Vlieg nu maar, Panamarenko. Portret van een Belgisch icoon

Panamarenko is niet meer. De beroemde Antwerpse kunstenaar, echte naam Henri Van Herwegen, is gisterenavond op 79-jarige leeftijd overleden. Panamarenko wordt gezien als een van de belangrijkste Belgische artiesten van de 20e eeuw. Maar Henri Van Herwegen was veel meer dan alleen een kunstenaar. Hij was tegelijk ingenieur, uitvinder, visionair en dichter. Of het nu om zeppelins, onderzeeërs of vliegtuigen ging, Panamarenko was telkens op zoek naar de symbiose tussen kunst en techniek.

Henri Van Herwegen wordt geboren in Antwerpen op 5 februari 1940. Zijn vader is elektro-ingenieur, zijn grootvader architect. Al van jongs af aan wordt hij dus omringd door techniek en ruimtelijke constructies. Van 1955 tot 1960 studeert hij aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. De jonge Henri is echter ook aan te treffen in de wetenschappelijke bibliotheek van de Scheldestad, waar hij zich op eigen houtje verdiept in de natuurwetenschappen. Vrij vlug begint hij de droom te delen van de mythologische figuur Icarus: het vliegen op eigen kracht.

In de jaren 60 wordt Henri ‘Panamarenko’. Zijn artiestennaam is een samentrekking van drie dingen: ten eerste de luchtvaartmaatschappij PanAm (‘Pan American Airlines and Company’), ten tweede het land Panama en ten derde Panteleimon Ponomarenko, een politicus uit de voormalige Sovjet-Unie, een naam die Van Herwegen hoorde op de radio. Zijn eerste werken leunen aan bij de pop-art. En dan groeit Panamarenko helemaal uit tot een begeesterende artiest.

Wondere wereld

Vanaf de jaren 70 creëert hij schaalmodellen van talrijke imaginaire voertuigen: vliegtuigen, ballonnen, helikopters, duikboten, vliegende tapijten, vogels. En dat in alle mogelijke originele en verrassende vormen. Altijd spectaculair, altijd een combinatie van kunst en technologie. 

Eén van zijn belangrijkste werken is de “Aeromodeller”, een luchtschip van 28 meter lang. Het gevaarte heeft de hele wereld rondgereisd en zit nu in de collectie van het Gentse S.M.A.K. De “Aeromodeller” is het startschot voor de bouw van een hele reeks vlieg-, vaar en rijtuigen. 

De kunstenaar laat vaak in het midden of ze echt functioneren, maar test er ook enkele uit. Vooral met de verschillende versies van zijn gemotoriseerde rugzakken tracht hij echt op te stijgen. In 1996 stelt hij in Antwerpen zijn stalen duikboot Nova Zemblaya voor. Het doel van het ontwerp is ermee naar Spitsbergen te varen, maar dat blijkt niet haalbaar.

Vreemde schoonheid

“Zijn wondere wereld houdt het midden tussen pure wetenschap, technisch vernuft en kinderlijk enthousiasme”, zo klinkt het mooi samenvattend op zijn website. “Telkens spectaculaire constructies van vreemde schoonheid, tegelijk speels en indrukwekkend.”

Verschillende kunstwerken vinden hun weg naar het openbaar domein, zoals Batopillo in Hasselt en Pepto Bismo in de Antwerpse Seefhoek. De Vlaamse overheid koopt verschillende werken aan, die ook tentoongesteld worden. Zo is het “Vliegend Eiland” te zien in het Vlaams parlement.  De kunstenaar wordt in 1994 vereeuwigd in een nummer van de Limburgse rockgroep Noordkaap.

Einde van artistieke loopbaan

Panamarenko huwt in 2003 met de 34 jaar jongere Eveline Hoorens, die met haar familie de ambachtelijke koffiebranderij Hoorens runt in het Oost-Vlaamse Michelbeke.

Op 5 februari 2005 wordt Panamarenko 65 jaar. Op het stadhuis van Antwerpen wordt hij plechtig ontvangen door burgemeester Patrick Janssens, die hem prijst voor zijn “onaangepast gedrag, ook wel creativiteit genoemd”. Datzelfde jaar verschijnt het lexicon “Copyright Panamarenko”. De Vlaamse overheid weet op een veiling in Londen beslag te leggen op de legendarische Prova Car van Panamarenko, die een stek krijgt in het Antwerpse Museum voor Hedendaagse Kunst (M HKA).

Eind september 2005 opent in Brussel een grote overzichtstentoonstelling, waar Panamarenko het einde van zijn artistieke loopbaan aankondigt.

De vzw “Panamarenko Collectief” ziet begin maart 2006 het levenslicht. Het collectief wil het oeuvre van de kunstenaar promoten, toegankelijk maken, bestuderen, archiveren en verspreiden. Het jaar daarop schenkt Panamarenko het pand in de Antwerpse Seefhoek waar hij het grootste deel van zijn leven heeft gewoond en gewerkt, aan het M HKA. Het pand was sinds de dood van Panamarenko’s moeder onderkomen geraakt, onder meer omdat de kunstenaar zijn papegaaien alle vrijheid gaf. Het wordt opgeknapt en is intussen te bezoeken in rondleidingen voor kleine groepjes.

Naar aanleiding van de 80ste verjaardag van de kunstenaar in 2020 zijn in Antwerpen al diverse activiteiten voorzien, met in januari een pop-up expo in galerij Campo en Campo en in het najaar een tentoonstelling in virtual reality en een overzicht van zijn leven in het M HKA. (br.hln)