Overwinteren van de vlinder

Vlinders uit gematigde streken krijgen te maken met de winter, een periode met zeer lage temperaturen, waarbij er geen bloemen, kruiden of bladeren aan de bomen zijn. In tropische en subtropische gebieden is er dan wel geen winter, maar daar zijn regelmatig perioden met grote droogte, die eenzelfde nadelig effect hebben op de plantengroei. Dat soort ongunstige perioden moeten de vlinders op de één of andere manier zien te overleven.
Om zulke barre tijden goed door te komen, lassen vlinders een soort van rustperiode in, de diapauze. Groei en ontwikkeling staan dan volledig stil en met de in het lichaam aanwezige reserves wordt zo zuinig mogelijk omgesprongen. In welk stadium van de levenscyclus de diapauze ook wordt doorgemaakt, verschilt van soort tot soort. Heideblauwtjes bijvoorbeeld overwinteren als een eitjes dat vastgekleefd zit aan de houtige delen van een heideplant. Rupsjes van een vuurvlindertje en van een oranje zandoogje trekken zich in het najaar terug in een polletje verschrompeld gras, terwijl rupsen van een koolwitje en van een koninginnepage vlak voor de winter verpoppen.
Bij verschillende soorten zijn het de vlinders zelf die een koel en beschut plekje zoeken in het najaar. De citroenvlinder, de dagpauwoog en de kleine vos zijn voorbeelden van Nederlandse vlinders die in de herfst een gunstig plaatsje zoeken en daar maanden lang stil hangen te wachten tot eindelijk het voorjaar weer aanbreekt. (foto : overwinterende monarchvlinders)

Vlinderliefde

Het leven van vlinders duurt maar kort. De meeste worden niet ouder dan twee tot drie weken. In die korte tijd moeten ze zorgen voor nakomelingen. De eerste stap is natuurlijk het zoeken van een soortgenoot van de andere sekse om daar mee te paren. Dat is bij vlinders niet altijd zo eenvoudig. Er zijn namelijk wereldwijd meer dan 160.000 verschillende soorten vlinders, die vaak erg veel op elkaar lijken. Vlinders hebben echter zo hun methoden om toch het juiste mannetje bij het juiste vrouwtje te krijgen.
Bij nachtvlinders zit een vrouwtje stil tussen de planten of op een ander strategisch plaatsje en laat een geurstof los, waarmee ze van heinde en verre mannetjes weet aan te trekken. Die lokstoffen heten seksferomonen. Het bijzondere van die feromonen is dat zij kenmerkend zijn voor een bepaalde vlindersoort. Elke vlindersoort heeft zijn eigen karakteristieke geur. Bij sommige soorten kunnen mannetjes zo'n feromoon op grote afstand waarnemen. Bij nachtpauwogen kan een mannetje een vrouwelijke soortgenoot zelfs op een afstand van meer dan vier kilometer ruiken. Dagvlinders herkennen elkaar in eerste instantie aan het uiterlijk. Ze zoeken elkaar vooral op plaatsen die opvallen in hun leefgebied, zoals een heuveltop, een alleenstaande boom of een open plek in het bos. Mannetjes vliegen daar driftig rond en storten zich op elk vlindervrouwtje dat maar een beetje lijkt op een vrouwtje van hun eigen soort. Ze letten daarbij op kenmerken als kleuren, vorm en afmetingen.
Wanneer geschikte huwelijkskandidaten eenmaal in elkaars buurt zijn gekomen, beginnen ze aan de balts. Bij sommige vlinders zoals pages gebeurt dat al vliegend. Mannetjes vliegen onder vrouwtjes door en werpen zich achteruit, waarbij ze met hun vleugels langs de antennes van het vrouwtje strijken. Bij andere soorten zit het vrouwtje op een plant en danst het mannetje vlak boven haar. Hij waaiert daarbij al dansend telkens een hoeveelheid seksferomoon naar zijn  uitverkorene toe. Vrouwtjes worden alleen tot paren gestimuleerd door geuren van de mannetjes van haar eigen soort. Mannetjes van een andere vlindersoort ruiken ze eenvoudigweg niet. Als zulke mannetjes toch een vrouwtje proberen te verleiden, laat ze door een kenmerkende afweerhouding van haar achterlichaam weten niet in hem geïnteresseerd te zijn.
Als mannetjes en vrouwtjes elkaar letterlijk door geuren en kleuren duidelijk gemaakt hebben dat ze tot de dezelfde soort behoren, komt het doorgaans altijd tot een paring (zie foto). Die begint bij een koppeling van de uitwendige geslachtsorganen. Een paring duurt al gauw vele uren en kan bij nachtvlinders zelfs wel een heel etmaal doorgaan. Tijdens een copulatie draagt het mannetje niet alleen zaadcellen over aan het vrouwtje, maar ook een hoeveelheid eiwitten. Die gebruikt zij voor de aanmaak van haar eitjes. Ook geeft het mannetje meestal een geurstof af. Daarmee wordt het vrouwtje minder aantrekkelijk voor eventuele volgende mannetjes, want die hebben een voorkeur voor geurvrije, dus maagdelijke vrouwtjes.

Eekhoorn
Groep : op het land levende zoogdieren

De familie Scirudidae bestaat uit eekhoorns, marmotten en chipmunks. De gewone eekhoorn klimt en springt op zijn gemak rond in bomen. Zelfs als hij zijn houvast verliest en valt, verwondt hij zich niet. Deze actieve eekhoorn leeft in boomrijke gebieden en de bossen van West-Europa tot Oost-Azië. Met zijn kop omlaag loop het langs een boomstam naar beneden, zijn klauwen vasthakend in de schors. De eekhoorn brengt de dag door met het zoeken naar noten en zaden.
Meestal kan deze uitstekende klimmer worden aangetroffen in de bomen van naaldwouden en loofbossen. Van tak naar tak springend vindt hij zijn weg. De eekhoorn bouwt zijn nest van twijgen en bekleedt het met gras, vacht en mos, in een boomholte of de vork van een tak. Grote, volgroeide bomen zijn ideale nestelplaatsen. Een eekhoorn kan jarenlang hetzelfde nest gebruiken. Hij heeft echter meer dan één nest, zodat er altijd een schuilplaats in de buurt is als er gevaar dreigt. Hij komt naar de grond om te foerageren en om voedsel te begraven in de aarde. In de lente en de zomer brengt hij de warmste delen van de dag rustend in zijn nest door. Bij extreme weersomstandigheden komt hij alleen tevoorschijn om voedsel te zoeken. Een volwassen eekhoorn leeft solitair, behalve in de paartijd.
Tot vijf mannetjeseekhoorns wedijveren om het recht te paren met een vrouwtje. Zij gaar ze voor op een spectaculaire race door het bladerdak en langs boomstammen omlaag en weer omhoog. Zo'n jacht kan uren duren. Uiteindelijk kiest het vrouwtje de vrijer met het grootste uithoudingsvermogen en de meeste vechtkracht. Na de paring bemoeit het mannetje zich niet meer met het vrouwtje, laat staan met de jongen. Na een draagtijd van vijf tot zes weken werpt het vrouwtje tot zeven blinde en kale jongen. Ze verzorgt ze zes weken lang in het nest en daarna wagen ze zich voor het eerst buiten. Als ze zo'n tien weken oud zijn, zijn ze gespeend en kunnen ze voor zichzelf zorgen. Ze blijven echter in de buurt van hun moeder en soms delen ze het nest nog een tijdje met haar.
Voor de eekhoorn draait de dag om de jacht op voedsel. Eén van de voordelen van het nestelen in grote, volgroeide bomen is een rijke voorraad aan zaden en noten. Daarom zijn de eik, de hazelaar, de beuk en de conifeer favoriet. Naast boomzaden en noten eet de eekhoorn bloesem, boomscheuten en paddestoelen. In de maanden dat er volop voedsel is eet hij veel meer dan in de wintermaanden. Om de schrale tijd door te komen begraaft de eekhoorn honderden noten in de grond of in bomen.
In veel landen wordt de gewone eekhoorn bedreigd door verlies aan leefgebied. In Rusland wordt jacht op het dier gemaakt om zijn dikke, weelderige wintervacht, die veel geld opbrengt.

De grootoorvos

Orde : Carnivoren - familie : Canidae - geslacht : Otocyon en soort : Otocyon megalotis. De grootoorvos is één van de 36 soorten in de familie Canidae van honden, wolven, coyotes, jakhalzen en vossen.
Met zijn grote, recht overeind staande oren die het geringste geluid opvangen (en die hem tevens koel houden), is de grootoorvos een typisch woestijndier. Dit roofdiertje struint de droge savannen en graslanden van Afrika af, is gespecialiseerd in het vangen van insecten en knaagdieren en gedijt goed op plaatsen waar veel termieten voorkomen. Omdat hij zijn plekje in een ruige omgeving heeft gevonden wordt zijn bestaan niet bedreigd.
Deze sociale dieren leven gewoonlijk in familiegroepen die bestaan uit een paar met hun jongen. Overdag rust het gezin uit en verzorgt elkaar in de buurt van het hol. 's Nachts gaat de grootoorvos erop uit om voedsel te zoeken. De dieren communiceren met elkaar door middel van fluittonen en via tekens met hun oren en staart. In gematigder streken verandert de grootoorvos zijn dagindeling om zich aan het klimaat aan te passen en is hij tijdens de winter overdag actief. In de meeste gebieden overlappen de territoria van familiegroepen elkaar. Deze groepen onderhouden een vriendelijke relatie en sommige gaan zelfs samen op zoek naar voedsel.
De meeste grootoorvossen vormen monogame paren voor het leven, alhoewel een groep soms ook uit twee volwassen vrouwtjes en één mannetje bestaat. Na een draagtijd van zo'n twee maanden worden er in het hol maximaal zes jongen geboren, meestal aan het begin van het regenseizoen als er veel insecten zijn. De moeder zoogt haar welpen ongeveer tien weken, waarna ze samen met hun ouders op zoek gaan naar eten. Als de jongen zes maand oud zijn, zijn ze volgroeid, maar ze blijven nog tot de volgende paartijd bij hun ouders. De vader speelt een actieve rol bij het verzorgen van de welpen. Hij bewaakt ze, verzorgt ze en speelt met ze.
In tegenstelling tot andere vossen heeft deze soort amper nog zoogdieren als prooi. Hij voedt zich voornamelijk met insecten, vooral termieten en mestkevers, die ongeveer negentig procent van zijn menu vormen. Kleine knaagdieren, jonge vogels, vogeleieren en plantenmateriaal vullen zijn voedsel aan.
De twee afzonderlijke grootoorvospopulaties worden niet bedreigd en de zuidelijke populatie breidt zijn gebied momenteel uit naar Mozambique, Zimbabwe en Botswana. Hoewel men in Botswana vanwege zijn vacht jacht op hem maakt, vormt de mens geen belangrijke bedreiging voor dit dier.

Hartenbeest
Groep : op het land levende zoogdieren

Van de vele antilopensoorten die in Afrika voorkomen, komt de gnoe qua grootte en uiterlijk het meest overeen met het hartenbeest. Het hartenbeest behoort tot de snelste dieren van Afrika, ondanks zijn bedrieglijk onhandige gang. Wanneer hij bedreigd wordt, rent de antilope weg met tachtig kilometer per uur, en kan deze snelheid een paar minuten volhouden. Kuddeleden doen om de beurt dienst als uitkijkpost, en gaan soms op een termietenhoop staan om beter zicht te hebben.
Anders dan veel andere antilopen, trekken hartenbeesten niet, maar brengen bijna hun hele leven door op dezelfde plaats. De vrouwtjes en jongen vormen kleine kuddes van vijf tot twintig dieren, die binnen een leefgebied van ongeveer twee en een halve vierkante kilometer blijven, begrensd door stromen, bosland of heuvels. Tegen het eind van het droge seizoen of in tijden van extreme droogte, komen verschillende kuddes samen (soms wel driehonderd dieren) om water of betere grasvlakten te zoeken. Zijn ze drie of vier jaar oud, dan verlaten mannetjeshartenbeesten de kudde van hun moeder voor een grotendeels solitair leven. Ieder mannetje verdedigt zijn territorium fel, en markeert het met hopen uitwerpselen. Ze verliezen hun territorium wanneer ze ongeveer acht jaar oud zijn, en een jongere en fittere nieuwkomer ze eruit werkt.
Hartenbeesten verlanten hun rustplaatsen tussen struikgewas of doornige bosjes of bomen vlak na zonsopgang en gaan op zoek naar vers gras op de open vlaktes. Ze knabbelen totdat hun bek vol is, dan doen ze hun kop omhoog en kauwen terwijl ze om zich heen kijken voor gevaar. Gras maakt ongeveer 95 procent uit van het voedsel, maar de dieren zijn in staat het maximale uit dit magere voedsel te halen dankzij een zeer efficiënt verteringssysteem. Hun maag met meerdere kamers zorgt daarvoor. Overdag rust de kudde in de schaduw voordat ze aan het eind van de middag weer verder grazen. Ze bezoeken dagelijks zoutlikken om mineralen binnen te krijgen, maar kunnen dagen of zelfs weken zonder water.
Paringen vinden het hele jaar door plaats wanneer er voedsel in overvloed is, maar er zijn seizoenspieken die variëren per gebied. Vrouwtjes zijn maar een paar dagen per jaar tochtig, en wanneer een tochtig vrouwtje ronddoolt in het territorium van een mannetje, houdt hij haar goed in de gaten. Agressie tussen mannetjes loopt in deze tijd vaak uit op geweld. De tegenstanders bespringen mekaar met de horens naar voren, maar serieuze verwondingen zijn zeldzaam.
Het hartenbeest kwam vroeger voor in heel Afrika, en vroege Europese kolonisten verbaasden zich over de dicht opeengepakte kuddes, van soms wel duizend dieren, in het droge seizoen. Maar de jacht decimeerde het aantal hartenbeesten. Het smakelijke vlees zorgde ervoor dat het een voornaam doelwit was voor jagers en zijn voorkeur voor open leefgebieden en tegenzin om voedselterritoria te verlaten, maakten hem tot een makkelijke prooi. Verschillende ondersoorten zijn momenteel bedreigd.

Gestreepte jakhals
Groep : op het land levende zoogdieren

De schuwe gestreepte jakhals leeft in Afrika en is vooral tijdens de nacht actief. Het dier is een loyale partner en toegewijde ouder, en staat ten onrechte bekend als hebberige rover of lakei van grotere roofdieren. Hoewel hij kadavers zeker niet laat liggen, besteedt hij de meeste energie aan het jagen op prooi of het zoeken naar eetbare planten.
Wanneer twee gestreepte jakhalzen hebben gepaard, blijven ze hun hele leven lang bij elkaar. Zo'n twee maanden na de paring brengt het vrouwtje op een beschutte plek drie tot zes jongen ter wereld. Het eerste jaar is voor de nieuwe ouders het moeilijkste. Het vrouwtje voedt de jongen de eerste vijf weken met haar melk en daarna moet de ene ouder op zoek naar vlees, terwijl de andere bij de jongen de wacht houdt tegen pythons en arenden. De prooi wordt haastig opgeschrokt en later voor de jongen opgebraakt. Na een paar maanden vergezellen de jongen hun ouders tijdens het foerageren. Wanneer ze zes tot acht maanden oud zijn, kunnen ze alleen jagen. De meeste jongen verlaten hun ouders rond deze tijd, maar één of twee, meestal vrouwtjes, blijven achter om de volgende worp te helpen verzorgen, tot zij afgelost worden door de volgende generatie.
Door het schuwe karakter van de gestreepte jakhals is het onmogelijk om zijn status vast te stellen. In sommige delen van Afrika wordt hij door de plaatselijke bevolking bejaagd. Men gebruikt zijn hart als middel tegen epilepsie, en de huid en nagels zouden kwade geesten afweren. In beschermde wildparken schijnt de soort het goed te doen.
De gestreepte jakhals vangt zijn prooi met een korte, plotselinge aanval en zet zelden de achtervolging in. Hij heeft een grondige kennis van zijn territorium en weet precies waar hij voedsel kan vinden. Meestal staan er kleine hapjes op het menu. Hoewel ongewervelde dieren zeker niet worden overgeslagen en ook naar wormen wordt gegraven, zoekt hij tevens naar grotere prooien als knaagdieren en andere kleine zoogdieren, reptielen en vogels. Hij houdt ook van vruchten en groenten, en steelt vaak van akkers. Soms volgt de jakhals gieren naar een kadaver. Aan een groot karkas doen ook vaak andere jakhalsfamilies zich tegoed.
De band tussen een paartje gestreepte jakhalzen is ongewoon sterk. Ze werken in totale harmonie samen en verdedigen een territorium dan twee en een halve vierkante kilometer groot kan zijn. De grenzen worden met urine gemarkeerd. Of ze nu rusten of aan het foerageren zijn, de twee zijn perfect op elkaar afgestemd. Binnen hun territorium bevinden zich dicht struikgewas om te schuilen en rustplaatsen als verlaten holen van aardvarkens, oude termietenhopen of plekjes waar ze een hol kunnen graven. In gebieden waar mensen wonen, komen jakhalzen alleen tijdens de nacht te voorschijn. Elders foerageren ze ook overdag.