw vader het meest?
Lia Timmermans: Hij schreef het meest 's morgens. Wanneer we naar school waren. Nadien maakte hij een wandelingetje, naar het begijnhof of tot de vesten en dan schreef hij nog een stukje. In de namiddag kwam er niets van terecht: dan schilderde of tekende hij vaak op zijn kamer, en zaten wij er allemaal bij, dat mocht.
Bomans: Mocht je er ook bij praten?
Lia Timmermans: We mochten praten, onze poppen aankleden, poppenlappen maken, schilderen en zijn eigen verf gebruiken.
Bomans: Je vader zal wel een goeie verteller geweest zijn.
Lia Timmermans: Ja. hij vertelde verhalen. Als we klein waren vertelde hij steeds van het konijntje; verder was er een figuur die halvelings verzonnen was en halvelings werkelijkheid; ik ben het eigenlijk nooit echt te weten gekomen; dat was Kaluike, een arme schoenmaker uit de tijd dat vader nog kind was. Die man was zo arm, vertelde hij, dat hij maar één broek had. Vader zegde : als die broek gewassen was en buiten aan de draad te drogen hing, dan zat Kaluike te werken met een rok van zijn vrouw aan. Deze Kaluike kon heel goed vertellen, zei vader. Hij vertelde, dat hij trommelaar was geweest bij de soldaten en hij kon zo goed trommelen dat de koning, toen nog Leopold II, hem bij zich liet roepen in het paleis te Brussel en dat hij voor de troon op een veloeren stoel moest gaan zitten en daar een trommelsolo spelen en dat de koning zodanig was aangedaan dat de tranen hem zo maar over zijn gezicht stroomden.
Bomans: Dat is prachtig. Las hij veel?
Lia Timmermans: Hij las veel en langzaam. Er waren verschillende boeken waarvan hij hield en die las hij dan telkens opnieuw.
Bomans: Geef eens een voorbeeld.
Lia Timmermans: De Ilias las hij altijd opnieuw. Er waren sommige dingen van Emerson en van Joris-Karl Huysmans die hij opnieuw las, vroeger ook van Maeterlinck, nadien heeft hij dat niet meer gedaan. Het laatste wat hij gelezen heeft was van Giono, dat was natuurlijk een beetje...
Bomans: Heeft hij ook wel eens een boek van mij aan jullie gegeven, toen je jong was?
Lia Timmermans: Maar wist ge dat niet? Zo hebben wij jou leren kennen. Vader was naar Nederland geweest, hij kwam terug en zei: "Sé mannekes nu heb ik iets goeds bij, iets plezant; das nu van 'n jongske en dat woont tussen de bloemen en de vlinders en de insekten en dat is plezant tegelijkertijd". Dat was toen Erik.
Bomans: Heb je dat als kind gelezen?
Lia Timmermans: Ik was toen al wat ouder, hoor.
Bomans: In 1946 kwam ik bij je vader. Toen hoorde ik Schubert-liederen zingen. Ik vond het zo prachtig klinken in dat oude huis, in het stille Lier en in de kamer ernaast klonken die Schubert-liederen maar door. Je vader zat in een pyjama en hij droeg een kruisje om zijn hals. Hij was jarig, maar dat wist ik niet. Hij werd omhelsd door de pastoor, dat viel me wel op, en hij kreeg een kus op beide wangen. Ik dacht : dat doen bij ons de pastoors niet.
Heb jij toen ook gezongen?
Lia Timmermans: Nee, helaas niet Ik heb niet zo een goede stem; het waren mijn zusters Clara en Tonet. Zij zongen en ik moest begeleiden.
Bomans: Jij speelde piano?
Lia Timmermans: Ik moest altijd piano spelen, ja,
Bomans: Speelde jouw vader ook een instrument?
Lia Timmermans: Alhoewel hij niet muzikaal onderlegd was, hield hij enorm veel van muziek en als hij iets moois gehoord had, speelde hij dat zelf thuis op de piano. Hij speelde dikwijls op een ocarina, dat is een porseleinen fluit Ik vond dat het een treurig geluid gaf; maar hij floot erop om ons op te vrolijken. Ik zie het nog, in de winter als het zondag was, en donker en grijs in het stille stadje Lier en ik vond het een beetje triestig, dan speelde pa op zijn ocarina, doch ik vond het zo treurig klinken, dat alles nog triester werd.
Bomans: Hij had daar zelf geen flauw vermoeden van?
Lia Timmermans: Nee.
Bomans: Onder de werken van Felix Timmermans, daar valt ook zijn dochter te rekenen, en dit niet het minste van zijn oeuvre.
Bomans: U bent de vrouw van Felix Timmermans, "Marieke" uit Pallieter. U hebt me als raadsel opgegeven hoe oud u bent, maar dat kan ik niet schatten. U moet het zelf maar zeggen.
Mevrouw Timmermans: Ik word in juli 79.
Bomans: Echt waar?
Mevrouw Timmermans: Echt waar.
Bomans: Timmermans woonde in Lier, woont u daar nog?
Mevrouw Timmermans: Ja, nog altijd.
Bomans: In hetzelfde straatje, in hetzelfde huis?
Mevrouw Timmermans: Jaja, in hetzelfde huis.
Bomans: Hoe heet die straat?
Mevrouw Timmermans: De Heyderstraat.
Bomans: Al uw kinderen zijn nu uit het nest gevlogen?
Mevrouw Timmermans: Allemaal weg.
Bomans: U bent alleen?
Mevrouw Timmermans: Ik ben alleen, ja.
Bomans: Valt u dat zwaar?
Mevrouw Timmermans: Ja, soms valt het heel zwaar.
Bomans: Stemt het u soms weemoedig om al die herinneringen aan Felix om u heen te zien?
Mevrouw Timmermans: Rust, waarachtig, ik zie dat graag, ik kijk ernaar, t is daarom dat ik zolang in dat huis gebleven ben, helemaal alleen.
Bomans: Als uw man met een boek bezig was, sprak hij dan wel eens met u daarover?
Mevrouw Timmermans: Ja, hij las het me voor.
Bomans: Hij las het voor?
Mevrouw Timmermans: Hij las het voor, telkens als hij wat geschreven had moest ik ernaar luisteren en hij vroeg zelfs, wat denkt ge ervan? Ik kan me herinneren, dat er iets was waarvan ik had gezegd : dat moogt ge niet schrijven, dat hoort zo niet en hij heeft naar mij geluisterd.
Bomans: Vond u dat uw man de kinderen te veel verwende?
Mevrouw Timmermans: Nee, niet te veel. Natuurlijk, als hij op reis was geweest, bracht hij van alles mee, dan waren de kinderen eropuit om hem te zien, hij verwende ze wel, maar toch niet overdreven.
Bomans: Ik ga er fier op de vrouw van Felix Timmermans ontmoet te hebben, u kunt ervan overtuigd zijn, mevrouw Timmermans, dat de werken van uw man in Nederland nog volop leven.
Mevrouw Timmermans: Dat ben ik ook; ik had overtijd een familie die bij mij gekomen was, zo maar onverwachts hé, uit Holland, en die vertelde me dat ze al de boeken van Felix nog hadden en er dikwijls enen namen om in te lezen.
Bomans: Daar hoor ik ook bij.
Mevrouw Timmermans: Dat vind ik heel vriendelijk. Ik lees ook uw boeken, hoor.
Bomans: "t Is niet waar?
Mevrouw Timmermans: Jawel!
Het boek "Een Hollander ontdekt Vlaanderen" van Godfried Bomans is verschenen bij Elsevier Brussel.
Honderd jaar na dato : de wereld volgens Timmermans
Door Twan Mientjes-1986-Dagblad voor Noord Limburg.
Trage bloemkoolwolken boven keersrechte kerktorens. Bussels licht over de dampende eerde. En bovenal koleuren - helle, wemelende koleuren : de wereld volgens Felix Timmermans.
"Kom, lot er os de sijs van aflakke", zeiden fotograaf Jacques Peeters en verslaggever Twan Mientjes. En beiden togen, Op Goed Geluk, naar het stadje waar de grote Vlaamse schrijver, vandaag op de kop af 100 jaar terug, het levenslicht zag.
Over Schoon Lier. Een paar ontmoetingen, en nog zo wat zaken.
"Ge treft het". Gommaar Timmermans zal het op het eind van de dag tegen ons zeggen.
De zoon des schrijvers, thans 56 jaren oud, doelt daarmee op het weer.
Typisch Pallieter-weer.
Lier schittert vandaag in de zon. De hitte spat uiteen op de kasseien. Jongelui, met walkmans over hun oren. Reizen op hun brommers voorbij de terrasjes. Trossen tienermeisjes, die vandaag hun laatste schooldag hebben, groepen bijeen op de bruggetjes over de Nethe. Ge treft het, zei Gommaar Timmermans, maar we vingen aan met pech.
Bij aankomst is het Timmermans-museum gesloten. "Had ook uw komst tevoren aangemeld", zegt de juffrouw in het Bureau voor Toerisme licht verwijtend. Zij is in blijde verwachting, en wij ook, want haar Vlaamse vriendelijkheid en plichtsbesef doen haar toch even telefoneren naar Marcel Boschmans, de gepensioneerde stadsbibliothecaris. De goede man offert er zijn middag pauze aan op. Het hoeft maar heel kort, zeggen we, want allebei zijn we al eens eerder in het Timmermans-Opsomer-huis geweest. Halverwege de rondleiding echter is hij het die zegt dat we geen haast moeten hoeven hebben.
Hij vraagt of we het er niet mee eens zijn dat de vele vitrines met boeken, boeken en nog eens boeken plaats hebben gemaakt voor "een thematische aanpak". Timmermans en zijn schilderwerk. Timmermans en zijn krachtig sobere illustraties. De devote Timmermans.
We geven de oud-stadsbibliothecaris gelijk. "Zelf heb ik een kleine pastel van hem", vertrouwt Boschmans ons toe. "Niet meer, want ze zijn zo vreselijk duur".
* * * * *
Wie was Felix Timmermans? Goeie vraag.
Wat zullen we zeggen om diepe indruk te maken?
Dat "de Fé" in 27 talen is uitgeven en dat, pakweg, Harry Mulisch hem dat niet nazeggen kan? Zullen we herinneren aan zijn onsterfelijke Pallieter, "de held van een Vlaanderen dat alleen brassen, lampetten en slampampen kan", zoals een boze August Vermeylen ooit recenseerde en daarmee blijk gaf van gênant onbegrip voor deze sprankelende ode aan het leven, op papier gezet nadat Timmermans een diepe crisis doorgemaakt had?
Moeten we hier gaan citeren uit "De zeer schone uren van juffrouw Symforosa, begijntjen" een der allerschoonste novellen die ooit aan die harkerige Nederlandse taal ontfutseld zijn? Of zulten we parallellen gaan trekken met Adriaan Brouwer en Pieter Brueghel, de twee schilders die Timmermans zelf zo graag had willen zijn, en aan wie hij dan maar twee volstrekt eigenzinnige biografieën wijdde?
"Voorgangers noch navolgers", schreef Timmermans' eigen biograaf José de Ceulaer, en precies zo is het. En daarom zeggen wij slechts : léés Felix Timmermans om te ontdekken dat wij niet slechts te maken hebben met een veredelde Toon Kortooms. met enkel een soort van soevereine streekromantieker. Zelfs de mallotige Pallieter was nog een klein filosoof je.
"O Sinte Fransiscus, die scheel zaagt van den hoenger", riep Pallieter uit : Timmermans' barokke bourqondiërdom en ascetische mystiek in één zin samengebundeld.
A propos : kortelings nog zagen wij "Ik zag Cecilia komen" verfilmd voor televisie.
Hoe kan men nu een schrijver, van wiens werk de lyriek afdrupt en die zijn zinnen woord voor woord als een boeket bloemen rangschikte, in celluloid trachten te vangen?
In de jammerlijk gekanaliseerde Nethe drijven plastic zakken en een dode vis. "Alle vissen zwemmen, behalve die gebakken zijn", zeggen we Pallieter na. En binnensmonds laten we een vloek als het middeleeuwse begijnhof vanuit het stadspark moeilijk te fotograferen valt zonder twee 20-eeuwse, wit-rode basketbalschotten van een naburig schoolpleintje mee te nemen.
Onzin eigenlijk.
Natuurlijk kan de moderne tijd niet aan Lier voorbijschieten. In een etalage prijkt dan ook een mislukte houten Timmermans-buste temidden van de compact-discs.
Maar nog fraaie gebouwen, ornamenten en doorkijkjes zat. In het Begijnhof zelf bijvoorbeeld. Italiaans heet is het daar, en uitgestorven. Letterlijk, want "het laatste begijntje is vorig jaar naar familie vertrokken", vertelt ons haar oude buurvrouw. Behalve haar en haar eveneens zeer oude, gestokte buurman, treffen wij slechts , een paar dames, stovend in de zon op een bankje, respectievelijk koelte zoekend op tuinstoeltjes in hun voorportiekje. En een schilder die de laatste hand legt aan een fris groen boszicht.
"Zeker heb ik Timmermans gekend", glimlacht de bewoonster van Margarethastraatje nummero één. "Een doodeenvoudig mens". Ik zag hem vaak langs slenteren, happend van een appeltje. Ge kon er vreselijk mee lachen. Eens bracht ik een Hollander op diens verzoek naar Timmermans' woning. "Bent u Felix Timmermans", vroeg dien Hollander. "Ja, dat ben ik", zei de schrijver, en deed de deur vervolgens weer toe.
Het besje schatert het x-jaar na dato nog eens een keer uit.
Wat haar favoriete Timmermans-boek is, vragen we.
"Het kindeke Jezus in Vlaanderen", klinkt het devote antwoord. "En waar de ster bleef stille staan", zegt haar buurman. En vervolgens ratelt het vrouwtje door hoe jammer het eigenlijk toch is "dat de kinderen op zondagen niet meer zoals vroeger in een net kostuumpje lopen. Vroeger was het toch schoner hier".
Zo vertelt buurman ons dat de huisjes hier aan het begijnhof van de kerk en de gemeente zijn, maar die van de gemeente een stuk goedkoper in huur. "Van buiten worden ze wel gerestaureerd, van binnen niet. Inderdaad, daar komen de toeristen toch niet". De melkboer arriveert, en binnen kookt de soep over, dus gaan wij een praatje maken met de schilder, die het laatste begijntje hier vereeuwigd heeft, en die "pas beroemd zal worden als ik al dood ben". We geven hem een goede kans, maar zijn vergeten naar zijn naam te vragen.
Het blijft schitterend, dat Begijnhof. Een dorp in een dorp. Hoe zei Timmermans het ook weer? "En lijk appelenreuk in een kast waar appelen hebben in gelegen, zo leefde hier de vergane Kerstenheid".
En juffrouw Symforosa natuurlijk, die volgend jaar een standbeeldje krijgt.
★★★★★
Bofferds zijn we.
De oud-stadsbibliothecaris had ons aan De Werf de witte winkelwoning gewezen van Timmermans' enige zoon Gommaar. Hij is nog thuis ook. "Ik stond op het punt van vertrek, maar kom binnen", zegt De Zoon, en hij gaat ons door zijn winkel in antiquiteiten voor naar een achterkamer. Hij heeft wel wat van zijn vader. Tenminste de buik, al komt Gommaar nog niet aan de 111 kilo van papa. "Door en door verwend wierd ik", beaamt De Zoon. die zestien was toen zijn vader stierf.
"Een huiselijke man, waar een grote rust van uitging. Op vrije middagen en zondagsnamiddags nam hij ons, mijn drie zussen en ik, mee wandelen. Of ook wel als we geen vrij hadden. Als het dan heet was, schreef hij een briefje naar school dat het te mooi weer was om te leren". De Zoon verhaalt ons verder hoe vader zelf confiture maakte van eerdbeziën. hoe hij een liefhebber van dieren was met twee, drie, vier katten in huis, een pluk kippen niet voor de eieren en capucineduifjes.
Vaders mooiste boeken? Adriaan Brouwer en Symforosa. Dat is een soort van evolutie voor Gommaar geweest. "Pallieter is natuurlijk mooi als juichkreet aan het leven. Hier en daar en wat overdreven, maar als geheel toch mooi. Maar Adriaan Brouwer, dat is toch meer bezadigd, rijper". Voor we gaan, vragen we Gommaar Timmermans nog hoe hij zich zijn vader het best herinnert. Hij prakkezeert even, en zegt dan : "Ik zie hem nog in zijne lange gele stofjas de plaats bezemen, met in elk van zijn zakken wat jonge katjes, bang dat ze anders platgetrapt wierden. Dat is zo een beeld dat mij voor ogen is gebleven.
Gommaar Timmermans is al met al tevreden over de erkenning die zijn vader ten deel is gevallen, "al hebben sommige critici hem niet goed begrepen". Van Marcel Boschmans mochten we niet "in die pot gaan zitten roeren": Timmermans heeft de blunder begaan in oorlogstijd de Duitse Rembrandtprijs in ontvangst te nemen. Op zijn sterfbed (1947) werd hij gerehabiliteerd door een onderzoekscommissie, maar zelf heeft hij dat niet meer mogen vernemen.
Lees wat Louis Vercammen schreef over een inspecteur die Timmermans vlak na de oorlog kwam uithoren :
"Waar woont die Membra, waarvan ge al dat geld gekregen hebt?"
Timmermans : "U bedoelt Rembrandt?"
"Ja natuurlijk. Waar woont die?"
"Maar dat is een Hollandse schilder."
"Een Hollander! Zeker een NSB'er. Goed dat hij hier niet woont, of hij zat al vast".
We hebben, als puntjesprecieze Nederlanders, de smet op Timmermans' blazoen voor het evenwicht toch éventjes nog in het spotlicht gezet, meneer Boschmans. Neemt u ons niet kwalijk.
★★★★★
Langs het Zimmerplein, waar Lierke Plezierke zijn naam eer aan doet en de kranen met Caves-bier lustig laat stromen, rijden we richting kerkhof om de Fé een laatste groet te brengen. Op weg daarheen komen we langs een drie weken geleden onthuld Pallieterbeeld. Een stevige bronzen kolos, die eigenwijs zijn neus de wind in steekt. Pallieter blijft Timmermans achtervolgen.
Het boek blijft hem bestempelen tot een weliswaar grandioze maar weinig diepzinnige woordengoochelaar. De wijsheid, die kwam, zoals bij zoveel grote kunstenaars, in zijn latere jaren. In boeken als Adriaan Brouwer en vooral de ontroerende Boerenpsalm. "Elke mensch heeft zijn vogel, en heeft een steen in zijn hart liggen. Naar die zotte vogel luistert men, en men doet van alles om het gewicht van dien steen niet te voelen".
Een sobere, kloeke witte steen staat er bovenop Timmermans' laatste rustplaats, onder drie reusachtige coniferen. Wij zijn op dit moment de enige bezoekers.
GOT is in Lier, in een huis aan de Werf, een wit huis
zonder nummer maar het moet tien zijn.
Een huis dat vroeger deel uitmaakte van een brouwerij
en een muur heeft met een « knik » in.
Is GOT de zoon van Felix Timmermans ?
Ja GOT is de zoon van Felix Timmermans, de enige,
het jongste kind.
Zijn zusters heten Lia, Klara en Tonet.
Hoe oud is GOT ?
GOT is bijna 43.
Genoeg katechismus. We treden binnen in het huis van GommaarTimmermans. Je kan toch niet eeuwig Got blijven zeggen. We worden weerhouden door een prekonciliaire schuchterheid. Trouwens Got ziet er niet erg goddelijk uit. Iedere gedachte aan God de Vader is ver als je hem ziet : enorme borstelsnor, twee luie bruine ogen die in vuur en vlam schieten als het hem begint te interesseren, een sympatieke, trage glimlach.
Bent u tevreden met uw naam ? Gommaar is op zijn minst gezegd een ongewone.
Gommaar is een heel mooie naam. Ik ben er tevreden mee. Het is een plaatsgebonden naam en dat vind ik juist zo plezierig. Wie Gommaar zegt, zegt Lier. Och, nu geven ze zo'n namen niet meer, dat is nog iets van voor de oorlog.
Woont u graag in Lier ?
Het is altijd plezierig om te wonen in de stad waar je geboren bent. Het is ook veel gemakkelijker, iedereen kent je. Wie zou hier trouwens niet willen wonen, het is niet lelijk hier.
Waarom is de Tweehoofdige Gevlekte Filodendron verdwenen ?Dat was een van onze favorieten.
Ja, die Filodendron. Die vonden ze bij de kinderkrant Pats een beetje te moeilijk worden. Hoe begint een mens eraan, he ? Eerst had hij twee hoofden en zes poten, maar die poten zijn geleidelijk weggevallen en ik heb ook eens een hoofd vergeten. Niemand heeft het gezien. Nu is de Filodendron er niet meer, maar zijn vriendjes, je weet wel, Weber en Co, verschijnen nog in Knack-Magazine.
Ik werk graag voor kinderen, echt, maar een verhaal is voor mij pas geslaagd als volwassenen het kunnen lezen. Dat zijn echte goede kinderboeken, dingen als Winnie The Pooh en Schatteneiland.
Stripverhalen?
Het spijt me hoor, maar ik lees ze haast nooit. Er zit zoveel aktie in, zoveel tekst. Ik word er moe van. Trouwens, ik geloof niet in ingewikkelde tekenverhalen voor kinderen. Het moet simpel blijven. Nu is mijn Fideel ook soms erg moeilijk voor kinderen. Ik vergeet altijd dat ik voor een kinderkrant werk. Maar klachten heb ik nog niet gekregen. Jongens van zo'n twaalf of dertien jaar begrijpen het wel. Ik probeer veel aan de verbeelding over te laten en het ideale voor mij is het « getekend vertelsel ». Dat is iets anders dan een beeldverhaal of een strip. Bij een getekend vertelsel staat de tekst onderaan en zijn er geen praatballonnetjes.
Ik heb zo een paar verhalen gemaakt voor een damesblad. Over een boer die met zijn kip naar Moskou trekt tijdens de veldtocht van Napoleon. Het is uitgegeven in boekvorm. We zijn nu aan het proberen een boek in elkaar te krijgen over Fideel. Ik kan er nog niet veel over vertellen want 't is allemaal nog in het beginstadium.
Fideel de Fluwelen Ridder is begonnen als een verhaaltje over twee kasteelheren die het altijd met elkaar aan de stok hadden. Je had Heer Bombazijn en zijn tovenaar die van alles moest uitvinden om de vijand te verslaan. Fideel liep daar zo een beetje tussen.
Is hij het gezonde verstand ?
Och nee, verstand zou ik het niet noemen. Hij kijkt naar de esbattementen van de anderen en hij verwondert zich konstant over de dwaasheden die er gebeuren. Ja, en dat boek... ik wil het niet als een album en ik wil er ook geen specifiek kinderboek van maken. Als het een image van kinderboek krijgt dan is het fout.
Hoe moet het dan wél worden ?
Nu vraag je veel ! Iets met tekeningen en bladzijden tekst tussen... iets nieuws enfin.
Als het er tenminste van komt. We hebben goeie hoop en ik ben nog heel entoesiast.
Iets nieuws doen is altijd plezant.
Dat is als vakantie. Maar daarna moet het uitgewerkt worden, en dat is een ander probleem. Het echt tekenen is werken, het uitdenken van iets nieuws, het vinden van personages en situaties, is puur plezier.
Je hebt van die mannen die een heel jaar aan een beeld werken ! Voor mij is zoiets ondenkbaar. Bij mij mag niets duren. Mijn werk moet groeien als... als paddestoelen !
Anders hangt het me de keel uit.
Voelt u zich een tekenaar ?
Nu wel, omdat ik zie hoe mijn werk evolueert, maar als het altijd hetzelfde bleef zou ik er vlug gedaan mee maken. Ik ben er tot mijn grote verwondering in verzeild, zonder plan, zonder opzet. Ik heb een heel andere opleiding gehad ; ik volgde aan de Antwerpse akademie binnenhuisarchitektuur, publiciteitstekenen en ceramiek. En ik heb er nooit iets mee aangevangen. Ik werkte eerst bij Esso. Ik moest tekenen voor het personeelsblad en statistieken aanschouwelijk voorstellen. Ik ben er niet lang gebleven en toen ik wegging, was er toevallig een feestje voor iemand die er al veertig jaar werkte. Dat was meteen mijn afscheid. Ik vond dat wel lollig. Dan heb ik een tijdje boeken verkocht bij Desclée in Brugge en na drie jaar ben ik dan zelfstandig gaan werken. Ik was toen getrouwd en we woonden in Oostende, maar we verhuisden naar Lier om dat waagstuk aan te pakken.
Is alles gegaan zoals u het verwachtte ?
Het gaat altijd anders dan je denkt. Ik vertrok met de idee beeldverhalen en cartoons te maken en nu ontdek ik dat ik « schilderijen » maak. De konstante verwondering dat je zoiets doet... Dat is eeuwig evolueren. Het is goed zo. Als je vertrekt met de bedoeling er iets korts van te maken, als je niets wil verlengen, dan sta je meer open. Dan kan je veel meer andere dingen doen. Zeventig jaar geleden maakten ze hun kunstwerken, hun gebouwen voor de eeuwigheid. Nu niet meer.
Na Hiroshima zijn ze gaan inzien dat niets blijft duren. Dat is geen fatalisme. Ik geloof vast dat de mens genoeg veerkracht heeft om bijvoorbeeld tegen de milieuvervuiling op te kunnen. Ik heb eens gelezen dat de mens het beest is dat zich het best kan aanpassen. Je moet je voortdurend aanpassen. Zoals mijn tekenfiguurtje de Eendagsvlieg die steno moet kunnen om zijn curriculum vitae te schrijven. Als je daar eens dieper over nadenkt : één dag. Dat is formidabel, dat verandert heel ons tijdsbeeld.
Is geld belangrijk voor u ?
Belangrijk in zover het een mens veilig stelt. Ik geloof dat in Denemarken de staat je in bescherming neemt als je in nood bent, iets wat je bij ons niet kan zeggen. Een mens moet leven. Daarvoor dient geld. Wat daarnaast komt zijn speledingen. Luxe.
U hebt een mooi huis. Prachtige antieke meubelen. Zou u het niet erg vinden ze te moeten missen ?
Nee, alleen de veiligheid is belangrijk. Al wat niet noodzakelijk is voor het leven is plezierig maar een mens kan makkelijk zonder.
Ik geloof wel dat mijn vrouw en ik met een minimum aan geld kunnen leven als dat moet... Maar waarom moet je daarover piekeren ? Moeilijkheden komen misschien nooit, het heeft geen zin je op voorhand al zorgen te maken. Als het zover is. zien we wel verder.
Het zijn erg mooie meubelen. Heeft dat bureautje geheime vakjes ?
Ik ben ook gek op geheime vakjes maar daarin zijn er geen, nee. Er moet in dit huis nog heel veel veranderen. Als het lente wordt, krijg ik altijd de kriebels en dan wil ik alles verhuizen. Maar dan is het zomer en dat is de tijd om te spelen. Mijn atelier is altijd rommelig, maar geen magnifieke rommel, geen artistieke wanorde, gewone, alledaagse rommel.
Eenmaal per jaar krijgt het een grondige beurt, de voorbereidingen worden nu gemaakt, je hebt het gezien. (Wij zagen de vrouw des huizes met de poetsvrouw konkelfoezen. Het atelier was overigens, naar onze begrippen, niet wat je noemt « vuil ».Red.)
Ik werk graag in een proper atelier. Je wordt dan niet afgeleid. Dit huis was vroeger een mouterij-brouwerij, samen met dat van de buren. Wist je dat er in Lier zestien brouwerijen waren ? Daarom zijn er zoveel schone huizen in de stad, met mooie namen als De Eenhoorn en De Ketel. De balken van hiernaast lopen bij mij binnen. Op de overloop zie je er zo een.
In de zijmuur hier is trouwens ook een «knik». Kijk maar en waar ze tegenwoordig zoiets zouden verdoezelen. Eens respekteerden de mensen dat en ze hebben de moulure van het plafond zelfs zo gelegd dat daar ook een knik in is.
U was de enige zoon van Felix Timmermans. U was zestien toen hij stierf. Hoe zijn uw herinneringen aan hem ?
Het was een goeie vader. Iemand om bij te zijn. Een heel rustig man. De manier waarop hij ons verhalen vertelde...
Hield hij van kinderen ?
Van mij toch in ieder geval. Hij ging veel met mij wandelen, niet dat hij dan zoveel praatte... Ik heb de beste herinnering aan hem.
Het was geen strenge vader. Alles kon. Behalve bepaalde dingen waarover hij zelf ongerust was. We moesten bijvoorbeeld altijd voor het donker thuis zijn, want hij maakte zich zorgen over wat ons overkomen kon. En hij leerde ons de natuur te respekteren. We moesten goed zijn voor de dieren en geen takken van de bomen trekken en zo. Daar kon hij heel kwaad om worden.
Gek, maar ik heb altijd met de zee en met schepen in mijn hoofd gezeten en dat heb ik zeker niet van hem. We gingen ieder jaar naar de zee met de vakantie en ik heb een heel levendig beeld van mijn vader hoe hij op een hoge duintop ging zitten en met zijn rug naar de zee naar Brugge zat te staren ! Toen ik zo'n acht, negen jaar was droomde ik van de zee.
Als we in Antwerpen waren qing ik tien keer achter elkaar met de veerboot over en weer naar Sint-Anneke. Die liefde voor de zee heb ik nog maar zuiver beschouwend, want ik doe er niets aan.
Wat zou u uw slechtste eigenschap kunnen noemen ?
(Got moet hier lang over nadenken.)
Wel... ik ben kampioen in het uitstellen. Mijn vader was ook zo'n uitsteller en hij zei dat hij er altijd goed bij gevaren is.
U ook ?
Daar kan ik nog geen bescheid over geven. Ik heb nog niet zoveel ondervinding !
Waar zoekt u uw inspiratie voor uw tekenverhalen ?
Ik zit nogal veel thuis dus het komt alvast niet van buiten... Ik haal veel uit de aktualiteit, wat ik in kranten lees of op tv zie. Iets wat me bijvoorbeeld geweldig inspireert is het boteroverschot maar je kan er natuurlijk niet over blijven schrijven. Ik vind het geweldig plezant, die manier waarop ze met de boter van hier naar ginder sleuren. Ze vinden van alles uit waarom boter slecht voor de gezondheid zou zijn en er kan geen ziekte gevonden worden of de boter heeft het gedaan !
Ik laat me wel meeslepen door zulke dingen, vrees ik. Als ik me ergens voor interesseer is het kort maar hevig en verschrikkelijk grondig. Zo ben ik weken lang in de weer geweest om alles over Japanse tuinen te weten te komen. Ik was erdoor gefascineerd en ik wilde over niets anders spreken. Ik zat in biblioteken naar boeken te snuffelen en ik zocht specialisten op die me meer konden vertellen. En dan is het onderwerp uitgeput en alles valt in duigen.
Maar je hebt het gehad. Het gaat nooit meer verloren. Zo ben ik nu Jack Kerouac aan het lezen en ik wil absoluut naar de bergen. Ik ga helemaal op in zo'n onderwerp.
Met schepen is dat ook zo. En mijn vrouw doet dapper mee.
Hebt u alles van uw vader gelezen?
Ja. En ik geloof dat de boeken van mijn vader terug erg in trek komen. We gaan terug naar de romantiek. Ik zie het als de bekende slinger van de klok. We komen van het harde cynisme en de seksliteratuur en we glijden weer naar de romantiek. Kijk maar naar Mulisch, die begint ook terug romantisch te doen.
Hebt u zelf niet geschreven ?
Nee, en met opzet. Ik wilde niet « de zoon van mijn vader » zijn.
Maar nu zou ik het wel kunnen. Ik heb naam gemaakt op een heel ander vlak en als ik nu aan het schrijven ging, zou niemand kunnen zeggen dat ik op de naam van mijn vader teerde.
Hier hangen verscheidene schilderijen van uw vader. Schildert u ook ?
Ja, maar mijn hoofdbezigheid is toch tekenen. Kijk, ik ben niet gewend in het groot te tekenen en daarom maak ik allemaal kleine plaatjes en ik kleef ze op een groot blad zodat ze een geheel vormen. Een soort surrealistische strips. Ik ben nu ook bezig aan een nieuwe figuur : een neushoorn die altijd in een tuintje met spinazie staat en niemand weet hoe hij daar komt.
De mensen zoeken een naam voor hem, want iets wat een naam heeft, is altijd minder gevaarliik. Ik zie de neushoorn als « het gevaar » dat de mensen altijd bedreigt en waar ze eeuwig op wachten. In het verhaal komt ook een soort Olympische Spelen voor en een vrouwelijke atlete die alles wil winnen.
Het kogelstoten doen ze daar niet met een gewone gladde bal maar met een dodekaëder, een bal met twaalf vlakken. Op twaalf vlakjes kan je immers meer reklame zetten dan op een rond vlak !
En de man van het spinazietuintje ziet iedere dag de dodekaëder overvliegen en altijd op hetzelfde uur en na een paar dagen zegt hij :
« Daar is de dodekaëder van vier uur», want je went aan alles...
Door Viktor Claes - overgenomen uit het jaarboek 21 van het F.T. Genootschap (1993)
De Nobelprijs voor literatuur is ongetwijfeld de meest begeerde prijs die er in heel de wereld op letterkundig gebied wordt toegekend en tevens degene die nog steeds het grootste aanzien geniet. Felix Timmermans is voor deze internationale onderscheiding driemaal als kandidaat voorgedragen : in 1928 door professor dr. Arthur Boon (1883-1938), in 1940 door professor dr. Paul Sobry (1895-1934) en in 1941 door Hjalmar Hammarskjöld (1862-1953).
De eerste twee konden dit voorstel doen als hoogleraar in de Nederlandse letterkunde aan de Universiteit te Leuven, de derde deed het als lid van de Zweedse Academie, waar hij van 1918 tot bij zijn dood in 1933 stoel XVII bekleed heeft en opgevolgd werd door zijn zoon Dag Hammarskjöld (1905-1961), de bekende secretaris-generaal van de Verenigde Naties.
Alfred Nobel
De Nobelprijs.
Het is wellicht nuttig vooraf even samen te vatten hoe zulke voordracht voor de Nobelprijs in zijn werk gaat. In het testament van Alfred Nobel (1833-96) was voorgeschreven dat een vijfde van het grote vermogen dat hij voor de naar hem genoemde Nobelprijzen had voorbestemd, zou gaan naar 'de persoon die op het gebied van de letterkunde het voortreffelijkste werk van idealistische strekking geproduceerd heeft'.
De prijs zou toegekend worden door de Zweedse Academie in Stockholm.
Nu stond dit eerbiedwaardige genootschap in het begin vrij sceptisch tegenover deze nieuwe opdracht. Twee leden, de historici Hans Forsell en Carl Gustaf Malmström, waren er uitgesproken tegen die opdracht te aanvaarden. Eén daarentegen bewoog hemel en aarde om de andere leden ervan te overtuigen het wel te doen. Dat was de invloedrijke secretaris van de Academie Carl David af Wirsén, een aartsconservatief criticus en dichter, die met bijna alle jonge auteurs, om te beginnen met Strindberg, in de clinch lag. Hij beschouwde het als een grote eer dat de Zweedse Academie deze opdracht toegewezen kreeg en trachtte te weerleggen dat het vervullen ervan niet in de lijn zou liggen van wat de eigenlijke taak van de Academie was.
Toen de Zweedse koning Gustav III, zelf schrijver en beschermer van de kunst, in 1786 naar het voorbeeld van de Académie francaise de Svenska akademien oprichtte, werd haar taak omschreven als 'het bevorderen van de zuiverheid, de kracht en de verhevenheid van de Zweedse taal', in het bijzonder op het gebied van 'de dichtkunst en de welsprekendheid'.
De eerste concrete opdracht was het schrijven van een spraakkunst en een woordenboek.
In het begin werden regelmatig prijsvragen uitgeschreven voor de poëzie en de welsprekendheid. Tegenwoordig bestaan er verscheidene prijzen voor verdienstelijke prestaties op het gebied van de Zweedse taal, letterkunde en cultuur.
Het argument dat Wirsén gebruikte om de laatste wil van Nobel in te willigen was 'dat de Academie die de literatuur van haar eigen land moet kunnen beoordelen, niet zonder werkelijke kennis van het voortreffelijkste in de buitenlandse literatuur kan en mag zijn'.
In de statuten die in 1900 opgesteld worden, is men o.a. overeengekomen dat niet alleen zuiver literair werk in aanmerking komt voor bekroning met de Nobelprijs, maar 'ook andere geschriften die door hun vorm en manier van voorstelling literaire waarde bezitten'.
Verder worden onder de achttien leden van de Zweedse Academie drie à vijf personen aangeduid, die een 'Nobelcomité' vormen, dat het voorbereidende werk doet en o.a. een gemotiveerd advies uitbrengt over de voorgedragen kandidaten voor de Nobelprijs.
Wie mag er nu kandidaten voorstellen? Leden van de Zweedse Academie, leden van de Franse en Spaanse academies, leden van andere humanistische academies en leden van zulke humanistische instellingen en genootschappen die met academies gelijk te stellen zijn en verder nog 'leraren in de esthetica, literatuur en geschiedenis aan hogescholen'. Zo werden dus de bevoegde personen omschreven, die in de jaren dat Felix Timmermans voor de Nobelprijs werd voorgedragen, een kandidaat mochten voorstellen. Volledigheidshalve wil ik hieraan toevoegen dat later, nl. in 1949, deze formulering enigszins gewijzigd werd. Bevoegde personen waren vanaf 1949 'leden van de Zweedse Academie en van andere academies, instellingen en genootschappen, die wat betreft samenstelling en taken van dezelfde aard zijn', verder 'hoogleraren in de literatuurgeschiedenis en in talen aan universiteiten en hogescholen' en bovendien vroegere prijswinnaars en voorzitters van 'schrijversverenigingen die representatief zijn voor de letterkundige produktie van hun land'.
De kandidaten moeten voorgedragen worden vóór 1 februari van het jaar waarin de Nobelprijs wordt toegekend. Een kandidaat die in een bepaald jaar aanbevolen werd, is niet automatisch opnieuw kandidaat voor het volgende jaar. Het Nobelcomité vraagt aan critici in of buiten Zweden beoordelingen van de verschillende kandidaten. Na een grondige bespreking stelt dit comité een advies op, dat aan de achttien leden van de Academie wordt voorgelegd. De voltallige vergadering is aan dit advies natuurlijk niet gebonden.
In de geschiedenis is het herhaaldelijk voorgekomen dat ze ervan afweek. De maanden september en oktober worden gewijd aan het bespreken van de voorgestelde kandidaten.
In de tweede helft van oktober, soms pas begin november, wordt er dan gestemd.
De aanstaande Nobelprijswinnaar moet minstens de helft van de stemmen op zijn naam krijgen en minstens twaalf van de achttien leden moeten aan de stemming deelnemen.
De naam van de bekroonde schrijver wordt daarna officieel meegedeeld, maar de eigenlijke prijsuitreiking vindt plaats op de zgn. Nobeldag, 10 december (de verjaardag van het overlijden van Alfred Nobel), in het Concertgebouw te Stockholm.
Een moeilijkheid ligt besloten in de formulering van de reeds geciteerde zinsnede uit het testament dat Alfred Nobel in 1895 opstelde. Hij spreekt daarin van 'het voortreffelijkste werk van idealistische strekking'. Daarover hebben verschillende opvattingen bestaan. Wirsén heeft dit zeker in romantisch-idealistische zin begrepen. Maar in een brief van 1911, gericht aan de Deense auteur Pontoppidan, beweerde Georg Brandes dat een goede vriend van Nobel, de wiskundige Gösta Mittag-Leffler, hem verteld had dat Nobel 'met idealistisch bedoelde een polemische of kritische houding tegenover godsdienst, koningschap, huwelijk, de maatschappelijke orde in het algemeen'. Die opvatting werd in 1964 in Bonniers litterär magasin door Elias Bredsdorff verdedigd en moet in de jaren daarna zeker de houding van althans een aantal leden van de Zweedse Academie beïnvloed hebben. In 1981 heeft Knut Ahnlund daarop echter scherp gereageerd en aangetoond dat 'veel te veel documenten een andere taal spreken dan wat Brandes suggereert', al kan er wel iets waars in liggen.
Vandaag wordt aan het woord 'idealistisch' niet te veel belang gehecht. In ieder geval streefde Nobel naar de vooruitgang van de beschaving en het welzijn van de mensheid. Hij staat dan wel bekend als de uitvinder van het dynamiet en van andere explosieve stoffen, in feite was hij een vredelievend mens en een pacifist.
Anhur Boon draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.
Op 23 november 1926 verscheen in het dagblad De Standaard een artikel onder de titel Een schoone hoop. Felix Timmermans Kandidaat voor den Nobelprijs? Naar de niet bij name genoemde auteur van het artikel vernomen heeft, 'worden er stappen aangewend om den bekenden Vlaamschen letterkundige Felix Timmermans' voor te dragen voor de Nobelprijs. In een Engelstalige versie die van ditzelfde artikel verspreid wordt blijkbaar bedoeld voor de internationale pers staat verduidelijkt : 'voor de Nobelprijs voor literatuur van 1927' wat op dat ogenblik de eerste mogelijkheid was.
Toch wordt Felix Timmermans pas voorgedragen voor de Nobelprijs van 1928, wat betekent dat de voordracht in Stockholm aangekomen is in de periode van 1 februari 1927 tot en met 31 januari 1928.
Het artikel in De Standaard beklemtoont dat Felix Timmermans de expressie is van zijn volk. 'Dit gebeurt volkomen onbewust, gansch spontaan en daarom juist grenst het aan het geniale. Hij geeft met beide handen wat hij opdiept uit de volksziel, wat hij plukt uit den volksmond, wat hij voelt natrillen in zijn eigen gemoed. Hij stelt alles in het breede kader der Vlaamsche natuur, die hij innig lief heeft. Deze natuur verheerlijkt hij niet om haarzelf, ze wordt het eindeloos wisselend sieraad rond ons volkswezen geweven, met als diepste kern daarin : zijn kinderlijk soms wat ruw maar vertrouwend geloof. (...) De personen uit zijn verhalen zijn zinnelijk en mystiek'. Het werk van Timmermans wordt dan geplaatst in de traditie van Reinaert en Ruusbroec en van de Vlaamse schilders Rubens en Van Eyck.
Die zuidelijke traditie van de Nederlandse letteren is echter door een lang dieptepunt onderbroken geweest en pas laat tot nieuw leven opgewekt. Ook Felix Timmermans heeft 'de verbroken draden der oude traditie ontdekt. Geestdriftig heeft hij ze opgeraapt en de spontane oprechtheid, de kleurige blijheid, de gulle levenslust van zijn lach en zijn volk, dat zichzelf weer bewust werd, getroffen. In het noorden is zijn stem als een verfrisschende bries gevoeld. Zoo werd zijn succes algemeen'.
Naast het aantal drukken van de originele verhalen van Timmermans wordt in het artikel ook een lijst gegeven van alle werken waarvan in andere talen vertalingen uitgegeven zijn, ter perse of in bewerking.
Zoals gezegd is dit artikel in De Standaard niet ondertekend, maar het is heel waarschijnlijk door de hoofdredacteur zelf of in zijn onmiddellijke omgeving opgesteld. Hoofdredacteur was op dat ogenblik de Lierenaar, Dr. Marcel Cordemans(1891-1991), die in 1926 juist een campagne in gang gezet had om aan Felix Timmermans 'een Nobelprijs te doen verleenen'. Deze formulering ontleen ik aan de correspondentie tussen M. Cordemans en Anton Kippenberg (1874-1950), de uitgever van Felix Timmermans, die sinds 1905 leider was van de Insel-Verlag. Deze correspondentie berust op het Literaturarchiv in Marburg.
De brieven van Cordemans bevatten de aanspraak 'Geachte Heer Professor' of 'WelEd. Zeergel. Heer' en de Duitse brieven zijn doorslagen van getypte brieven, zonder handtekening dus, maar dat de geadresseerde Kippenberg is, weten we uit een artikel van M. Cordemans (Herinneringen aan 'Pieter Bruegel' van Felix Timmermans, in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, XVI, 1962, p. 75).
In zijn eerste brief van 15 december 1926 brengt Cordemans zijn Duitse correspondent op de hoogte van de beweging die hij op touw gezet heeft en schrijft o.a. het volgende : 'Ik meen vast, dat Felix Timmermans groot kunstenaar genoeg is om deze onderscheiding te verkrijgen, ik meen zelfs : dat hij ze rijkelijk verdient. Hij is de levende expressie van het Vlaamsche volk! ' Op 28 december antwoordt A. Kippenberg : 'Am besten wird es sein, wenn Sie einen flämischen oder holländischen Hochschullehrer für Literatur gewinnen, der Felix Timmermans für den Nobelpreis vorschlagt'.
Op 6 januari 1927 deelt Cordemans mee: 'Vermoedelijk zal prof. Boon te Leuven het initiatief nemen en zal prof. senator Vermeylen volgen'. Op 11 juli 1927 stuurt hij aan Kippenberg 'de aanvraag van prof. Boon, aan het Nobel-Comité gericht en strekkende tot het verleenen van een Nobelprijs aan Felix Timmermans'. Maar op 20 juli voelt Anton Kippenberg zich verplicht die aanvraag terug te sturen met het verzoek professor A. Boon die rechtstreeks aan de Zweedse Academie te laten zenden. Terecht schrijft hij : 'Ich halte es nicht für richtig, wenn ich als Verleger Timmermans' die Eingabe an die Schwedische Akademie weitersende, da die Gefahr besteht, dass darin geschäftliche Interessen vermutet würden'.
Zelfs in het Akense blad, de (V)olksfreund, Aachener General-Anzeiger für Stadt und (Land) van 27 oktober 1927 wordt van de actie die Marcel Cordemans op het getouw gezet heeft, gewag gemaakt (ik beschik over de fotokopie van een knipsel waarop de naam van de krant die langer kan zijn verminkt is: de letters tussen haakjes zijn er weggevallen). R(obert) D(amiaan) de Man (1900-1978) schrijft dit artikel nl. om Felix Timmermans aan het Duitse volk voor te stellen nu er pogingen ondernomen worden om zijn landgenoot voor de Nobelprijs voor te dragen.
Nu terug naar de voordracht door professor Arthur Boon. Zijn brief aan de Zweedse Academie is gedateerd 13 juni 1927. Hij schrijft hierin o.a. het volgende : 'Zooals blijkt uit de hierbijgevoegde nota en bewijsstukken geldt Felix Timmermans thans als de voornaamste en meest bekende vertegenwoordiger van de Nederlandsche letterkunde zoowel in Holland als in België. Al zijn er onder het oudere geslacht een paar schrijvers, als Stijn Streuvels e.a., die merkwaardig werk hebben geleverd, toch is er niemand die thans voor het heele Nederlandsche taalgebied en voor den vreemde, zoo 'n adaequate en representatieve uiting is van ons volk en van onze literatuur. Tevens meenen we dat Timmermans door de macht van zijn visie, door de plastiek van zijn woord, door het zeer persoonlijke en tevens algemeen menschelijke van zijn kunst, een der allereerste plaatsen inneemt in het uitgestrekte gebied van de internationale letterkunde.'
A. Boon vermeldt ook de twee Zweedse vertalingen die toen al verschenen waren en zinspeelt op de 'idealistische strekking' die in het testament van Nobel verbonden wordt met het toekennen van de prijs: 'Het werk van Timmermans mag aanspraak maken op die hooge vereering, omdat het heelemaal ligt in de idealistische lijn, die de stichter van den prijs aan de kandidaten voorstelt.'
Hij wijst er verder op dat nog geen enkel Nederlands schrijver, 'noch in België, noch in Holland' die hoge onderscheiding gekregen heeft en is van oordeel dat de vriendschapsbanden die onlangs 'door een vorstelijk huwelijk tusschen Zweden en onze gewesten werden geklonken' (Astrid en Leopold waren in november 1926 gehuwd) verstevigd zouden worden door het verlenen van deze Nobelprijs.
Belangrijker dan deze brief is wat professor Boon genoemd heeft Nota over Felix Timmermans. Verder voegde hij bij zijn brief een lijst van publikaties (Titels in het Nederlands met een Engelse vertaling) en een lijst van de vertalingen in verschillende talen. Op 14 januari 1928 heeft hij dan nog eens een Engelse vertaling van zijn brief en van de nota over het werk van Felix Timmermans aan de Zweedse Academie verzonden.
Het deskundige advies dat Arnold Norlind in 1928 op verzoek van het Nobelprijscomité opstelde, is het uitvoerigste dat er over Felix Timmermans geschreven is. In de officiële versie is het nl. 14 bladzijden lang.
De schrijver, Arnold Norlind (1883-1929), was enkele jaren docent in de aardrijkskunde aan de Universiteit te Lund, maar is vooral bekend als essayist (essays over Dante, Hölderlin, Novalis, Walt Whitman, naast lyrisch-mystieke overwegingen) en als vertaler van Dante. Zijn broer Ernst Norlind (1877-1952) is de bekende kasteelheer van Borgeby, waar o.a. R.M. Rilke en Frederik van Eeden zijn gasten waren.
Uit zijn opstel over Felix Timmermans blijkt dat hij Nederlands kende en zelfs op de hoogte was van wat critici zoals Henri Borel, de Vondelkenner Molkenboer of Kloos over Felix Timmermans geschreven hadden. Ook dat hij de populariteit van Pallieter kan vergelijken met die van De kleine Johannes dertig jaar eerder, bewijst dat hij thuis is in de Nederlandse letteren.
Hoofdzaak is echter zijn eigen ontleding van de werken van Felix Timmermans.
Wat hij in het bijzonder als kritiek naar voren brengt, is het tekort aan psychologische diepgang en dan speciaal naar aanleiding van de bespreking van De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt de enggeestige katholieke moraal zoals die in deze laatste roman tot uiting komt. Het eerste kan men gemakkelijk in de beoordeling van Arnold Norlind nalezen, maar op het tweede punt wil ik nog even de aandacht vestigen. In het boek over Leontientje stoorden vooral twee dingen de Zweedse criticus. Ten eerste het gebrek aan eerbied voor de intieme sfeer van het gemoedsleven, voor het persoonlijke geheim dat iemand in zijn ziel draagt. De manier waarop Heeroom denkt dat zijn verantwoordelijkheid voor het zieleheil van Leontientje zo ver moet gaan dat hij zich die brief mag toeëigenen, is in Zweden onaanvaardbaar. Dat begrijpen wij nu ook beter dan 70 jaar geleden. Het tweede feit dat onze Zweedse criticus haast bespottelijk voorkomt, is dat de pastoor het offer en de dood van Leontientje alleen maar ziet als een middel om zieltjes te winnen.
In het advies van het Nobelcomité komt dit laatste punt wel niet terug. Men mag er echter wel van uitgaan dat het de leden van de Zweedse Academie zal hebben beïnvloed.
Het verwijt van gebrek aan psychologische diepgang vindt men er wel terug in de opmerking dat het werk van Timmermans menselijke diepte mist. Ook vindt men de zinnelijke lust en panische extase in Pallieter overdreven.
Arthur Boon en Paul Sobry
Paul Sobry draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.
De beweging die Marcel Cordemans op touw gezet had om te ijveren voor een Nobelprijs had de eerste keer dus geen resultaat opgeleverd. Het terrein wordt blijkbaar echter wel voorbereid om het nog een tweede keer te wagen. Er worden bijv. boeken gestuurd aan Nobelprijswinnaars zoals Sigrid Undset en Selma Lagerlöf om het werk van Felix Timmermans beter bekend te maken. Selma Lagerlöf is bovendien lid van de Zweedse Academie. De brief die Sigrid Undset schrijft op 24 januari 1933 en het kaartje dat Selma Lagerlöf verzendt op 25 januari 1933, getuigen daarvan.
De brief waarin professor Paul Sobry van de Leuvense Universiteit Felix Timmermans voordraagt als kandidaat voor de Nobelprijs, draagt als datum 25 januari 1940. De brief is nu in het Duits gesteld, maar bevat niet veel argumenten om de kandidatuur te staven. Er staat eigenlijk alleen: 'Herr Felix Timmermans ist zweifelsohne der weitaus bekannteste flämische, wenn nicht belgische Schriftsteller der Gegenwart, und geniesst europäischen Ruhm.'
En verder nog: 'Es ist mir als dem Vertreter der flämischen Literatur an der Universitat Löwen eine besondere Herzens- und Ehrenangelegenheit diesen Vorschlag bei dem Nobelpreiskommittee (sic) für Literatur einzubringen'. Bij deze brief werd alleen een lijst van publikaties en vertalingen gevoegd. In het archief van de Zweedse Akademie wordt bovendien een blad bewaard met veertien titels van boeken in Duitse vertaling, die door P. Sobry werden opgestuurd en waarvan de ontvangst op 2 april 1940 werd bevestigd.
In 1940 krijgt Hans Reutercrona de opdracht zijn oordeel over het werk van Felix Timmermans neer te schrijven. Docent H. Reutercrona is mij alleen bekend als medewerker aan verscheidene Duits-Zweedse woordenboeken (het grootste daarvan Tysk-svensk ordbok, 1932, omvat meer dan 2878 blz.). Aan zijn rapport is ook duidelijk te zien dat hij Timmermans in het Duits gelezen heeft. De namen van figuren uit de romans heb ik in de Nederlandse vertaling uiteraard hun oorspronkelijke naam teruggegeven.
Een onnauwkeurigheid over de verhouding tussen Het hovenierken Gods en De harp van Sint Franciscus heb ik daarentegen laten staan.
De lof van Reutercrona voor Boerenpsalm klinkt oprecht en overtuigend. Aan de andere kant herhaalt hij de kritiek van A. Norlind wat betreft het tekort aan psychologisch inzicht, maar alles samen genomen is zijn oordeel positiever. Hij ondersteunt volmondig de voordracht voor de Nobelprijs.
In het advies van het Nobelcomité wordt eigenlijk duidelijker dan in het verslag van Reutercrona beklemtoond dat het tekort aan psychologische motivatie samenhangt met iets essentieels in de kunst van de auteur : het sprookjesachtige. Wij mogen hier gerust verduidelijkend aan toevoegen dat het eigen is aan de kunst van Felix Timmermans dat hij wars is van het uitrafelen van individuele gevoelens en de voorkeur geeft aan het ongecompliceerd volkse en algemene menselijke dat a.h.w. vanzelf naar een ethisch-religieus, eeuwig perspectief leidt.
Toch neemt ook nu het Nobelcomité een afwachtende houding aan.
Hjalmar Hammarskjöld draagt Felix Timmermans voor als kandidaat voor de Nobelprijs.
Jammer genoeg is bij het voorstel van Hjalmar Hammarskjöld zoals gezegd zelf lid van de Zweedse Academie geen motivering gevoegd, waaruit zou blijken waarom hij Felix Timmermans als kandidaat voorstelt. Maar het klinkt wel aannemelijk dat hij ontevreden moet zijn geweest omdat de auteur het jaar te voren de Nobelprijs niet toebedeeld werd. Overigens draagt hij niet alleen Felix Timmermans voor. Op zijn met de hand geschreven briefje, gedateerd 31 januari 1941, staat eenvoudig: 'Voor de Nobelprijs in de literatuur voor 1941 stel ik voor J. Huizinga, Felix Timmermans, Gabriella (sic) Mistral'.
Het is mogelijk dat de toen op enkele dagen na 79-jarige Hjalmar Hammerskjöld door zijn jarenlange contacten met Den Haag bijzondere belangstelling voor de twee genoemde Nederlandstalige auteurs gekregen heeft. Hij was hoogleraar en staatsman, en als internationaal erkend rechtsgeleerde verbonden aan het Permanente Hof van Arbitrage in 's-Gravenhage.
Hans Reutercrona krijgt nu de ondankbare opdracht twee minder belangrijke werken te bespreken, die tot dusver nog niet aan bod gekomen zijn. Het is werkelijk jammer dat hij zijn argumenten van het vorige jaar niet meer kracht kan bijzetten.
Het Nobelcomité blijft bijgevolg bij een herhaling van zijn afwachtende houding.
Uit de Gazet van Antwerpen-28/04/1986-door Erik Verstraete
Schoonheidsproever was ook een weemoedige dromer.
« Daar ben ik toch eens curieus voor om later te weten waarom wij nu eigenlijk hebben moeten leven : waarom wij hier op aarde allemaal een zekere bepaalde tijd moeten doorbrengen.» Een ongewone, filosofische uitspraak voor veel mensen die «de Fé» onveranderd zien als levensgenieter, dagenmelker, zoals zijn eigen « Pallieter ».
Felix Timmermans was absoluut méér dan die folkloristische, naïeve figuur, die geschapen werd door het overbeklemtonen van de « plezante » aspekten van werk, zijn tekeningetjes en hoekvignetjes, vooral.
Lia Timmermans, de oudste dochter van Felix, citeert bovenstaande uitspraak in haar boek «Mijn Vader» en wijst daarmee op een minder bekende trek van hem, die nochtans een diepgelovig katoliek was: een innerlijke onrust, een vragen naar de zin der dingen.
En zij gaat verder: « Maar over zijn eigen moeilijkheden in de ziel en het hart sprak hij omzeggens nooit, zoals ook niet over zijn ziekte, pijn of onrust. De moeilijkheden van anderen kon hij met het meeste geduld aanhoren. »
En hier raken we dan weer de goedhartigte, milde mens, die Timmermans was. Een man die zichzelf vergat om naar anderen te luisteren. Over die zachtmoedige en oprechte mens, die heerlijke vader die de schrijver en schilder-tekenaar eigenlijk eerst is geweest, willen wij, bij het eeuwfeest van zijn geboorte, op 5 juli e.k. zijn vier kinderen aan het woord laten in een reeks artikelen: De 65-jarige Cecilia (Lia), de 63-jarige Clara. De 60-jarige Antonia (Tonet) en de 55-jarige Gommaar.
Zonder die méns, die vader en echtgenoot van het zuiverste water, was die wonderbare, veelzijdige kunstenaar niet denkbaar, al was zijn onuitputtelijke verbeelding iets aparts.
We willen daarom, de meest treffende, menselijke aksenten van de Fé beroeren in verhand met zijn volstrekt uniek kunstenaarschap. Schrijven had bij hem nooit iets kunstmatigs, evenmin als tekenen en schilderen. Het vloeide zuiver uit zijn hart en fantazie.
Het artistieke talent van Felix Timmermans heeft opnieuw, zij het telkens op eigenaardige, aparte wijze, gestalte gekregen in elk van zijn kinderen. Merkwaardig daarbij is dat de twee oudsten, Lia en Clara, gewaardeerde schrijfsters zijn, terwijl Tonet en Gommaar zich met veel fantazie en scheppingskracht aan de schilderskunst wijden.
Hoe kan de erfenis zo mooi verdeeld zijn...
De voorgeschiedenis van Timmermans' eerste grote roman, «Pallieter» (1916), die ongekende explosie van levensliefde, was een geestelijke puberteitskrisis, die de jonge schrijver doorworstelde tussen zijn 19de en zijn 24ste . Onder invloed van de schilder Raymond de la Haye was hij in kontakt gekomen met ukkultismc, teosofie en spiritisme.
Met zijn emotioneel gemoed dompelde Felix zich er helemaal in onder : hij las Madame Blavatsky, Annie Besant, J.K Huysmans, Maurice Maeterlinck en werd gekweld door de «peur de vivre» van deze laatste, door geloofstwijfels en innerlijke onrust. Dat weerspiegelde zich in gedichten en in de verhalenbundel Schemeringen van de Dood (1911). Het mysterie van de dood beknelde hem. Vanuit een hevige levensdrang rukte hij in het ziekenhuis lag met gevaarlijke verwikkelingen na een operatie en hij de dood werkelijk voor ogen zag. Dat was de geboorte van « Pallieter ». De herwonnen levenslust bloeide open in dit boek en bleef de grote krachtbron van omzeggens al zijn volgende boeken.
Maar een sluimerende weemoed, een meestal verborgen onrust en een neiging om te dromen over de zin van het leven bleven hem eigen. Met zijn kinderlijke geestdrift voor al het schone, ook de kleinste dingen, begreep hij bv. het kwade niet. Het uitbreken van de oorlog in mei 1941, ontredderde hem hevig. Toen moest hij al opletten voor hartkrisissen...
« Hij werd nadien nooit meer helemaal de oude » vertelt Lia.
Zijn groot, warm hart werd in die oorlogsjaren ziek, maar de Fé verborg zijn pijn en angst omwille van zijn vrouw en kinderen. «Het is toch spijtig voor u met zo'n zieke vader te zitten», zegde hij soms tot zijn kinderen. Toch deden die niets liever dan bij hun vader zitten en naar zijn vertellingen luisteren, zodat ze dikwijls te laat kwamen op school. Een zachte romanticus was hij, schommelend tussen geestdrift en stille, verborgen weemoed die bij de gewone lezer hijna niet bekend is.
Verlangen.
Wat het meest aantrok in hem was zijn scherpe aandacht voor alle dingen rond zich, vooral de schoonheid van de natuur en de mens. Het uitzonderlijke vermogen en de wil om intens te bewonderen, de verwondering, dat was zijn grote kracht. Zo noemde hij ook «Pallieter», zijn onnavolgbaar wereldsukses «een verlangen om te bewonderen». Honderden keren opnieuw ging hij bewonderen wat hij schoon vond : paneeltjes van Breughel, die hij als knaap van twaalf met een kameraadje was gaan ontdekken in het museum te Antwerpen, werk van Brouwer, beelden, huizekes en stille plekjes in het Lierse begijnhof of in de omgeving en vooral de lieflijkheden van de natuur. Daar kon hij de kinderen als geen andere vader warm voor maken, een van dauwdruppels glinsterend spinneweb, verse paddestoeltjes, konijntjes.
Tijdens zijn talrijke voordrachtreizen, waarvan hij steeds massa's geschenken en snoep meebracht zat hij zo graag aan het venster in de trein om het landschap te bekijken.
Hij genoot van een mooie streek en bewonderde de gewone dingen: Een haverveld dat in de bellen stond, een heuvel, die bedekt was met een aaneengenaaide lap van plakken hop, koolzaad, tarwe en aardappels, een dreef van populieren, een ekster die naar haar nest vloog, een knotwilg langs de beek.
Alles merkte hij op en de schoonheid ervan intensifieerde hij nadien in zijn boeken vol geuren en kleuren, in een totaal oorspronkelijke beeldspraak.
Naast de bekoorlijkheid van gewone, kleine dingen, ging zijn hart uit naar de hoge schoonheid van de Geest, de ovennatuur, de ziel, God en de heiligen. In die rij kwamen vooraan : de Heilige Geest, Onze Lieve Vrouw en Sint-Franciscus.
Typerend was het verlangen dat de Fé uitsprak op Lichtmis 1924, in het Ruusbroechuisje van Ernest van der Hallen op het Lierse begijnhof, tot zijn vrienden Flor van Reetht en «de Nest» (Van der Hallen) : «Laten wij gedrieën eraan beginnen en pelgrimeren naar de absolute Schoonheid.» Daarmee legde hij de grondslag van de Pelgrim-beweging, voor de vernieuwing van de religieuze kunst.
Adagio.
Die zuivere, Geestelijke Schoonheid, de mysterieuze aanwezigheid van God, heeft Felix Timmermans het meest intens gevoeld in de laatste twee en een half jaar van zijn leven (zomer 1944 - 24 januari 1947), toen hij bijna steeds te bed moest blijven om zijn hartziekte. Bij de pijn en de beklemming, die elke verkeerde beweeging veroorzaakte kwamen de eenzaamheid, de emoties om de repressie en de lasterlijke haatcampagne van kollega-letterkundige Toussaint van Boelaere Toch kwam er geen kwaad of ongeduldig woord over zijn lippen. «Hij had zich van alles losgemaakt en zich naar God gericht», schrijft Lia.
Hij begon meer en meer naar binnen te leven. De vrome Kempische natuur van zijn moeder nam nu helemaal de bovenhand.
Uit lijden, inkeer en Godsverlangen werden, in 1946 vooral, die zuivere, zingende en biddende gedichten op, die kort voor zijn dood verschenen als «Adagio». Angst, onrust, elke gehechtheid aan het aardse, zijn hier overwonnen.
De dichter heeft zijn eigen ik afgebroken en God binnengelaten.
Van al zijn boeken was dit wel het mooiste geschenk voor velen, in elke tijd
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 80 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
