Een kleine vijftig jaren geleden woonde in het Vlaamsche stedeke Lier de kanthandelaar Timmermans. Hij had veertien kinderen en hij vond niets prettiger dan aan zijn kroost sprookjes en verhaaltjes te vertellen. Wanneer hij op zijn door vijf honden getrokken wagentje den boer opging, om zijn kanten mutsen te verkoopen, leek hij zijn op twee na jongste zoon Felix, zelf wel een sprookjesfiguur te zijn. Het was verbazingwekkend wat de oude Timmermans zoo al kon: teere spinstoffen ontwerpen, tooneelspelen, zingen, knutselen en met behulp van zijn bescheiden middelen de gansche bonte Vlaamsche wereld te voorschijn tooveren.
Kleine Felix wilde beslist kunstschilder worden. Er was geen muur, geen vodje papier en geen tafelblad in 't geheele huis, of hij moest er schetsjes op maken. Zijn begaafdheid zat in de familie. Ook zijn oudste broer Ernest kon schilderen. soms wel zes landschapen op een enkele achtermiddag, en dat niet alleen, hij verkocht ze nog ook. De opbrengst deelde hij met zijn vader die de schilderstukjes op zijn reizen aan den man bracht. Maar Felix gevoelde niet veel voor het fabriceeren van schilderijen. Sinds hij met een vriend stiekum naar Antwerpen was geweest, was hij sterk onder den indruk gekomen van de schilderijen door Pieter Breughel, die hij aldaar had bezichtigd. Hij werd sterk aangedaan door de prachtig uitgebeelde legenden en gestalten en het typisch Vlaamsch landschap. Destijds ontwaakte er in den knaap het verlangen om ook tot iets dergelijks in staat te zijn.
Hij slaagde er ook in, al was het dan als dichter en niet als kunstschilder. De schilderkunst, waar hij zich serieus mede bezig hield, was slechts een middel om tot het doel te geraken. Hij had het voornamelijk op Breughel begrepen, die volgens hem Vlaanderen typeerde. Timmermans trachtte hetgeen er in zijn ziel omging, door kleuren uit te beelden, maar hij had er geen geduld voor, hij was niet volhardend. Alvorens met schilderen te beginnen, zag zijn geestesoog het tot in alle details uitgewerkt schilderstuk, maar in werkelijkheid ontstonden er zwierig geschilderde, als 't ware geimproviseerde doeken, die nochtans ons oog bekoren, juist omdat zij luchtig en ongekunsteld zijn. Maar Timmermans zelf nam er geen genoegen mee. Hij wilde tafereelen doen zien van zijn geboortegrond, waarvan men in de groote wereld zoo weinig afwist, hij wilde er van gewagen op de wijze der menschen die om hem heen waren en hij wilde aan anderen mededeelen hetgeen zijn landgenooten gevoelden, hetgeen hun leven waard deed zijn geleefd te worden. En hierin slaagde hij ten volle.
(De Fé op de groentenmarkt)
Zijn boeken werden in vele talen overgebracht. Geheel Europa behoort tot zijn lezerskring. Vooral zijn boek Pallieter heeft grooten opgang gemaakt, het is het verhaal van een optimist, die van het leven geniet, ook al schijnt de zon niet altijd en loeit de storm door de straten. Hij gevoelt zich verbonden met de Natuur en gaat geheel op in de jaargetijden. Timmermans heeft eens een anecdote van zich zelf verteld, die hem wel bizonder typeert: tegen Paschen was hij ernstig ziek en lag in het ziekenhuis. De pleegzuster verraste hem met een bloempotje waarin een bloeiende witte en rose hyacinth. Deze bloemetjes hebben mij tot Pallieter geinspireerd. Daar stonden ze naast mijn bed in hun frischheid, gekust door een zonnestraaltje dat door het gordijn was gekropen, de eenvoudige, lieflijke bloemetjes, zacht getint en lekker geurende. Ze verhaalden dat buiten vóór mijn raam de jonge Lente was verschenen en het oude hart der Aarde met nieuwe krachten beroerde. De bloemetjes deden de gordijnen als 't ware wegvallen... Ik aanschouwde een nieuwe wereld...
De nieuwe wereld, die Timmermans aanschouwde, werd door hem in een taal beschreven die voor iedereen verstaanbaar is, ook al is hij in de Vlaamsche wereld niet thuis.
Hij slaagde daarin, omdat zijn betrekkingen tot het volk, waaruit hij werd geboren, nimmer zijn verslapt. Men houdt in Vlaanderen van leut, men vertelt graag een verhaaltje, men houdt van een grapje en van feestvieren.
Ter gelegenheid van zoo 'n feestje viel aan Timmermans een eerbetoon te beurt, zooals geen dichter dit mooier zou kunnen wenschen. Toen het er om ging in het stedeke Lier, waarvan hij nog steeds burger is, aan een gouden echtverbintenis den noodigen luister bij te zetten. werd er een optocht à la Pallieter gehouden. een stoet geheel bestaande uit de figuren van zijn boek, op wagens, te voet en te paard. Zoo natuurgetrouw werd het een en ander uitgebeeld, dat niemand den indruk kreeg dat het hier slechts betrof figuren uit het boek van Timmermans, ontsproten uit diens scheppend brein.
De toeschouwers die langs de straten waren opgesteld, wuifden het toe, zooals men een goedenvriend begroet die van een verre reis naar zijn geboortestreek is terug gekeerd.
Een reportage in het weekblad De Post van 24 december 1971.
De meest vertaalde Vlaamse schrijver heet Felix Timmermans. En toch heeft men jarenlang geprobeerd hem dood te zwijgen. Na 25 jaar is het tijd dat daar een eind aan komt. De Post doet dit vanaf volgende weekmet een publicatie van Pallieter als feuilleton. De eerste keer dat dit gebeurt.
Bij Marieke is de Fee nog thuis.
Vijfentwintig jaar reeds. Het gaat rap. Voor velen is het pas net gisteren. Of eergisteren ten hoogste. Vijfentwintig jaar geleden, de24ste januari 1947, stierf Felix Timmermans. Middenin de winter. Het sneeuwde zachtekens over Lier. Er zat een floers om de doodsklokken.
Lier treurde in stilte. Niet erg officieel, want de Fee was volgens repressiemaatstaven een beetje aangebrand geweest. Al zal Felix Timmermans zelf wel nooit begrepen hebben hoe men tot die mening gekomen was. Hij had in 1942 de Rembrandtprijs in ontvangst genomen. Toen men in '45 een huiszoeking bij hem kwam verrichten, vroeg men : « Wel, waar zit die Rembrandt nu ? » Timmermans was ondergedoken.
Herstellend van een hartaanval. De schok was te hevig. Het werd uiteindelijk zijn dood.
Verrassing
Felix Timmermans' leven is een grote verrassing geweest. Hij was geen erge goeie leerling. Lager onderwijs maakte zijn schooltijd af. Opstellen kon hij volgens de meesters niet. Maar hij werd de meest vertaalde Vlaamse schrijver aller tijden. En dat succes duurt nog steeds. .
In de enge Vlaamse literaire wereld werd hij met koppige hardnekkigheid benijd.
Timmermans is eigenlijk tot de literatuur gekomen via de schilderkunst. Dat zal overigens niemand die zijn schilderachtige stijl kent verwonderen.
Nog geen twintig jaar, ontmoette Felix de schilder Raymond De la Haye. Langs De la Haye belandde hij in de sfeer van het occultisme. Een zware neerslachtigheid was het gevolg. Het werd een onvervalste Weltschmerz.
Daaruit ontstonden de donkere verzen uit « Schemeringen van de dood ».
Na een lichte heelkundige bewerking kwam de ommekeer in 1911. Toen leerde hij ook Marieke Janssens kennen. De ontmoeting gebeurde op de Lierse jaarmarkt. Eerder had hij het meisje gezien in een toneelopvoering. Het werd een grootse idylle. « Pallieter » kreeg gestalte en in 1912 trad het paar in het huwelijk.
De toekomst barstte voor Timmermans open. « Pallieter » werd daar de uitbeelding van.
Een genieter van het leven in al zijn aspecten.
Het snelle succes van « Pallieter » werd door een aantal collega's in de literatuur met afgunst bekeken. Men zei en schreef, dat Timmermans weinig meer dan een volkskunstenaar was.
« Kijk daarbij maar eens naar zijn schilder- en tekenwerk », zei men.
Timmermans reageerde met « Boerenpsalm ». En daar wist men niet zo direct een tegenwoord op. De jaren voor zijn dood, terwijl hij vereenzaamd lag te sterven, schreef hij de prachtige Adagio-gedichten. Dat is grote literatuur. « Pallieter » is dat ook, maar op een andere manier. « Pallieter » bereikte zonder moeite het volk, omdat het hoop en moed betekende in de donkere oorlogsperiode.
Het werk van Timmermans greep naar het gemoed. Ook al om de grootse poëzie van zijn proza. Denken we hierbij maar eens aan een « Ik zag Cecilia komen » en « De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, begijntje ». Lier en omgeving. De Nete, de beemden daarrond. Dat was de wereld waarin de personages van Timmermans evolueerden. Gehecht aan de grond. Als Pallieter op het eind van het boek met de huifkar de wijde wereld intrekt, neemt hij een handvol Lierse grond mee, als een heilige relikwie.
Leesverbod
Er is heelwat te doen geweest rond de uitzuivering van « Patlieter ». Uit Vlaanderen was de eerste reactie alom positief. « Pallieter » werd een verademing genoemd in de benarde ogenblikken. Hoe de tijden kunnen veranderen, wordt duidelijk als men hoort dat Nederland het boek vies, plat en heidens vond. Uiteindelijk werd in Nederland een diocesaan leesverbod tegen het boek uitgevaardigd. Er werd zelfs van godslastering gesproken.
Timmermans bracht enkele milderingen aan. Zo komt het dat enkel in 1930, 1966 en zopas de originele versie verscheen.
Er heerst trouwens nog meer verwarring in deze zaak. Velen denken dat « Pallieter » op de index heeft gestaan. Dat is helemaal niet zo. Er is enkel een aanmaning gekomen van het Roomse Heilig Officie.
De brief ging echter te Mechelen in de schuif en kwam er niet meer uit.
Men heeft zelfs gepoogd het geval een politieke uitleg te geven. maar dat bleek al vlug niet houdbaar. Deze uitleg had immers een actie van franstalig België gevergd, tegen de Nederlandse invloed op Vlaanderen. En daar is helemaal niets van te merken geweest.
Hoe dan ook, thans wordt er met de hele kwestie nog alleen maar eens goed gelachen.
Marieke brengt met haar schoon bloot lijf de gemoederen niet meer in verwarring. Zij wordt niet langer met een paar puntjes afgedaan als zij uit het water klimt.
En Weekblad DE POSTbrengt dus ook vanaf volgende Week de originele « Pallieter » als feuilleton. Het is de eerste keer dat dit gebeurt Fier dat we dan ook zijn. Als een gieter.
Het oeuvre
Felix Timmermans heeft heel veel geschreven. Naast de al geciteerde werken vermelden we nog : « Driekoningentriptiek » (1923), dat later met Ed. Veterman bewerkt werd tot het bekende toneelstuk « En waar de sterre bleef stille staan », « Anne Marie » (1923) op toneel
« Mijnheer Piroen », « De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt ». « Het keersken in de lanteern », « Pijp en Toebak », « Bij de Krabbekoker », « De familie Hernat », « Pieter Breugel», « De harp van Sint Franciscus », en « Adriaan Brouwer », het werk dat mij per-soonlijk het sterkst getroffen heeft.
En tot mijn vreugde vernam ik dat dit ook zo was met Gommaar Timmermans. Wat dan toch een referentie kan zijn. Een boek over Jan van Eyck werd door de dood de pas afgesneden.
Duur schrijver
Een ander verhaal over Timmermans is het eindeloze herschrijven dat hij beoefende.
Drukproeven stuurde hij volkomen veranderd terug naar de uitgever, die daar dan prompt een pak grijze haren meer bij kreeg. Zelfs nieuwe drukken werden grondig veranderd. Letter voor letter nageplozen. Een beetje maniakaal. Schools. Gelijk de oorspronkelijke manuscripten. opgetekend in schoolschriften met een linnen omslag, de bladzijden vlijtig in twee verdeeld.
« Ze zeggen dat dat nu niet meer zou gaan, » vertelt Marieke. Dat steeds maar herzetten zou te duur komen, want dat is handwerk. »
De meeste uitgevers voorzien overigens in hun contracten dat extra zetkosten op de rekening van de auteur komen. Er zijn er dan ook maar enkelen meer die deze herschrijverij-op-proef beoefenen. Hubert Lampo bij voorbeeld. Maar dat is dan toch altijd nog maar een klein wijzigingske vergeleken bij Felix Timmermans.
De liefde van Marieke
Wie anders dan Marieke. de vrouw die zovele jaren aan Timmermans' zijde leefde, zou ons beter over hem kunnen vertellen. We zijn haar gaan opzoeken thuis.
Gommaar (GoT), de tekenende zoon, was er ook.
Er zijn nog drie kinderen, dochters: Lia (schrijfster), Clara en Tonet.
Hoe Marieke Fee leerde kennen
« Het begon toen ik met mijn nicht over de kermis hier in Lier wandelde. Ge weet, er was een kiosk waar muziekmaatschappijen uit de omgeving hun kunde kwamen laten horen. De jeugd liep dan altijd maar om die kiosk heen. De jongens in de ene richting en de meisjes in d'ander. Ergens kwamen ze mekaar dan tegen. Op die keer was er een jongen die zijn hoed afnam en me groette. « Die is zeker verkeerd, » zei ik tegen mijn nicht. Maar een paar dagen later kwamen we diezelfde gast op straat tegen. En hij nam weer zijnen hoed af. « 't Is ene van de Timmermansen,» zei mijn nicht. « Die ken ik niet. » zei ik. Nog een paar dagen later en die jongen kwam op me af en vroeg of hij me eens kon spreken. We hebben dan een afspraak gemaakt in een cafe.»
Zo leerde Marieke Felix Timmermans kennen. Het was in 1911. Marieke was toen 19 iaar.
Timmermans had toen al « Schemeringen van de dood » geschreven en werkte hard aan wat zijn bestseller zou worden « Pallieter ».
Felix heeft heel lang aan « Pallieter » gewerkt. Hij was er al aan bezig toen ik hem ontmoette. We hadden dan nog een paar jaar kennis vooraleer we trouwden. En daarna werkte hij er nog aan. Ik deed toen het meeste werk om de kost te verdienen.
«Goed, we trouwen,» zei hij, « maar ik moet tijd hebben om te schrijven.» « Ge zult gij tijd hebben,» zei ik. Ik maakte kantwerk in die tijd. Felix heeft trouwens ontwerpen daarvoor gemaakt. Dat deed hij al eerder. Bij hem thuis hadden ze een kantzaak. »
Marieke draaft kwiek over en weer in het grote huis aan de Lierse De Heyderstraat. Zij haalt koffie aan en Lierse vlaaikes. Het is haast alsof zij de hemel te rijk is dat zij nog eens tegen een jongere over haar Fee kan praten. Marieke is wat vereenzaamd. In een televisie-interview, een paar jaar geleden, liet zij zich nogal bitter uit over het feit dat zoveel vroegere vrienden en kennissen zich niet meer laten zien.
Het werd een stil huis langs een stille straat. Al willen enkele buren zich nog wel snel even herinneren dat zij Felix Timmermans gekend hebben. Maar het wordt een beetje gefluisterd, alsof zij nog altijd bang zijn voor iets.
Marieke lacht er allemaal eens mee. « Neem nog een vlaaike,» zegt zij. Haar gezicht bloeit open. Het is niet te geloven dat zij tachtig is. Zij moet inderdaad een mooi meisje geweest zijn.
Is Marieke Marieke ?
« Felix bracht van overal gebak mee, maar liefst van al had hij toch zijn Lierse vlaaikes, » lachte zij.
Of Marieke nu het Marieke uit « Pallieter » is ?
« Ach neen, ik geloof het toch niet. Ik was daar veel te schuchter voor. Ik was geen « erge », gelijk men dat in Lier zegt. Trouwens, Felix was ook Pallieter niet. »
GOMMAAR : « Vader was eerder een melancholiek type. »
MARIEKE : « Hij was zeker niet uitbundig. Hij teerde helemaal op de kunst. Dat ging toen zo met die mannen, alles was kunst. Felix ging wel alle dagen wandelen op de Begijnhofvest. Naar het « salon ». Dat was een mooie piek aan het park die hij zo noemde. Maar dat is nu allemaal weg. Felix hield heel veel van de natuur. Hij moest het allemaal zelf zien. »
Marieke is duidelijk nog steeds sterk ontroerd wanneer zij over haar Felix spreekt. Hij is veel te vroeg gestorven voor haar. Voor ons ook. Vijfentwintig jaar geleden al. Amper 60 jaar oud.
Het huis zit nog vol herinneringen.
Al is er veel elders verhuisd. Naar het Timmermans - Opsomer-museum aan het park te Lier.De werkkamer is er voor een groot deel nog. Met o.a. een enorme kast Timmermansuitgaven. Vertalingen in tientallen talen.
GOMMAAR : « Er is een constante belangstelling voor vaders werk gebleven. Bij Van Kampen verschijnen er regelmatig omnibussen. Ook een prachtige jubileum-uitgave.
En in Tsjechoslowakije is net een nieuwe vertaling van Pallieter op de markt. »
MARIEKE : « Er komen hier regelmatig nog mensen aan de deur die vragen of het hier een museum is. Ze verschieten dan dat Timmermans' vrouw aan de deur komt. Niet lang geleden kwam hier een hele autobus uit Wiesbaden aan met een vracht bloemen voor mij.
Ik krijg ook nog regelmatig brieven. »
Wie is Pallieter ? Er worden heelwat zaken over Felix Timmermans verteld. Met Pallieter heeft hij zich een imago op het lijf geschreven. Als hij dan al geen boemelaar is, dan wil men hem toch graag zien als een smulpaap. Marieke weet daar niks van : « Hij at gewoon ».
GOMMAAR : «Als we gingen wandelen nam hij wel een zak kweeperen mee. Hij gaf wel graag een feestje. Het ging er dan om, dat men bijeen kon zijn. Dat gebeurde bij de minste gelegenheid. »
Timmermans was een verzamelaar; Al had hij weinig verstand van die dingen. « Hij hield alles bij. Hij stapelde maar op. Wat hier allemaal in huis gestoken heeft ! Er zijn daar een paar museums mee te vullen. »
Heel veel tekeningen en schilderijen zijn er ook in het Timmermanshuis te zien.
In de werkkamer het ontwerp voor een glasraam dat bestemd was voor een Liers cafe, rnaar nooit op die plaats van plezier geraakte.
Telkens komt Lier terug in zijn werken. De geschiedenis ook dikwijls. De heilige Gommaar is een vaak terugkerende figuur. Hij is de stichter (althans volgens de legende) en patroon van Lier. Hij liet met zijn broeksband een boom weer aaneen groeien. Om welk feit hij aanroepen wordt tegen breuken.
MARIEKE : « Tegen alle breuken, o.a. ook huwelijksbreuken. »
Verder in een kader vele kleine tekeningen. Die tekende de Fee tussen '45 en '47 op zijn ziekbed. Ze zijn zo klein omdat dat gemakkelijk was. Dat ging met een klein afscheurboekje.
En Marieke gaat met haar hemelsgrote bewondering verder :
« Felix die kon zo gemakkelijk tekenen! Dat ging vanzelf. Als iemand een handtekening vroeg, dan maakte hij daar een tekeninkske bij. In een handomdraai. »
« Pallieter » is een bestseller zonder weerga geworden in het Nederlands taalgebied. En toch heeft het niet veel gescheeld of het was nooit tot boekpublicatie gekomen.
Eerst verscheen de roman in afleveringen in het literaire tijdschrift (onder leiding van Willem Kloos) « De Nieuwe Gids ». De oorlog van 1914-18 maakte dat het laatste deel er niet meer kwam. Ondertussen was Timmermans de uitgevers aan het aflopen :
« Het manuscript is wel bij een twaalftal uitgevers geweest. Ze durfden niet. « Pallieter » was iets volkomen nieuws. En het was nogal gewaagd.»
DE POST : « De toenmalige van Kampen wou eerst ook niet. Hij had bezwaar tegen het feit dat in « Pallieter » een man zijn naam in de sneeuw plast »
MARIEKE : « Hihi! Er is daar van alles over gezegd.»
Uiteindelijk heeft van Kampen dan toch toekomst in het boek gezien. En dat was goed bekeken. Timmermans werd beroemd.
« Op een keer reed hij ergens in Nederland met de tram. Tegenover hem zat een meisje een boek te lezen en daarbij hardop te lachen. Felix keek wat nader en merkte dat het « Pallieter » was. Zoiets kon hem zo'n deugd doen. »
De eerste reis
De beroemdheid bracht mee dat Timmermans lezingen ging geven. Over de hele wereld.
In 1934 ging Marieke voor de eerste keer eens mee op een grote buitenlandse toer.
Ze belandden eerst in Wenen.
Midden in de nacht werd Marieke wakker: « Hoor eens, Felix, er rijden precies zware brouwerskarren over de brug. » Maar het waren geen karren, het waren kanonnen. Die dag was de Oostenrijkse kanselier, Dolfuss, door de Nazi's vermoord. En 's ochtends waren de straten afgesperd met Spaanse ruiters. Van de lezing kwam niets in huis.
« We hebben dan gelukkig nog een Bruegheltentoonstelling kunnen zien in een kelder en reisden dan maar door naar Boedapest. »
DE POST : « Felix Timmermans is de beroemdste Lierenaar, maar wij zien nergens een monument voor hem. »
Marieke glimlacht een beetje weemoedig : « Er was er eentje, maar na de Bevrijding is dat op een nacht verdwenen. Men zegt in de Nete gesmeten. Nu is er wel een museum. En misschien komt er toch nog wat. »
De jubileumviering zou een gelegenheid zijn. Overigens, wat heeft Timmermans mispeuterd ? Hij had het «ongeluk» een talentrijk en beroemd schrijver te zijn, lang voordat de Nazi's hier belandden. Zijn «fout» is geweest, dat hij blijven schrijven is. Timmermans is niet gestraft geworden na de oorlog. Er werd wel een huiszoeking verricht. Er werd over hem geroddeld. Hij heeft het niet meer kunnen dragen. In 1947 stierf hij. Geknakt.
Sedertdien leeft Marieke alleen met haar herinneringen. En de kinderen zwermden uit.
Het huis is groot. Niet leeg. Gevuld met de geest van Felix Timmermans.
Buiten is het dik grijs weer. Herfst. Gelijk tranen op een kristalglas tinketonken de klokken van Sint Gommarus en de Kluiskerk de middag over de Lierenaars.
De Nete is dichtbij en stinkt. Maar daarachter ligt nog het weiland waarin Pallieter op zijn Brabants paard rondtoerde. Voor blote Mariekes is het te koud. Maar we keren volgende zomer terug. Met de hondsdagen.
Driemaandelijks cultureel Liers Tijdschrift-Jaargang VII - 1957
HET ONTSTAAN VAN F. TIMMERMANS' SCHOON LIER
In het jaar 1922 kondigde de Boekhandel De Standaard de publicatie aan van een boekenreeks die onder de leiding van steller dezes zou staan en twaalf delen zou omvatten, met dezen verstande dat elk deel van de reeks op de rug een letter zou dragen van de verzameltitel Eigen Schoon. Beide woorden zouden daarenboven door een deel met een sterretje op de rug worden gescheiden. Bedoeld was een geïllustreerde uitgave voor bibliofielen, waaraan in technisch opzicht grote zorg zou worden besteed. Als formaat werd groot-kwarto, als papier simili-japans of featherweight gekozen, terwijl de tekst met de hand uit de stijlvolle Nicholas Cochin van XVI der Franse lettergieterij Deberny et Peignot op de Antwerpse drukkerij J. E. Buschmann zou worden gezet.
De lijst met de titels der onderscheidene delen was niet van meet af aan vastgelegd geworden. Aanvankelijk werd een aantal werken weerhouden, die achteraf niet allemaal in de reeks zouden verschijnen, Zo Jong Antwerpen, door Kan. Dr. Floris Prims, dat het inleidend boek zou worden van diens monumentale Geschiedenis van Antwerpen(1).
Als eerste van de reeks kwam Beiaarden, door E. Hullebroeck, van de pers. Als tweede of derde had Jozef Muls een P. Breughel toegezegd. Inmiddels waren we in onderhandelingen getreden met onze oude kameraad en stadgenoot Felix Timmermans die, na zijn verblijf in Nederland, naar Lier was teruggekeerd, Ons was bekend dat hij af en toe een stukje stemmig proza tot lof van Lier in heden en verleden o.m. aan een plaatselijk orgaan had afgestaan.
We zonden hem dan ook op 19 maart 1924 een exemplaar van Beiaarden samen met een prospectus waarin bijzonderheden over de reeks werden verstrekt en we vroegen hem of hij er iets zou voor voelen een gelijkaardig werk bij te dragen over Schoon Lier, als typische Vlaamse stad. We stelden voor een algemene inleiding aan de sfeer van het mooie Lier te wijden, iets te zeggen over de gebouwen en de pleinen, over het Begijnhof, de deugden, en de ondeugden der Lierenaars, hun zeden en gewoonten. De fantasie van de schrijver kon daar naar hartelust mee toveren om van het werk een evenwichtig geheel te maken, dat overvloedig zou worden geïllustreerd. Mocht hij dit tegen 1 mei 1925 willen afwerken, dan kon het boek in het najaar worden op de markt gebracht.
Wij kregen antwoord per kerende post. De bemoedigende inhoud luidde :
Lier 20 Maart 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Langs een kant valt het mee dat ik juist aan zoo iets bezig ben, feitelijk «0ud Lier», maar ge weet ook «0ud Lier» is «Schoon Lier». Dus de naam van den winkel doet er niet toe, men verkoopt er honing.
En in princiep stel ik me voor dit bij u te laten uitgeven, maar het is nog niet af, ik heb veel in handen, en 't zal zeker niet af zijn vóór July. 't Zal ook zoo groot niet zijn als «Beiaardem. Ik zou 't zelf illustreeren... en dit is de groote zaak, ik moet er eerst mijn uitgever over spreken, die ik telkens een uit te geven boek moet aanbieden. Neemt hij het dan... neemt hij 't niet... ja dan kunnen wij voortvertellen. Intusschen kan ik dan niets anders doen, dan het hem vragen, wat ik zeker deze week nog zal doen, 'k moet hem toch schrijven
Ten zeerste genegen.Felix Timmermans.
Wij antwoordden dat de titel Oud Lier reeds in 1913 door ons beider vriend R. de la Haye werd gekozen voor een album etsen met bijschriften en pentekeningen (2). We voegden eraan toe dat de ons bekende verplichting om al zijn werken eerst aan Van Kampen aan te bieden wel streng was, maar dat er wellicht toch een middel bestond om die te omzeilen. Ware het niet mogelijk de verkoop in Nederland aan de Amsterdamse firma en de afzet in België aanDe Standaard voor te behouden ?
Intussen had de uitgeverij Van Kampen aan Felix Timmermans reeds laten weten dat zij bereid was zijn boek uit te geven, De schrijver deelde deze beslissing mede bij brieve van 26 maart, doch wees meteen de weg om over een gezamenlijke publicatie te onderhandelen.
Lier. 26 Maart 1924.
Beste Heer Cordemans,
Wel, ik had reeds geschreven naar Van Kampen toen uw tweede brief over «Eigen Schoon» mij besteld wierd. Intusschen heb ik dan antwoord van Van Kampen afgewacht, en die schrijft mij dat hij het zal en wil uitgeven. En weet ge wat ge nu doet ? Schrijf hem nu uw voorstel over die beidenuitgeverij, en dan hoor ik wel van hem wat hij daarover denkt. Zult ge dat doen ? Ik dank U al !
En ik groet U met ware hartelijkheid. Felix Timmermans.
Dadelijk werd over de mogelijkheid van een dergelijke modaliteit met Van Kampen gecorrespondeerd. Zo iets was overigens reeds met een andere uitgeverij geschied, toen De pastoor uit den Bloegenden Wijngaerdt: was verschenen. Bij brieve van 31 maart verklaarde de firma Van Kampen dat zij in principe wel iets voelde voor het voorstel.Ze wenste het echter nog nader te onderzoeken.
Eerst op 8 mei werden dan voorstellen gedaan, die zo zwaar waren, dat aanvankelijk beslist werd van deze publicatie maar liever af te zien. Bij nadere studie werden echter nieuwe modaliteiten op het oog genomen om de uitgave toch mogelijk te maken. Het honoraar moest precies worden bepaald, de oplage scherper beperkt, de illustraties nauwkeurig berekend. Van dit alles werd Felix Timmermans op 12 mei mededeling gedaan. Hij antwoordde de 21e der maand :
Lier 21 Mei 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Over het honorarium schrijf ik U over enkele dagen. Ook zou ik willen weten op hoeveel U trekt, voor hoe lang het auteursrecht verpacht (dat is het woord!) wordt.
De illustraties zijn eenvoudige penteekeningen, houtsneeachtig, dus lijncliché. Het liefst zouden zij in kleur kunnen verschijnen, maar dat wordt zeker te duur,anders schoon, en meer bekorend. Als dit niet gaat zullen er ook enkele in stippelcliché moeten inkomen, naar gekleurde teekenigen. Ik heb hier thuis een collectieken. Kom eens zien als ge naar Lier komt, daar is voor uwe uitgave in kleur wat mee te doen. Komt ge ? En wanneer ?
Hartelijk UwFelix Timmermans.
Uit dit schrijven maakten we op, dat de Nederlandse uitgever niet alle bijzonderheden aan de auteur had medegedeeld. Op 27 mei wezen we er dan op dat de illustraties mogelijks in kleur konden uitgevoerd worden. Dit diende echter nog nader te worden onderzocht. Daar het schip echter te onzent werd verwacht, moest het gewenste bezoek voorlopig worden uitgesteld.
Felix Timmermans hoopte dat de onderhandelingen tot een goede uitslag zouden leiden en berichtte op 7 juni :
Lier 7 Juny 1924.
Hooggeachte Heer,
Wat het honorarium betreft van «Schoon Lier» of «Oud Lier is zoals gewoontijk 1/6 van den verkoopprijs. Wordt het boek 6 frank verkocht dan is er een frank eereloon voor den auteur. Denk daar eens over na en weet het mij te zeggen! Ik verwacht U dus nog altijd voor de kleurplaatjes. Dat het schip goed aankome !
Hartelijk.Felix Timmermans
Op 10 juni was de uitgeverij in staat om de vaste voorstellen te doen.Ze maakte deze over aan de auteur. Er zouden 225 exemplaren worden gedrukt, de tekst zou 75 bladzijden beslaan en verlucht wezen met een twintigtal prentjes. Het honoraar zou een zesde van de verkoopprijs bedragen en het auteursrecht zou tot een jaar worden beperkt. Mocht de schrijver met dit alles instemmen, dan zou nadere voeling met Van Kampen worden gezocht.
Het antwoord kwam op 19 juni en luidde :
Lier 19 Juny 1924.
Waarde Heer Cordemans,
Goed, 't akkoord ! Nog een ding slechts. Ik houd er aan het honorarium bij het verschijnen van het boek te ontvangen,Stuur maar een contract, en kom eens zien naar de plaatjes, of beter naarden aard der plaatjes.
Zeer hartelijk uw Felix Timmermans
Andermaal werd op deze basis met de firma Van Kampen gecorrespondeerd. Er kon echter nog geen vergelijk worden bereikt, al bleek de Nederlandse uitgeefster bereid 100 exemplaren voor vaste rekening te nemen. Ten slotte werd van Vlaamse zijde een uiterste toegeving gedaan, op voorwaarde dat de hele reeks in Nederland door Van Kampen zou worden geëxploiteerd.
De lange duur dezer onderhandelingen bracht echter mede dat Schoon Lier niet als tweede, maar wel als derde deel der reeks zou verschijnen, terwijl de P. Breughel, door Jozef Muls, die intussen was klaar gekomen, tweede zou worden.
Inmiddels was het schip aangekomen en het meisje werd Anne-Marie genoemd.
F. Timmermans vond dat sympathiek en bedacht het borelingske met een kleurig getekende triptiek waarvan de zijluiken de patroonsheiligen voorstelden. We zochten de schrijver op te Lier en bespraken de geplande uitgave in het lang en in het breed. Felix Timmermans bewoonde toen nog nummer 34 der Boomlaarstraat. Vele herinneringen werden opgehaald, die het heden weer vastknoopten aan het verleden. De auteur spreidde een schat van schetsen en prentjes ten toon op een tafel die onder duizend lees-, schrijf- en tekenbenodigdheden verdween.
Voorgenomen werd 20 originele prentjes in de tekst op te nemen en deze ook te verluchten met 14 fotos naar werken van Lierse kunstschilders als b.v. Isidoor Opsomer en Raymond de la Haye. De letterkundigen zouden niet worden vergeten. Daarenboven stond Felix Timmermans erop dat een reproductie zou worden gemaakt naar een typisch mannekensblad, het leven en de verering van Sint Gommarus voorstellend, met prettige rijmpjes onder vergeelde houtsneden. Een «unicum» had Gustave Van In gezegd, toen hij het Felix voor de oorlog ten geschenke gaf. Mijn vriend verschoot, toen ik hem verzekerde dat ook ik, voor de oorlog, van mijn olijke kozijn een gelijkaardig «unicum» had ontvangen, dat echter in 1914 met geheel ons huis in de vlammen was opgegaan. Daarenboven zou een reproductie worden opgenomen naar een oude prent, een werkelijk unicum, met de nieuwjaarsgroeten van de nachtwaker, dat het eigendom was van archivaris Julius Van In (3).
De indeling der stof werd besproken. We schikten dat, na een aanhef, gehandeld zou worden over het verleden, het heden, het volksleven en de kunstgeschiedenis van de stad, alles te gaar 75 bladzijden tekst.
Op 5 September vroegen we nog of de uitgeverij de oorspronkelijke prentjes mocht behouden. Deze konden dan in een extra-exemplaar, op keizerlijk Japans met gulden initialen, worden gemonteerd en tegen overeen te komen voorwaarden aan de markt worden gebracht.
De auteur vond dat best en meldde op 15 September :
Lier 15 September 1924.
Waarde Heer,
Goed ge zult 20 kleine prentjes krijgen. EN HET BOEK WAARIN DE TEEKENINGETJES VESCHIJNEN. EN MET GOUDEN LETTER, IS HIER REEDS VERKOCHT ! Maar nu moet ik gaan werken! Ik koom van een ardennensche reis. Stapels brieven, voordrachten, en kleine opstellen, boeken lezen, Breugel, en op de hoop toe nog «Schoon Lier». De Force-ballen moeten gezwollen worden.
Ik zal mijn best doen. en zend U eerstdaags al een paar bladzijden !
Hartelijk uw Felix Timmermans.
Intussen was de boekhandel der N.V. De Standaard omgevormd geworden tot de N.V. Standaard-Boekhandel die voortaan de vroegere Standaard-afdeling zou vervangen. Felix Timmermans had zich dadelijk aan het werk gezet. Telkens hij over enige vrije tijd beschikte - en die werd hem dat najaar zeer krap toegemeten - schreef hij enkele bladzijden voor Schoon Lier om dan weer op reis te gaan en in binnen- en buitenland zijn graag beluisterde voordrachten te houden.
Op 3 October ontvingen we de eerste bladzijden van de aanhef tot het boek, zeer haastig en met vlugge pen gekrabbeld.
Lier 3 October 1924.
Waarde !
Hierbij reeds de eerste bladzijden van Schoon Lier. Maar nog niet weergeven! Ze zijn nog niet af ! 't Is maar om U te laten zien wat het wordt.
Ja kom ! En best Dinsdag a.s. na de noen. Dan kan ik U uitleg geven, alsmede een keus van platen voorleggen, en dan kunnen wij over het een en het ander spreken!
Breng in elk geval de pampieren mee terug, anders kan ik niet voort, en 'k heb er maar één afschrift van, hetgene ge nu hebt ! Ik verwacht U zonder wederantwoord.
Zeer genegen UwFelix Timmermans
N.B. Na de gebouwen volgt het Begijnhof. Dan een dag te Lier. Dan het volksleven, nadien historieële verbeelding, om te eindigen met de invloed op de kunst. Ik hoop het levendig te houden, en in geen gezaag te vervallen. Oordeel er dus radicaal over.
Toen we hem deze eerste bladzijden bij ons bezoek terug bezorgden, hebben we ze samen nog eens overlezen en de vaak geciteerde aanhef luidde ten slotte als volgt: ... «Daar waar de drie kronkelende Nethen een zilveren knoop leggen, waar plots het spekbuikige, overvloedhoornige Brabant zich scheidt van 't mijmerende, magere Kempenland, daar is het. Daar troppelt Lier met zijn roode daken en witte trap- en krolgevelen, met zijn torentjes, tuintjes, straten en bruggen uit het weerspiegelende, olijfgroene water op, eenvoudig, rustig, kleurig, zonnig en gelukkig als een droom van Vermeer van Delft.»...
We hebben dan een heel stel prentjes en platen uitgekozen, die voor reproductie door de clicheur in aanmerking konden komen. Na revisie, zou de definitieve tekst van de eerste proeven spoedig volgen. Dan kon de drukker beginnen zetten. Of de tekst inderdaad spoedig zou volgen ? Zeker. zeker !
Felix Timmermans las en herlas zijn tekst steeds vele malen. Hij stond erop al maar door verbeteringen aan te brengen, zelfs wanneer het fiat noodgedwongen gegeven was. En hij had het werkelijk druk met steeds nieuwe opdrachten en voordrachten. Vijf dagen daarna kregen we een heel haastig kaartje. Blijkbaar had hij zijn plannen gewijzigd :
Lier 8 October 1924.
Waarde!
Nog niets laten fotograferen. Bernard fanssens heeft van alles de fotos, ook van de dingen die ik U meegegeven heb.
1k krijg die dan wel terug. Ik heb schoone plaatjes gevonden bij Jules Van In.
Hartelijk Uw Felix Timmermans.
Dan werd het stil tot 22 October en berichtte de auteur :
Lier 22 October 1924.
Beste:
Van vandaag eerst kan ik beginnen te werken! Maar einde Oktober krijgt ge toch al een groot stuk. Ik zal moeten scharren ! Wat de platen betreft daar kan ik nog niets over beslissen. Morgen ga ik naar Jules Van In, de collectie die ik gezien heb, halen. Ik stuur U die dan, en zeg dan uwe meening. Ik vreesde dat er niet genoeg houtsneeden, oflijncliche zal zijn. Dus Zaterdag kunnen wij daarover de beslissing weten. Moesten er fotos in komen, dan zijn die toch al af.
Met beste groeten UwFelix Timmermans.
Inmiddels was het prospectus klaar gekomen. Eer dit werd rondgezonden, was de publicatie van Schoon Lier in de pers ruchtbaar gemaakt. De intekeningen lieten niet op zich wachten. De beschrijving van de oplage wijst uit dat alle prachtexemplaren vooraf reeds waren verkocht, De tekst luidde :
«Bij de N.V, Standaard-Boekhandel, verschijnt omstreeks Nieuwjaar het derde werk der reeks Eigen Schoon onder leiding van Dr. M. Cordemans, Het zal een letterkundige evocatie bieden van «Schoon Lier» door Felix Timmermans. De bekende schrijver van «Pallieter» wil hulde brengen aan het heerlijk verleden van zijn geboortestad, waar de geur van oude tijden door de stille straten waart. Hij wil ze roemen om haar schoonheid, om haar oude gebouwen, haar eenig-vreedzaam Begijnhof, haar weidse landbouwen, die ze omstrengelen als een krans. Hij wil niet het minst de kunstenaars gedenken, die er in zoo grooten getale verbleven en er nog werkzaam zijn.
Meer nog dan het Hollandsche Laren, evenals Laathem aan de Leie, verdient Lier aan, de Nethe een huldebetoog, om het als kunstcentrum in breede kringen te wijden.
Dit boek zal als een loflied in heerlijk proza zijn, gesproten uit de ontroerde aanvoeling der dingen, welke den schrijver als met open gelaat omgeven. Afwisselende mystiek en blij realisme scheppen er die echt Vlaamsche atmosfeer, welke de werken van Timmermans zoo aantrekkelijk maakt.
Aan de uiterlijke verzorging dezer reeks wordt veel zorg besteed. De werken worden uitgegeven in groot kwarto formaat, met de letter en versiering van dit prospectus. Het boekdeel «Schoon Lier» is uitvoerig verlucht met twintig oorspronkelijke teekeningen van den schrijver in den tekst, naast een aantal buitentekstplaten en reproducties van oude prenten.
De oplage is beperkt tot 301 exemplaren, waarvan een op Keizerlijk Japansch papier met gouden initialen, bevattende de twintig oorspronkelijke teekeningen van den schrijver, onder perkamenten omslag met goudopdruk (verkocht), 25 op simili-japansch papier, onder perkamenten omslag met goudopdruk, met den naam van den inteekenaar op de pers genummerd van 1 tot 25 (verkocht) en 275 exemplaren op Engelsch Featherweight, waarvan 50 gebonden in witten kartonband met blauwe lettering, genummerd van 26 tot 300. Ieder boekdeel van de reeks zal op den rug eene letter dragen van de spreuk «Eigen Schoon» om achtereenvolgens op het boekenrek dit motto te voltooien,»
Tien dagen daarna is de definitieve tekst van de eerste dertig bladzijden klaar. De schrijver is in zijn vuur geraakt. Geestdrift voor zijn onderwerp heeft hem aangegrepen. Waar hij aanvankelijk vreesde niet voor 75 bladzijden te kunnen instaan, vraagt hij zich nu af, hoe hij het ontworpen geheel binnen het gestelde raam zal kunnen houden.
Zo schrijft hij op 31 October 1924 :
Lier 31 October 1924.
Beste Marcel!
Eindelijk een gedeelte 30 bl waar het alleen gaat over het aanschijn van de stad. Hoe ik de andere 40 bl zal moeten klaar krijgen met nog over HISTORIE, EEN WANDELING, HET VOLKSLEVEN en de KUNST te spreken. dat is mij een raadsel. 'k Zal alles moeten inkrimpen, en de HISTORIE laten vallen, geloof ik.
Hierbij al zes prentjes. Zijn ze naar uw zin ? Ik heb eerst geprobeerd ze een plaats te geven, maar daar er te veel zijn, soms te dicht opeen, ga ik daar niet mee voort. Ik laat het dus aan U over ze maar ergens te zetten. Er moeten er nog veel komen. 't Komt toch op geen tien plaatjes op aan ? Zoo bv. bij de KUNST kan ik er geen zetten, en toch zou ik er plaatsen al stond er een Sint Pieters-Kapelleken.
Hierbij ook de plaat van Sint Gommarus. De kast komt, daar waar ik over de schatten der kerk spreek. En ook de plaat hierbij van de toren. Maar de clicheur zal de zwarte lijnen moeten ophalen. Zijt ge soms zinnens die in kleur te geven, dan zal ik er kleuren over vagen.
Die plaat van Sint Gommarus kunt ge hier en daar verdelen, met de rijmkens er bij. Voor het Volksleven moet ik nu ook nog plaatjes maken. Ik schat het geheel der plaatjes van mijne hand op een 30 tal.
Ik hoop dat ge nu al kunt beginnen te drukken. Als plaatjes voor UITZICHT en VOLKSLEVEN (voor 't andere gedeelte is niet te illustreeren), maak ik nog een POMP. LIEVROUKEN .BROUWERIJSTRAATJE. FOLKLOR1STISCHE SPELEN, enz... Ik geloof dat ik nu alles goed heb uitgelegd. Einde November hoop ik, heel de rest te zenden! Maar dan zal ik moeten jakar geven!
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
N.B. - Ik voeg hier enkele fotos bij naar kopergravuren. Indien ge die niet met lijncliche kunt drukken, doe het dan niet. 't Best ware nog bij den TORENWACHTER, SINT GOMMARUS en mijne teekeningen te blijven niet waar?
De eerste bladzijden gingen naar de zetterij, nadat ze even nog waren overzien om enkele taalaangelegenheden, waarmede de schrijver immer overhoop heeft gelegen, in orde te brengen. Hij was het daarmede gaarne eens, zoals uit zijn brieven blijkt. Hoe gaver de tekst, hoe minder correctie op de proeven ! Want Felix Timmermans kon zich niet weerhouden zijn werk herhaaldelijk onderhanden te nemen om het al maar door te polijsten. Ook deze proeven moesten het ontgelden. Dit is, in gewone orde, al hinderlijk genoeg voor de zetterij. Wanneer het echter handzetsel betreft, waarin illustraties dienen ingekleed te worden, veroorzaakt de schrapping of de bijvoegmg van enkele regels soms een echte ramp. Niet alleen komt dan de witverdeling in het gedrang, wordt de schone en evenwichtige spreiding der woorden, met vermijding van hinderlijke gangetjes, in gevaar gebracht, maar soms moet een hele bladzijde opnieuw in de haak worden genomen om alles weer goed te maken. De weeklachten van de zetterij lieten de auteur echter volkomen koud, zodat hem noodgedwongen, na de eerste proeven, geen andere meer werden overgemaakt.
Op 6 november volgen tekeningen, aanbevelingen en de afdruk van een der weinige houtsneden die door F. Timmermans werden gemaakt. Deze stelt een gezicht voor op het Pompstraatje van het Begijnhof en staat afgebeeld tegenover blz. 42 van de tweede druk van Schoon Lier, die later door Van Kampen op klein formaat werd uitgegeven. De haastig gekrabbelde mededeling, op een stukje rekeningen-papier gesteld, luidde :
Lier 6 November 1924.
Beste !
Uit gebrek van papier, mijn tafel ligt overhoop met de teekeningen op zoo'n armenmenschenbladje, 't Doet mij plezier dat gij de dingen goed ontvangen hebt, en nog meer dat gij ze zoo goed vindt. Hierbij een heelen anderen reesel teekeningen (de laatsten voor «Lier»),
't Doet niets dat gij, hier en daar de DE's verandert, Het is toch 75 bl. niet waar.
Ik hoop, nu de teekeningen af zijn, tegen 15 à 20 November klaar te zijn. Er zijn nu nog 23 teekeningen hierbij. Maar zie goed, van die Begijnenvestpoort heb ik er ook een houtsnee bijgevoegd, nu kunt. ge tusschen de twee kiezen, wat in het boek komt. Het andere houdt ge dan maar voor U, als 't U interesseert.
Er is dan nog een houtsnee bij van het pompstraatje, als 't mogelijk is die er bij te lappen doe het, MAAR DIE ZOU IK GAARNE ALS 'T KAN TERUG HEBBEN ! 't Is mijn eerste houtsnee, en 'k heb er maar een !
Dan voeg ik nog er bij, het zicht op Lier waarnaar ge vraagt niet waar. Als ge die afdrukt zal die schoon staan in het boek (die krijg ik ook terug, eveneens het mannekensblad van Sint Gommarus).
Ik heb voor de eerste bl. het wapen van Lier met een Lier genomen, dat komt dus op een ledige bladzijde waaronder ik dan een opdracht aan den vriend Frans Cursters zet.
Die Lier, kan desnoods van voor op den omslag komen. En voor van achter voor 't sluiten heb ik geteekend een ventje dat na zijn liedeken den lezer groet.
Als die twee dingen maar op hun plaats staan, dan kunt ge de rest der teekeningen verdeelen zooals ge wilt.
En nu over die groote dingen. Ik wil gaarne van Opsomer en Delahaye een lijnplaat er in, maar dan moet er absoluut ook eene in van Van Reeth. Daarheb ik mijn woord voor gegeven, en daar ga ik niet van af. Dat begrijpt ge toch niet waar ? Ik zat direct nog naar Van Reeth schrijven om een plaat, heeft hij er dan eene gezonden dan spreek ik er Opsomer over. Die zal dat ook wel doen !
En nu maar rap voort aan 't werk !
Ik hoop dat het drukken goed meevalt, en dat het boek leesbaar en de printjes zienbaar zullen zijn!
Ik groet U zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
P.S. Maar gij zoudt voor mij iets moeten doen n.l; mij een drukptoef of wat weet ik van Jozef Muls zijnen Breugel zenden. Ik zou dat ding absoluut moeten lezen ! En nogal voor 15 November daar ik op 25 November een voordracht over Breugel heb, en 'k weet niets er over te zeggen. 'k Heb er wel duitsche boeken over, maar ik kan geen Duitsch ! Help mij ! a.u.b. !
't Is niet om te copieeren, maar om te zien wat er van hem te zeggen is.
ft.
Hierbij ook de 3 fotos van de Mon! Van de la Haye geen kerk in het boek brengen, wel een of ander stadsgezicht als b.v. de groote kerk gezien van op de Mol of een huizenrei.
Zou het boek nu «Schoon Lier» heeten, of «Het Dichterlijke Lier» of «Het Witte Lier» of «Het oude, schoone Lier». of een ander Lier, denk er eens op.
ft.
De Breughel door Jozef Muls was juist klaargekomen en de proef werd dadelijk naar Lier verzonden, waar ze precies nog op tijd toekwam. F. Timmermans heeft menige bladzijde uit deze heerlijke studie van Jozef Muls aangehaald en er herhaaldelijk zij'n bewondering voor uitgesproken. Dit boek, dat spoedig was uitverkocht, werd later herdrukt om aan de blijvende vraag te voldoen.
Zoals uit het laatste post scriptum blijkt, vroeg de schrijver zich op dit ogenblik nog af, of Schoon Lier wel de beste titel zou wezen. Hij stelde een paar varianten voor. Na bespreking bleef de eerste, door ons voorgestelde titel behouden. De prospectussen waren immers gedrukt. Zoniet had wellicht Het Witte Lier een voorkeur gekregen.
Op 13 en 17 november volgen alweer 10 bladzijden, dan nog 6 bladzijden tekst met enkele wensen, aanduidingen en mededelingen :
Lier 13 November 1924
Beste Marcel,
Alweer dan een stukske van 10 blz. Nu volgen er nog 10 voor de Volksgeest, en dan 20 bl. voor de Kunst, waarvan 5 voor den Door Opsomer, en de rest voor de anderen. Ik hoop dat ik er zal geraken. Dit stukje «ORDINAIREN DAG» moet ik in drukproef nog eens goed herzien, er komen misschien herhalingen van 't eerste in, en dat mag niet. Toch geloof ik dat het goed is, en het den geest weergeeft. Die mengeling van personen daartusschen dat maakt het vertrouwelijker. Stuur mij steeds dubbele drukproef om de vergelijking. Neen ik zal het boek van 500 fr niet nemen. Ge kunt nu de prospectus uitgeven, en lap tusschen den tekst van den prospectus een teekening van mij, dat doet meer koopen.
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
Indien dit stuk geschiedenis er niet zou inkomen, kunt ge nog altijd het brokske Sint Gommarus behouden dat dan de inleiding wordt voor «De Feestelijke Almanak».
Op 1 december is alles af. Enfin ! zucht F. Timmermans. Maar de tekst is nog niet definitief. Hij werd te Brussel met grote zorg getypt en voor goedkeuring aan de auteur overgemaakt, om de slotredactie volkomen persklaar te maken.
Lier 1 December 1924.
Beste Marcel!
Enfin!!! Hier is het Schoone Lier! Maar in heel slecht geschrift, om duidelijk te worden, zou het nog ne keer of drie moeten herschreven worden. Ik schrijf in de schrijversdrift zooveel verkeerd, dat ik telkens moet uitkrabben. Ik kan het niet opnieuw schrijven.
De tijd voor voordrachten is aangebroken, en 'k heb geen tijd meer, 'k ga morgen reeds tot Zaterdag weg. Maar laat het nu overkloppen op 't machien dan heb ik het met de drukproeven niet meer zoo lastig.
Het mag gerust zoo gedrukt worden. Alleen kommas en hier en daar een hoedanigheidswoord veranderen. Maar nu moet ik per keerende post een contractje hebben, daar houd ik zeer aan voor persoonlijk gebruik. Ik verwacht dit dus morgen!
En NU NOG IETS. Op 17 December moet ik ievers uit Lier een lezing houden. Zend me dus daartegen of wel de drukproeven, of wel het handschrift. Ik heb dat beloofd en dat moet! STEEDS DUBBELE DRUKPROEVEN.
En nu nog iets. Ik moet absoluut een in perkament luxe-exemplaar hebben van 65 fr., alsook een voor mijn schoonbroeder Bogaerts - Timmermans, en Paaps - Timmermans. Dus die in perkamenf van 65 fr.
Men telephoneerde mij dat er geen meer waren, maar keer nu de zaak zooals ge wilt. Ik moet er drie hebben, of ten minste een, en een voor de voornoemde personen, die het bedrag u zullen uitkeren.
Daar moet ge nu eens echt voor zorgen!
Ik reken.dus vast op dubbele drukproeven voor 17 December, en op drie exempt. van 65 fr. en op contract! Indien ge de laatste bladzijden over de kermissen en de kunstenaars TE LANG VINDT, dan knippen wij er hier en daar wat af !
Zeer hartelijk en rap uw nieuws verwachtend, UwFelix Timmermans.
De tekst was inderdaad te lang geworden, langer dan voorzien toen het eerste ontwerp werd besproken. Maar het viel zo hard in de fraaie bladzijden te knippen, die door de auteur aan de Lierse kunstenaars werden gewijd. Beslist werd de omvang van het boek te vergroten, daar de oplage toch reeds haast volledig was verkocht. Het laatste hoofdstuk viel zozeer mede, dat we ons afvroegen of we niet beter hadden gedaan met de geschiedenis in te korten, Maar die tekst stond gezet en er viel geen tijd te verliezen, want de Nederlandse mede-uitgever wenste tijdig klaar te komen. En toch moest een gedeelte van de tekst wegvallen om niet al te zeer buiten de schreef te gaan en de onkosten onverantwoord hoog op te drijven. Daarom werd afgezien van een reeks fotografische reproducties van schilderwerken door Lierse kunstenaars en van fraaie natuurgezichten in en om de stad.
Het mannekensblad over Sint Gommarus bleef echter behouden. De zetter werkte flink voort. De proeven volgden. De tekst van het definitieve contract voor een oplage in 300 exemplaren werd aan de schrijver voorgelegd en droeg zijn volledige instemming weg. Maar de nieuwjaarsprent ontbrak nog. Daarover meldt de auteur op 8 december :
Lier 8 December 1924.
Beste!
De Heer Bogaerts-Timmermans koopt het boek nr 1 met de oorspronkelijke teekeningen er in. Het andere boek dat ik U zaterdag per telefoon besteld had voor hem, vervalt dus.
Gelief dus het boek op zijn adres te zenden.
Alzoo zal ik geloof ik nog het juist voor hebben wat ik U meldde over het honoraar niet waar ? Ik ga nu aan de proeven werken en stuur U deze week al wat op.
Met zeer veel genoegen en hartelijkheid Uw Felix Timmermans.
Morgen maak ik de calcé
Met dit «calcé» bedoelde de schrijver dat hij die zeldzame nieuwjaarsprent vanwege archivaris Julius Van In te leen had gekregen, maar diens toestemming niet kon losmaken om het stuk naar Brussel te zenden voor het maken van een lijncliche.
Daarom zou F. Timmermans een doorschijnend papier op de prent leggen en het geheel met chinese inkt natekenen. Zo kon ze, door F. Timmermans nagemaakt, in Schoon Lier worden gereproduceerd. Ze werd echter door Van Kampen niet opgenomen in de herdruk, evenmin als het oude mannekensblad.
Op 13 december heeft Felix Timmermans «een ontdekking gedaan» die hem overgelukkig maakt :
Lier 13 December 1924.
Beste!
Ik heb een schoone ontdekking gedaan! Peter Breughel heeft ons stadje Lier in inkt afgeteekend, Dat is wel een groote eer voor de stad, en een geluk voor mijn werk over de schilder !
Al bladerend in Friedländer vond ik op bl. 118, een zicht op een stad. Ik verschoot en ik zag het duidelijk het was Lier van aan het Spui-huizekcn gezien! Blij dat ik was ! Breugel is te Lier geweest! Gaan laten zien naar Jutes Van In, die het bevestigt !
Zouden wij dat nu niet desnoods op couche papier in «Schoon Lier» zetten ? Schrijf rap ! Dinsdag hebt ge alles ! van «Schoon Lier». Ook de nachtwakers teekening. Die rijmkens komen toch onder de St. Gommarusplaatjes ? Het stuk der artisten wordt zeer zeer verkort.
Dat was niet alleen belangwekkend voor Schoon Lier, het was ook van betekenis voor publicatie in De Standaard. Maar waar kon die plaat ter reproductie worden verkregen ?
Lier 15 December 1924.
Beste Marcel!
Hierbij de copij. Alles in orde! Nu maar aan 't drukken aan! Ik krijg juist uw brief per express. Die plaat staat in het werk van Max. J. Friedländer (in 't Duitsch) bl.118. Het boek dat ik bezit is niet van mij. Maar dit boek hebt ge toch zeker in de Boekhandel «De Standaard» ? Daar kunt ge het dan laten uit over trekken. Anders zoudt ge de cliché aan den schrijver of den uitgever moeten vragen. Ik zou het aan Bernard Janssens kunnen laten aftrekken maar ik vertrek morgen en blijf een week van huis. Ik kom Donderdag naar Brussel in «De Nieuwe Spieghel» voorlezen. Zie ik U daar ? Doe er geen moeite anders voor, want het is maar een voorlezing uit Breugel. Misschien kom ik wel tot op uw bureel voor twee minuten. 't zij Donderdag of Vrijdag, want ik moet dan weer op de noen naar Holland. Het laatste van de artisten is nu fel ingekort. Dit stuk alleen zoudt ge mij in drukproef moeten zenden. Om er soms nog wat uit te halen. Voor de «Standaard» zal ik die «ontdekking» schrijven heel kort voor toekomende week.
Zeer hartelijk en genegen uw Felix Timmermans.
De plaat van de nachtwaker teeken ik seffens over, en 'k doe ze hier bij. Ge kunt ze desnoods verkleinen. Om de menschen niets verkeerds wijs te maken, kunt ge ook zeggen «naar een oude houtsnede uit de collectie van Julles van In».
Intussen werkte F. Timmermans aan zijn Bruegel en las hij voor uit Schoon Lier op de talrijke voordrachtavonden die zijn tijd in beslag namen. Al lezend en herlezend, vielen hem herhaaldelijk nog kleine bijzonderheden op, die hij nog gaarne had bijgevoegd of gewijzigd. Soms kon dat nog, soms echter niet meer, Op 23 december meldt hij :
Lier 23 December 1924
Beste!
In 't Vaderland verschijnt «Het UITZICHT en DEN TOREN, alsook de STRATEN. en de HU1ZEN. Of ze alles zullen opnemen geloof ik niet. 't Is wat te veel misschien. In ORDINAIREN DAG staat er toch de bureelbedienden die hunne nagels kuischen ? Als het mogelijk is, zend mij de drukproeven, voor een dag slechts, slechts om te overlezen. G'hebt ze dezelfde dag nog terug. 't Is om er geen fout in te laten. 't Avond zend ik U de KUNSTENAARS op.
Zeer hartelijk Uw Felix
Ik hoop deze week nog te schrijven over het Breugheltafereeltje. Komt er de plaat nu in ?
Daags voor Kerstmis volgen alweer proeven en wou de schrijver de vorige ook nog eens te zien krijgen. Om ons aan geen verder gevaar met het zetsel bloot te stellen, verkozen we liefst een voorzichtig stilzwijgen te oefenen...
Lier 24 December 1924.
Beste Marcel,
Hierbij het «Kunstige Lier» dat zoo kan gedrukt worden. Let goed op wat ik van Rubens vertel. 't Is een duidelijke uitleg dat hij te Lier geboren is. 't Kan niet anders, menschelijkerwijze gesproken. Dus weer te meer (een ?) pluim op den Lierschen hoed!
Zooals ik gevraagd heb, vraag ik het nog eens, laat mij de drukproeven ter inzage zien, als ze van Buschmann komen. Misschien kan er nog hier en daar blinkend woord gezet worden. Of een flauwigheid weggelaten worden. Ik zou het zuiver willen!
Met veel wenschen van zaligen Kerstmis voor U en de Uwen Uw Felix Timmermans.
Maar nu blijven de proeven achterwege en de drukker bromt. Intussen leerden we een zeer geslaagde ets kennen van kunstschilder I. Opsomer die het karakteristieke hoofd van zijn goede vriend de Fé op de plaat had gebracht. Zou dit portret niet fraai staan tegenover de titelpagina van het boek ? Baron Opsomer ging akkoord. Hoe zou Felix Timmermans erover oordelen ?
Lier 6 Januari 1925
Beste,
Neen wordt niet kwaad! En de drukker ook niet! De andere drukproef zal nu ook wel bij U zijn. De deze is hierbij.
Dat portret ? Een GETEEKEND ? Ik ken dat van Opsomer niet. Heel gaarne ! Maar is dat niet aanstellerij van mijnen 't wege ? Doe er mee wat ge wilt! De Breughel verzonden.
Zeer goeden Nieuwjaar Uw Felix Timmermans.
Op 17 januari andermaal proeven. Het harde vonnis na het incident De Man aan de Beurs te Brussel (4), heeft hem gegriefd en hij schrijft :
Lier 17 Januari 1925.
Beste!
Ik koom t'huis van de reis. De eerste drukproef hebt ge al ? Hier is de' tweede en het teekeningsken. Ik hoop dat het goed is.
Zeer benieuwd voor het boek!
Van de veroordeeling De Man erg verschoten !. Geweldig ! En zoo stilaan verandert het hart!
Uw Felix Timmermans.
De voordrachtgever is alweer op reis. Vanuit Nederland komen verbeterde proeven toe. Dan nog een pakje uit Lier. Een prentje moet even worden gewijzigd. F. Timmermans gaat akkoord. Hij is blij omdat alles vordert,
Maandag 19 Jan. 1925
Beste !
De eerste drukproef heb ik uit Den Haag verzonden, Vrijdagavond. De twee lateren zijn Zaterdag per express verzonden. Ik hoop dat alles U goed toegekomen is. Ja doe gerust de kader van het teekeningsken af. Blij dat ge het goed vindt!
Met groote genegenheid Uw Felix Timmermans.
Intussen is de reproductie van de ets door Is. Opsomer klaar gekomen en goed geslaagd. Afdrukken op het fijnste gekoetst papier worden aan de kunstenaar voorgelegd, die op 2 februari 1925 meldt :«Het cliche is goed gelukt. Ik ben er zeer dankbaar om». Nu is het einde in het zicht. Op 3 februari zijn andermaal proeven klaar.
Lier 3 Februari 1925.
Beste !
Zoo loopt het stillekens aan naar 't slot van «Schoon Lier». Zie goed. naar de opmerkingen op de drukproef gevoegd en volg ze.
En vergeet vooral niet dat het aan Fr. Cursters is opgedragen ! Dat moet er absotuut bijstaan.
Zeer hartelijk Uw Felix Timmermans.
Van die 50 fr. die ik moet hebben voor de Leers van Michiel Sivaen houd er 20 fr. af voor steunfonds De Man. Uw Felix Timmermans.
Op 5 februari zijn de laatste proeven klaar. Jammer dat die kunstenaars moesten ingekort worden. Maar de windmolens en de peerdekensmolen kwamen te laat,
Lier 5 Febr. 1925.
Beste
Hierbij de laatste proeven. Dat van Opsomer is wel een beetje kaal geworden lijk zijn eigen kop. Er zijn gaten in. 't Is te hopen dat anderen ze zoo niet zien. De met stippellijnen afgetrokken gedeelten bij het Opsomergeschrijf kunnen er nog uitgelaten worden, als ge wilt. Dat doet er nu zoo wat aan als wat in een frak. Doe er uw goesting mee. Kmt ge in den laatsten groet aan Lier dezen zin ergens niet tusschen wringen : gegroet Lier der windmolens en der houten peerdekensmolens !...?
Blij dat het ding af is. Meld mij of Frans Cursters een boek besteld heeft, anders ben ik verplicht het te doen en het hem cadeau te geven.
Ik groet U hartelijk UwFelix Timmermans
Op 23 februari nog een kaartje uit Lier vanwege de auteur die gedurig op reis is en hoopt een exemplaar van Schoon Lier op zijn tafel te vinden bij zijn terugkeer. En het was er ook.
Lier 23 Febr. 1925.
Beste!
Met dezelfde post schrijf ik om fotos. Zoo gauw ik ze heb stuur ik ze U. Indien, ge dat uit de Nieuwe Eeuw kunt nemen dit Fragment, dan moet ik er weer geen ander overschrijven. Want ik ben gedurig op reis. Ik hoop deze week de fotos te ontvangen, en bij mijn te huis komst, Donderdag ze U op te sturen, en tevens «Schoon Lier» te Lier te vinden.
Rap, maar genegen UwFelix Timmermans.
De lofzang van F. Timmermans op zijn Schoon Lier werd met geestdrift onthaald. De auteur vertelde bij een bezoek te Brussel, over de belangstelling die het voor zijn stad in Nederland en daarbuiten had gewekt. Maar hij moest zo dadelijk alweer naar de trein op weg naar Holland en vroeg of we zo niets typisch-Vlaams hadden, dat bij voordracht over Vlaanderen kon worden te pas gebracht ? Zo juist was in Ons Volk Ontwaakt een geestig stukje met de tekst voor een poppenspel over «De Leeuw van Vlaanderen» verschenen. Kon dat dienen ? Felix greep het vast, «Ja kom» en holde de trappen af naar het station. Intussen was de gehele oplage van Schoon Lier uitverkocht. Maar toch kwam er op 4 maart nog een kaartje:
Lier 4 Maart 1925
Beste!
Merci voor dit poesjenstuk. 't Heeft mij gered en 't had veel succes. Nu toch kom ik nog een boek «Schoon Lier» vragen. n.l voor mijn friend Gerard Van der Poorten, Antwerpsche steenweg 72, Lier. Doe dat a.u.b. en als g'er nog een voor mij over hebt, stuur het dan ook naar mij. Dus bid ik U om 2 «Schoon Lier» een voor Van der Poorten Gerard, en een voor uw vriend die zich noemt voor U : de fé.
We hadden nog een paar overnummers. We zonden ze hem gaarne. Maar op 9 maart volgde nog een aanvullend verzoek :
Lier 9 Maart 1925.
Waarde Vriend,
Goed de 2 «Ons Lier» ontvangen. Maar ik heb er een te kort besteld. Ik moet er nog absoluut een hebben. Een cadeau die 'k beloofd heb, en waar ik niet mee in affronten mag vallen. Als g'er mij nog TWEE kunt zenden doe het dan ! Eenen zeker ! Of gij ze nu aan mij verkoopt of aan een ander als ze toch in de vitrien liggen is eender ! Ik verwacht er dus nog twee.
Ik groet U danig en dank U op voorhand UwFelix Timmermans.
Waar onze goede vriend die exemplaren «in de vitrien» had gezien, weten we niet. Maar we hebben hem een van de twee allerlaatste exemplaren gezonden, die ons nog overbleven...
Al de oorspronkeiijke tekeningen van de auteur werden, op de kleine houtsnede van het Pompstraatje na, in het prachtexemplaar op Keizerlijk Japans gehecht en aan de intekenaar bezorgd .
Denijs Peeters geeft een lijstje ten beste van deze iliustraties die de oorspronkeiijke uitgave versieren (5). In deze opsomming komen echter een paar kleine vergissingen voor, De Sint Gommarus-kapel staat niet op de Grote Markt; de «fantasie op de draak» is enkel een tekening naar een der spuwers aan het dak van Sint Gommaruskerk; de toren van het Belfort is die van het stadhuis en de uitgangspoort van het Begijnhof is een gezicht op de hoek van het Hellestraatje met het oude huizeken waar, voor de eerste oorlog, de oude Vertommen woonde, die stiekem bier schonk voor vertrouwde bezoekers en de «artisten» uit die tijd goed heeft gekend.
Daar de eerste uitgave volledig was uitgeput, bereidde de firma Van Kampen een tweede editie voor. Ze is, met weglating van de reeds vermelde prenten, gelijk aan de eerste, maar de prenten werden aangepast bij het kleiner formaat, Felix Timmermans tekende daarenboven nog een kleurige prent, met een gestyleerd gezicht op de toren, dat op de omslag van het boek werd afgedrukt.
Te Lier werd het boek met geestdrift begroet en dankbaar herlezen. De titel is gemeengoed geworden.
Geen vermelding van enige artistieke aangelegenheid is er nog denkbaar zonder dat daarbij wordt gewag gemaakt van Schoon Lier.
Dr. MARCEL CORDEMANS
Notas :
(1) Inleiding in : L. DE BOUNGNE : Bibliographie van Kan. Dr. PI. Prims, Antwerpen 1952.
(2) Dr. M. CORDEMANS : E. de la Haye, Leuven, 1957, biz 86. 120
(3) Zie hierover: M. BOSCHMANS in 't Land van Ryen. jg. VI, 1956, Hz. 43-44.
(4) Het incident De Man deed zich voor in de nabijheid van het beursgebouw te Brussel waar deze ministerie-bediende, in het nauw gedreven tijdens 'n vlaams relletje, zijn revolver op zijn vervolgers afvuurde van achter een brievenbus. Dit incident gaf aanleiding tot een hevige anti-vlaamse reactie in de pers en een scherp optreden van het parket. De «dader» werd streng gestraft. De Vlamingen stichtten een steunfonds voor het gezin. Het is voor dit fonds dat Felix Timmermans 20 frank stortte, af te nemen van de 50 fr honoraar die de uitgeverij Standaard-Boekhandel hem verschuldigd was voor het titelvignet dat hij voor de omslag van Michiel De Swaen's «Gecroonde Leersse» had getekend, welke uitgave voor de opvoeringen van dit stuk door het «VIaamse Volkstoneel» van Johan De Meester werd gebruikt. (Zie : Het Proces Remy De Man. Brussel, 1925).
(5) Felix Timmermans tekenaar en schilder, Leuven (Davidsfonds) 1956, blz 120-121.
(Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort juni 1947)
In de meeste bijdragen die vroeger op geregelde tijdstippen aan Timmermans gewijd werden, triomfeert de gemeenplaats. Voor de « beschouwende critiek » die graag parasiteert op het literaire phenomeen, is ,de schepper van « Pallieter » te eenvoudig. Met « eenvoudig » in de gewone zin is echter de dichterlijke persoonlijkheid van Timmermans zeer onvoldoende gekarakteriseerd. Moesten we durven vooropzetten, dat zijn levensvisie en uitingsdrift hem het recht geeft op een eervolle plaats naast enkele der grootste .dichters en vertellers als Cervantes, Rabelais en Grimmelshausen, dan zouden vele literatuurkenners zich misschien ergeren, en vergeten dat « eenvoud » niet noodzakelijk synoniem is voor oprechtheid, doorzichtigheid of adamisch gevoel, om het met een in onbruik geraakt modewoord te zeggen. Het letterkundig werk van Felix Timmermans kan, zoals bij ieder woordkunstenaar, min of meer volledig verklaard worden van uit zijn geest en zijn karakter. M. a. w. van uit zijn geloof (in brede zin) en zijn aanleg.
Het is nu voor ieder duidelijk dat deze heimatdichter een tamelijk beperkt cultuurgebied beheerst, iets wat hij o. m. gemeen heeft met vele Amerikanen ; maar dat hij tevens het leven zo on-modern aanvoelt als maar kan. Voor hem is de persoonlijkheid geen lege illusie. Hij schept karakters (soms zijn het enkel typen). Hij gelooft niet in het onderbewuste, noch in sexuele complexen, noch in de bevrijding door het instinct. In het evangelic der psychologische vrijheid heeft hij evenmin geloofd, wel in de kracht van de moraal. Voila, zou men geneigd zijn te denken : een simpele geest, die ons, mensen van het atoomtijdperk, weinig te zeggen heeft. Maar uit zijn bekoorlijke verhalen met hun naïeve intrigues en weelderig levensgevoel blijkt nadrukkelijk dat Timmermans doodeenvoudig maar doodernstig gelooft in zonde en berouw, in verantwoordelijkheid en geweten, kortom, in een persoonlijken God. Dat wordt al veel minder simpel. Daarmee hebben grote mannen, van af de middeleeuwen tot aan Dostojewski, eeuwige kunst geschapen. Dat Timmermans minder groot is, ligt hem aan zijn meer bekrompen visie, aan het tekort schieten zijner creatieve kracht, aan een aamechtigheid die de gaafheid van zijn stijl verbrokkelt. Niettemin blijft er in zijn werk meer dan genoeg over om hem te eren als een groot dichter en als een origineel, ongemeen begaafd verteller. Het tegendeel te beweren staat gelijk met een bekentenis van lachwekkende afgunst. Het is evident dat Timmermans niet verder gekeken heeft dan zijn geboortelandschap waarin zijn eigen hart gevangen zat. Deze beperking verkleint hem geenszins, evenmin als zijn neiging alle mensen en problemen naar de maat van zijn eigen verbeelding te herleiden, juist zoals hij de natuur in Italië met een Liersen achtergrond stoffeert.
Eenvoudig en doorzichtig is Timmermans' psyche dus misschien wel. Maar wie zijn proza (ook en vooral sommige zijner kleine verhalen) in de juiste stemming hebben gelezen, zullen gevoeld hebben dat het leven van Timmermans niet voorbijgegaan is als dit van een dagenmelker. Dat hij veelal verrassend juist den toon trof in zake populaire, leutige vromigheden en dat de mystiekerigheid die hij kwistig etaleerde met een zeker smaakgebrek en veel bonhomie, hem eigenlijk een massa binnenpret bezorgde. Olijke typen, de verstarde lijnen en grillige arabesken in het levensweefsel; schilderachtige anecdoten en details die de lezers wellustig binnenzwelgen : dit alles is ten slotte wel Timmermans zelf en heeft zijn naam bij een ruim publiek geliefd gemaakt. Want de lezers zijn kinderen die houden van kleurige, verbazende dingen, van rariteiten en van rondborstige taal. Maar een aandachtig lezer van Felix Timmermans zal na een wijl niet aan den indruk kunnen ontkomen dat deze schrijver, haast veertig jaar lang, een strijd heeft geleverd om het geheim te overwinnen.
Het geheim, zoals het in zijn leven, voor zijn ogen oprees, zich donker silhouetteerde op zijn kinderlijk gelovende ziel. Elke hedendaagse literator maakt zich op, om achter een of ander mysterie aan te zitten. Het mysterie van de natuur of van de persoonlijkheid, van leven of dood, van God of van duivel. Sommigen brengen het zoverre dat ze ieder waarachtig mysterie in zichzelf verstikken en zich proclameren tot helden der negatie. Maar met een beetje doorzicht ontdekt men bij al deze schrijvers een zeer nuchtere, oordeelkundige dosering van lyriek en sentiment, van brutaal cynisme en voze grootspraak. Het menselijk « geval » is in hun werken ogenschijnlijk zuiver aangevoeld maar in feite is het, dank zij de pimentering, dat hun schepping den indruk verwekt van het duizendgestaltig, onvatbaar, raadselachtig, nutteloos Leven. Dat Timmermans aan de antipode staat van deze literatuur die aan zelfbedrog en hoogmoed zal afsterven, doet hem door vele tijdgenoten geringschattend bekijken. Toch zijn we er zeker van dat zijn werk langer zal beklijven dan enkele modejaren.
Ziehier : mij of niemand ontroert een z.g. « mysterie ». Wel de mens die angst voelt in zijn ziel, ondanks hij er nooit geheel in slaagt de duisternissen, in en rondom zich, te doen wijken. Op het eerste zicht lijkt dit onwaarschijnlijk. De poëtische inspiratie van Timmermans is een welige natuurplant. Tientallen citaten uit « Pallieter » en uit « Boerenpsalm » bewijzen dat deze dichter zich den mens met zijn vrede en onvrede, niet anders kan voorstellen dan levend en ademend op het rhythme van zon en regen, gulzig genietend van groeien en vergaan. Maar de melancholie, de onverbiddelijke schaduwen die vele dichters in het natuurfenomeen altijd hebben aangevoeld en uitgesproken als een symbool van 's mensen fatum, bleef ook voor Timmermans niet onbekend.
Zelfs in « Pallieter », maar vooral in later werk als « Cecilia » en « Boerenpsalm » hoort men duidelijke echo's van dezen angst. De angst deed hem niet broeien over metaphysische problemen (de kinderlijke pogingen van zijn « Schemeringen-tijd » heeft hij later nooit meer herbegonnen). Zijn geloof was simpel, d.w.z. robust en niet door twijfels ondermijnd. Maar hij was geen Gezelle of geen Franciscus en het was precies deze verzwegen angst die hem den ongehinderden toegang tot de Eliseesche velden versperde en zijn argeloze genietersnatuur pijnigde.
Angst is de zonde die geprojecteerd wordt in het geweten. Vestdijk zegt ergens (ik citeer uit het hoofd), dat het verworden Christendom de zonde heeft geplaatst in het hart van den mens, zodat iedere catharsis negatief wordt, een schuld die niet kan worden uitgewist. Dit fatalisme nu, is Timmermans wezensvreemd. Zijn angst voor de straf van het onvolkomen leven is geenszins opstandig maar gezond, en wordt aldus tot een bevestiging en aansporing tot goedheid en liefde.
Het is volkomen verantwoord te beweren dat Timmermans als kunstenaar, zijn persoonlijke tragedie niet uit den weg is gegaan, tragedie die tegen het einde van zijn leven scherper werd en die hij poogde te vergeestelijken naarmate hij voelde dat de levensliefde (die nochtans diep in hem stak) te broos was om hem vrede te schenken. Het is evenwel zijn levensliefde en zijn vrome humor waarvan al zijn boeken vol zijn, zijn zuivere aanvoeling der zinnelijke dingen en zijn originele, volkse taal die een bepaalden, onnavolgbaren stempel op zijn prozakunst hebben gedrukt. Hij biedt ons het schouwtoneel van het bralle leven dat we met blijde verrassing bekijken maar dat ons te dieper ontroert als we de donkere schaduw op den achtergrond niet voorbijzien.
De vrome humor van Timmermans; daarover is heel wat te zeggen. Het is het andere voorhoofd van dezen oprechten Janus, de zijde die naar het licht toegekeerd was. Het licht was zijn element, en hij beseft dat elke triomf van het heldere, verkwikkende licht van de zon en van de rede, een emanatie van het goddelijke was. Maar de aarde, bloed en schoonheid, hechtten zich aan hem opdat ook hij ten volle zou weten wat de mens is. Maar altijd vond hij opnieuw solaas in zijn humor. Hij had liefde en vertedering voor het ongewone, het schalkse in de ziel der kleine-stadsbewoners. Hij had deze mensen lief die op hun manier leven, zich schijnbaar dwaas aanstellend, zich bloot stellend aan spot en medelijden, maar die zich wellicht op deze persoonlijke manier verdedigen tegen het raadsel van het bestaan dat ze willen ontvluchten. Aldus gezien, zijn zelfs de helden uit« Anna-Marie », niet uitsluitend komische figuren.
Voor vele lezers poseert Timmermans als een pretmaker op de levenskermis. Hij zelf kende de dwaasheid en de ondankbare gulzigheid, de ijdelheid en de bittere ontgoocheling.
Nu nog lezen velen hem oppervlakkig en drinken zich een roes aan zijn proza dat ze alleen waarderen als een soort van zinnelijken stimulans, direct opborrelend uit onverdorven bron. Pretentieloos als hij was, heeft hij nooit als moralist of denker willen doorgaan. Maar zichzelf bedroog hij niet en de dolle verering der Hollandse dames, heeft hem slechts kunnen amuseren. De vele momenten van verinniging en puur geestelijk genot die in vele bladzijden van zijn werk oplichten, getuigen voor zijn zin der eeuwigheidswaarden die elk leven bergt.
As ons Timmermans se werk met die gewone kritiese maatstaf benader, dan val daar natuurlik heelwat op aan te merk. Met die begrip « gewone kritiese maatstaf » dui ek op 'n bepaalde lewenshouding van die Westerling en ek sluit die daaruit voortvloeiende neiging in om alles met die analitiese verstand te benader en tot in die fynste besonderhede te ontleed. Sedert die Renaissance het hierdie ontledingsdrang erg toegeneem totdat ons hele beskawing vandag 'n toonbeeld is van spesialisasie, met 'n ondermyning van alle eenheidsgevoel, wat ten slotte die basis van alle kuns is.
Ons wat ver van Wes-Europa verwyder is, maar nogtans onafskeidelik en onlosmaaklik 'n deel daarvan bly, kan miskien so uit die verte 'n enigsins objektiewe beeld vorm van die grootheid maar ook ernstige tekortkominge van die Westerse kultuur.
Die Afrikaner het nog nie veel op kunsgebied gelewer wat 'n vergelyking kan deurstaan met die beste wat deur die rype gees van Wes-Europese kunstenaars voortgebring is nie. En tog is dit my ernstige oortuiging dat die Afrikaner glad 'n ander weg moet inlaan as sy kunsbroer uit Wes-Europa indien hy iets wil voortbring wat oorspronklik en in die ware sin van die woord 'n bydrae tot die kultuur van die mensheid is. Die Afrikaner bewoon 'n groot en ruim land; hy het veral 'n egte liefde vir die verte en die ruimte. Dit is vir hom deur geskiedenis en bodem bepaal. Met hierdie werklikheid is hy daagliks in verbinding; dit het sy siel help vorm en aan hom 'n innerlike werklikheid gegee anders as die van die Vlaming en die Nederlander. Dit is ook die stof waaruit hy sy kuns moet opbou, want alleen diegene wat 'n waarlik nuwe kyk op die bekende kry, kan iets lewer wat meer as die bekende is. Deur vormbeheer word kuns altyd geadelde werklikheid.
Daarom is dit vir die Afrikaanse letterkunde inderdaad fataal om in 'n onvrugbare nabootsing van die Wes-Europese letterkunde en verskyningsvorme te verval. Sy eie lewe moet die karakter, wese en vorm van sy kuns bepaal. Dit is natuurlik waar dat die Afrikaner, wat nog in hoë mate deel van 'n groot beskawingsgedagte uitmaak, nog altyd onverwerkte aankleefsels daarvan sal vertoon. Hy moet juis sy oorspronklikheid toon deur die Afrikaanse lewe so te sien dat dit 'n toevoeging aan die oorgeërfde is en dat dit deur eie vormbelewing tot iets uitgroei wat vir die Nederlandse en Vlaamse leser verrassend nuut sal wees. Dit moet meer wees as stokou nuus net in nuwe taalvorm gegee.
Dit gebeur egter glad te selde, en die Afrikaanse verskuns veral het in die afgelope jare duidelik die spore van daardie onbewuste navolging en nadigting van Europese voorbeelde opgelewer. Die Afrikaanse gevoel verdwyn voor die beproefde Europese resep, wat in totaal ander omstandighede ontstaan het.
Wie die Europese maatskaplike lewe ken, weet dat dit radikaal van die Afrikaanse lewensvorm verskil. Hy weet ook dat dit nog jare sal duur voordat die Afrikaner by die borende intellektualiteit en psigologiese ontledingslus van daardie menstipe sal kom. Die pessimisme en groue verveling van soveel van daardie letterkunde is ook vreemd aan hom, en daarom moet hy dit nie navolg nie. Hy moet nie net op staatkundige gebied nie, maar ook in die letterkunde trou aan homself wees. Die siniese en godlose houding van baie gevierde Europese skrywers is vreemd aan sy lewensbeskouing en hy moet dus vry en los daarvan ontwikkel. Kuns moet 'n beeld, die vrug van die lewe wees.
Met hierdie opmerkings het ek in hooftrekke gekom by wat ek oor Felix Timmermans wil sê, want hy was vir ons sowel as vir Vlaandere, tot voorbeeld op menige gebied van kuns. Hy kon dit alleen doen deur getrou vanuit eie aard te ontwikkel. Timmermans was nog altijd 'n geliefde en geëerde skrywer in letterkundige kringe in Suid-Afrika. Hier kon sy werk in die oorspronklike geniet word, en het die sappigheid nie deur vertaling verlore gegaan nie. Waarom kan Timmermans vir ons as voorbeeld dien ? Waarom is hy 'n uitsonderingsfiguur in die letterkunde? Die antwoord hierop sal ons dadelik vind as ons, na al die swaar, psigologiese werk van menige gevierde Europese skrywer, die boeke van Timmermans lees. Onmiddellik word ons verbeelding ligter en blymoediger en leer ons weer om met die oë van 'n kind na die wondere van kleur, vorm en karakteristieke trekke om ons te kyk. Timmermans werk nie met 'n pen nie, maar met 'n penseel. Alles wat hy teken, kan ons dadelik sien.
Dit is dikwels betoog dat Vlaandere, enigsins afgesluit van die dawerende Wes-Europese masjiene-beskawing, nog veel van die eenvoudige, mistieke gees van die Middeleeue bewaar het. Dit is natuurlik in 'n beperkte sin waar, maar die moderne Vlaamse letterkunde gee aan die buitestaander tog ook wel 'n ander indruk. Dat die Vlaandere van Middeleeuse stilte en geloof invloed op Timmermans se werk gehad het, val natuurlik nie te betwyfel nie, net so min as die feit dat Lier, met sy atmosfeer van heengegane tye en van provinsiale afgeslotenheid, help vorm het. En tog was Timmermans deur sy eenvoudige. opregte aanleg, met sy hartelikheid wat ontplooi in 'n glimlag, geroepe om sy besonder soort kuns te lewer en het die omringende omstandighede net gehelp om dit te verskerp en te suiwer. Die intellek, die « gees » het by hom 'n ondergeskikte rol gespeel. Fantasie en gevoel het by hom oorheers. Met sy oorwinning, na sy siekte, oor SCHEMERINGEN VAN DE DOOD (1910) het dan ook 'n rigting in sy kuns begin wat hom, organies en natuurlik soos die groei van 'n boom, in die hele Wes-Europese letterkunde tot 'n merkwaardige verskyning laat voorkom het.
Timmermans was enig. Hy het geen voorgangers gehad en sal geen noemenswaardige navolgers hê nie. Ek het nog nooit by enige ander skrywer die eienaardige plastiese gawe en die kinderlike verrukking waarmee hy die dinge aanskou, teengekom nie. Sy beeldspraak is van n onoortroffe oorspronklikheid. Ruusbroec en Gezelle mag in hulle siening enigsins daaraan verwant wees, maar by elkeen van hulle is dit weer heeltemal iets anders. Vlaandere het in Timmermans 'n kunstenaar aan die wêreld geskenk wat, met al sy beperkings, sonder weerga is.
As Timmermans in IK ZAG CECILIA KOMEN skrywe : « In 't midden van het karspoor zit een haas in profiel. Ik zie zijn klaar oog. Met rustige schokjes verdwijnt hij in het bosch » - dan het ons 'n siening so oorspronklik, fris en waar dat dit meer verras as lang bladsye krampagtig geskrewe « woordkuns ». Gelukkig maar dat Timmermans nie onder invloed van die Tagtigers of ander «invloede » gekom het nie. Dit was sy redding as kunstenaar.
Wat ons aangehaal het, is nie maar 'n gelukkige keuse uit Timmermans se werke nie. Op elke bladsy wat hy geskrywe het, is sulke voorbeelde te vind. Paragraaf na paragraaf is 'n skilderytjie, helder en eenvoudig. Die komplekse emosies is daaruit. Al sy werke is monumente van hierdie verrassende bewuswording in die taal van die kenmerkende in lewe en gebaar rondom hom. Die natuur het maklik en moeiteloos in sy taal 'n herbloei belewe.
Ek het die besware gelees wat van tyd tot tyd teen Timmermans se kuns ingebring is, en ek moet eerlik sê dat dit weinig indruk op my gemaak het, juis omdat dit met dieselfde doodernstige, ploeterende « gees » geskrywe is wat my na 'n dwaalweg lyk waarin die worstelende gees van Europa beland het. Wie kan vlinders met so'n ruwe hand vang?
'n Kunstenaar wat geen fyn sintuie besit nie, mag nog soveel « gees » of « geleerdheid » besit, maar dit sal hom met die artistieke afronding van sy werk weinig help. Die ware kuns dein soos 'n waterring weg van die middelpunt, vry en los, en bereik steeds groter gebiede. Wetenskap en wysbegeerte het reeds te veel verdienstelike skrywers van die primêre van hulle taak at weggelei en hulle met inspanning van die wil knap, maar dooi, serebrale werk laat
skrywe.
By Timmermans is die sintuiglikheid die begin en end van sy kuns, staan die liefde vir warm kleure en koddige buitelyne voorop, en wie teleurgestel voel omdat daar so min « diepte » of « psigologiese motivering » is, het Timmermans nie begryp nie of 'n maatstaf op hom gaan toepas wat allermins by sy soort kunsuiting tuishoort. Timmermans se lewe het so oopgestaan na die natuur toe dat dit maklik en suiwer daarin gevloei het.
Ek het al dikwels die onsin gelees dat mense buite Vlaandere vir Pallieter gaan aansien het as die egte « goedronde », onverantwoordelike Vlaming en ek het my met verwondering afgevra wie so verspot. is om op grond van so n werk elke Vlaming in die hoofkarakter weerspieël te sien. Timmermans se skuld is dit seker nie. Wie is immers so kinderagtig om in elke Amerikaner n Babbitt te sien of in elke Afrikaner 'n Ampie?
Alleen mense wat in alles n « simbool » sien! Wie letterkunde so lees, sal natuurlik wil gaan kyk waar die pragtige rivier, die Nethe, lê en teleurgestel voel as hy dit nie vind nie. Hy kan dit alleen ontdek deur die oë van die kunstenaar, deur die oë van Timmermans. Hierdie kunstenaar se Vlaandere is nie die van Gezelle, van Streuvels of van Van de Woestijne nie. Dit is 'n ou waarheid in die kuns.
En so kan ons Timmermans alleen dan verstaan as ons al ons geleerdheid en kennis afstroop en weer met iets van daardie blydskap en verrassing na dinge kyk wat die eerste mens moes gehad het. 'n Digter is groter na mate hy nader daaraan is en terugkeer na die ongerepte bronne van die lewe. Dit is dan ook Timmermans se grootheid en ons is dankbaar dat hy nie « geleerder » was nie, dat hy al die opgegaarde rommel van ou beelde, van letterkundige grepe en beproefde resepte opsy geskuiwe het om daar agter weer die lewe, die volle werklikheid te aanskou as iets nuuts, as die wonderbare verskyning van God in aardse gedaante. Hy het die aarde liefgehad, omdat dit maar één openbaringsvorm van God is.
Daar kan natuurlik veel oor Timmermans se kuns geskrywe word, en dit is reeds deur kundiges gedaan. Ek wou alleen maar een belangrike aspek van sy kuns laat uitstraal en die wesenlike grootheid van sy kuns beklemtoon deur op die volkome nuwe en oorspronkelike daarin te wys. Tenslotte wil ek net sê hoe diep ek persoonlik die heengaan van Felix Timmermans betreur, want vir my was hy steeds 'n wonderkind onder die kunstenaars.
( Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort- juni 1947 )
Men noemde Felix Timmermans een dichter, tooneelschrijver, verteller, romancier, schilder, aquarellist, penteekenaar, boekkunstenaar, pastelschilder, gravur, etser, hout- en linosnijder. De combinatie teekenaar-verteller komt mij het best voor, waarbij ik dan nog het eerste lid der samenstelling accentueer. Als schrijver is hij, naar de woorden van Gijsen, « een miniaturist, een legger van kleurige mozaïeken; geen breed doorloopend rhythme schraagt zijn proza. Korte nerveuze trekjes volgen malkaar op en maken ten slotte het tableau. »
Als plastisch kunstenaar is Timmermans ongetwijfeld in de eerste plaats een teekenaar : zijn waterverfschilderijen missen doorzichtigheid; zijn doeken en paneeltjes geven een lijnenspel weer, met kleuren ingevuld; zijn etsen vertoonen haast nergens den handtoon, eigen aan dit procédé, en werden vaak later aangekleurd; zijn open lino- en houtsneden doen denken aan de primitieve prenten uit de eerste dagen der xylografie. Nochtans bekoort Timmermans ons in elk van deze technieken door, de originaliteit van stof en uitdrukking.
De artist teekent met een verbazend gemak, de breed - afgesleten pen tusschen zijn vleezigen wijs- en middelvinger. Meestal ontstaat de schets bijna even vlug als in den geest. Een gedachte komt tot rijpheid en verschijnt dadelijk met enkele trekjes op papier. De opdrachten in de boeken voor vrienden begeleidt hij in een oogwenk met een gekrabbel : een vogel, paddestoel, bloem of zwijntje. Uiterst zelden legt hij een teekening in het klad aan; slechts voor zijn schilderijen en andere vrije ontwerpen grijpt hij naar potlood. Ik zag echter eens een voorstudie van een boekomslag : talrijke zoekende lijnenbundels warrelden door elkaar. Bij het binnentreden in Timmermans' werkkamer of in zijn vroeger atelier «In 't Soete Naemken» op 't begijnhof, bemerkte men eerst pijp en penseel, daarna voelde men zich eerst bij een schrijver. De muren van zijn woning zijn frisch versierd met eigen werk; zijn bibliotheek valt pas later op.
Van in zijn prilste jeugd vertoonde hij aanleg voor teekenen. Doch spoedig voelde hij zich aangetrokken tot het coloriet. In « Een Lepel Herinneringen » vertelt hij dat de lust tot verf ouder is dan deze tot schrijven. Door gansch zijn uvre zindert dit verlangen. Zijn boekenreeks is als het ware een festijn van vormen en « koleuren ». Het debuut « Door de Dagen » noemde hij later zelf « berijmde schilderijkes ». Het is dan ook niet te verwonderen dat Timmermans twee werken wijdde aan het leven van kunstschilders : Breugel en Brouwer.
Van Breugel hebben zijn teekeningen de volksche zinnelijkheid en de plompe gedrongenheid, van Brouwer hebben zij de onstuimige levensblijheid.Met den eerste voelt hijzelf zich verwant, zooals blijkt uit zijn getuigenis, wanneer hij vertelt hoe hij, twaalf jaar oud, samen met een vriend in de kettingen onder den wagen van den bode Lier-Antwerpen naar het museum van de havenstad was gehobbeld, en daar voor Rubens in bewondering stond :
« Het vage idee van ooit zoo iets als een Rubens te kunnen worden spoelde voor eeuwig weg. Maar daar zag ik in een andere zaal, de werken van Pieter Breugel, waar ik nog nooit een woord had hooren over zeggen. Een vreemde aandoening greep mij aan. Het was nu niet meer alsof ik tegenover een koning stond, maar als een kind, dat plotseling zijn ouders weervindt. Geen verbazing maar een diep geluk doorvloeide mij. Het kwam mij voor alsof ik daar al jaren naar gezocht had.» (Een Lepel Herinneringen).
Met graagte typeert F. Timmermans schilders, zoowel in zijn vertellingen als in zijn grootere werken. Bovendien maakte hij studies over de doeken van Opsomer en Van Rompay. Hij beschrijft de bezigheid van den kunstenaar met zulk enthousiasme dat de meest verstokt-onverschillige een neiging gevoelt het palet op te nemen en zelfs van de verf te proeven. Hij hanteert met meer soepelheid de teekenpen dan de schrijfpen. In dien zin drukte hij zich eens uit : « Schrijven is te biechten gaan, teekenen is te communie gaan.»
Timmermans' plastische productie is omvangrijk. Hij maakte talrijke vrije studies, gaf een merkwaardige reeks kalenders uit (De Sikkel), een map met etsen (Lumiere), ontwierp een uithangbord, affiches, een polychromatische telloor en wijzerplaten voor den Zimmertoren. Voor eigen familie en vrienden teekende hij pittige gelegenheidsprentjes, als geboorteberichten, verlovings- en huwelijksaankondigingen, en nieuwjaarswenschen. Van zijn hand zijn verder spitsvondige briefhoofdjes en exlibris bekend. Bovendien ontwierp hij nog andere vormen van gebruiksgrafiek als een uitgevers- en tabaksmerk. Het meest verspreid zijn natuurlijk zijn eigen boekillustraties, alhoewel Timmermans ook boeken verluchtte voor andere auteurs; ik noem M.E. Belpaire en Hilda Ram, Ernest Claes, Jozef Arras, Hendrik van Tichelen, Ernest van der Hallen, Tony Bergmann, Frans Verschoren en Marie Gevers.
***
Te weinig literators apprecieeren de uiterlijke vormgeving van het boek. De taak der meesten eindigt wanneer zij hun manuscript aan den uitgever hebben bezorgd, en velen interesseeren er zich matig of niet aan wie hun werk illustreert. De huidige generatie boekverluchters streeft te zeer naar een charmeerende omslachtigheid. Hun illustraties doen doorgaans conventioneel aan en vervallen vaak in een technisch vaardigheidsvertoon. De houtgravures uit ,de jongste periode treden zelden den auteur bij, zijn niet in diens geest gegraveerd en harmonieeren bijgevolg niet met de diepere idee van het boek. De illustrator mag echter den schrijver niet in het spoor loopen ten koste van zijn eigen persoonlijkheid. A. Pieck bijvoorbeeld blijft steeds zichzelf en weet nochtans niet alleen door de motiefkeuze maar ook door zijn behandeling de psychologie van het litterair werk te onderstrepen.
De rol der illustratie is dienend : verluchter en auteur moeten hun gevoel vereenigen.
Daaruit volgt onmiddellijk dat een schrijver-teekenaar niet het minst hoeft te tornen aan zijn eigen visie. Het proza en het schilderwerk van Jacobus van Looy b.v. zijn volledig op elkaar afgestemd : het eene is aan het visueele verbonden en het andere is detail-beschrijvend. Bij den Lierschen illustrator ontmoeten we een gelijkaardige congruentie. Frans Mertens formuleerde het zeer juist : « Timmermans' prenten zijn een veilige gids voor het lezen zijner boeken. Als wij hen in verband met den tekst aldus ontleden, stellen wij verheugend vast, dat zijn arbeid wel degelijk boekverluchting is. De prent is in functie van den tekst in zooverre zij bindcement is om de ontroering die het woord verwekt en de verbeelding van den lezer harmonisch te binden.» Timmermans schildert met zijn pen en schrijft met verven; zijn proza is picturaal en zijn prenten zijn vertellend. Men kan den teekenaar oordeelen naar zijn geschriften en den schrijver naar zijn teekeningen. Beide kunstgenres zijn uit dezelfde elementen opgebouwd, zij vertoonen dezelfde kwaliteiten en fouten. Vaak onverwacht wordt aandacht verleend aan een detail. De levensvreugde komt overal tot uiting in frissche en vluchtige krabbels. Nooit is een schoolsche inslag zichtbaar : de eenvoudige compositie heeft soms een volledige symmetrie, het hoofdmotief staat vaak bot in het midden. Timmermans schrikt niet terug voor misvormingen of fouten tegen de logica. Het heeft voor hem geen belang of een kippenpoot drie of vier teenen heeft. Men wrijft hem deze afwijkingen aan, evenals zijn taalkundig ongedierte, doch in vele gevallen zijn deze onnauwkeurigheden doelbewust aangebracht. Bovendien vergeeft zijn spontaneïteit hem veel, en in een kleine slordigheid van hem schuilt dikwijis een zekere bevalligheid. Ongetwijfeld zou men dit anderen kwalijk nemen, terwijl in Timmermans' letterkundig en illustratief werk een won-derbare éénheid van stijl tot uiting komt. Cornelis Veth schreef eens naar aanleiding van een tentoonstelling van losse prenten en boekverluchtingen: « Het is curieus, hoe spontaan, gemoedelijk, zonder valsche schaamte, de Vlaaming - van wien wij zwaarwichtige Hollanders in deze jaren toch heel wat hebben kunnen leeren - zoo iets doen kan. Dit is dilettantenwerk, maar zoo echt om het pleizier, de lol, de leute gemaakt, dat het er een bijzondere charme door krijgt. Hij heeft geteekend als een kind, op zoo maar een velletje, een blaadje uit een «schrift» gescheurd, vaak op blauw-geliniëerd papier, en de figuurtjes gekleurd met de grove maar vroolijke kleuren uit een kinderverfdoos.» En tot slot van zijn geestdriftig opstel juicht hij: «Teeken, Timmermans, teeken! Gij hebt er blijkbaar meer schik in dan menig teekenaar van professie. En dat is niet alles, maar veel ». Weliswaar vindt men in zijn werk naïeve, onjuiste proporties; zijn beelden zijn twee-dimensionaal, zonder dieptewerking; maar is dit o.m. bij den grooten Bruegel ook niet het geval?
Men zou tevergeefs deze persoonlijke verluchtingen toetsen aan het uvre van anderen. Deze xylograaf streefde in sommige prenten naar een gelijkaardige folkloristische kinderlijkheid, zoo eigen aan de volksprenten van Epinal. De Lierenaar bereikt een ongekunsteldheid die vaak herinnert aan de primitief-sobere houtblokken uit een Biblia Pauperum. De meeste illustraties van Timmermans zijn typisch omlijst met een vette soms wiebelende lijn uit een trek; het is hem gelijk of de hoeken recht zijn of niet. Het is niet oninteressant deze kadertjes onderling te vergelijken : we ontmoeten de meest grillige variaties (Bruegel), dubbele, getande, gestippelde of met bibbergolfjes (Anna-Marie). Soms zijn de penkrabbels niet begrensd, zoo bvb. in « Boudewijn » en « Minneke-poes ». In het eerste werkje loopen ze vaak tusschen den tekst op de breedte van den bladspiegel, in het tweede zijn de uiterst simplistische vignetjes vet geteekend met de redis-pen. Karakteristiek zijn de bladvullingen :
een zon met stekelige stralen in een der hoeken, een lijnenbundeltje in de lucht, of enkele vogels als een groepje letters V. Soms wipt een torentje of een elleboog buiten het kader, als een landtong op een kaart. Geen kerktoren of er staat een duidelijk, verrassend groot kruis op; geen schoorsteen of hij rookt met watten wolkjes; geen water of het kabbelt in pleizierige golfjes; geen straatkeien of er groeit gras tusschen. Als de artist een klein onderschrift aan-brengt, bekommert hij zich niet om een correcte verdeeling der letters; ongedwongen begint hij, en is de tekst wat lang, dan weet hij er wel een schrandere oplossing voor. Een voorbeeld uit « Bruegel» kan typografisch als volgt weergegeven worden : In ST. STEFAAN. In « Het Keerseken in de Lanteern » ontmoeten we een inscriptie met in ieder woord minstens één letter N in spiegelbeeld : IN DEN SMOORENDEN INDIAEN. Al deze curiosa kenschetsen Timmermans' verluchtingen, die dadelijk hun ontwerper verraden vóór men het eigenaardige monogram van den artist heeft gezien.
Zijn illustratie-onderwerpen zijn even gevarieerd als de wendingen van zijn proza : knotwilgen, windmolens, vogels, zwijnen, ooievaar, gebrekkigen, dolfijnen, boeren, doedelzakspelers, zaaiers, maskers, draken, visschers, kapellekens, O. L. Vrouwebeeldjes, bedelaars, konijntjes, skeletten en heiligen, in een bonte wemeling. Het onbeduidendste is gewichtig genoeg : harten met een pijl, een bril, een bierkan, een lantaarn, pijp met tabakspot, een lier, een eikel, pen en inktkoker, een paddestoel, een uil en een kaarsepan. De grootere platen van « Schoon Lier » getuigen uiteraard van meer eenvormigheid. Verscheidene gebouwen dezer stadsgezichten werden eenigszins getransformeerd. Alle aandacht gaat b.v. naar het peperbus-achtige van St. Gummarustoren, zoodat het monument soms moeilijker te herkennen valt. De vier slanke zijtorentjes aan het Belfort staan opvallend los van het gebouw. De Fé weet het, maar wil het zoo zien. Terloops wijs ik er op dat hij zoo goed als nooit naar de natuur teekent, doch bijna uitsluitend op zijn buitengewoon visueel geheugen beroep doet. In dit boek komt ook een houtsnede voor die verzorgd mag heeten. Een lino van zijn hand versiert het omslag van « Bij de Krabbekoker ». Deze gewild-naieve prent is volgens een gezonde moderne conceptie uitgevoerd met de meest primitieve middelen. Zelden wendde hij hiervoor gutsen aan. « Voor mijn linoleumsneden gebruik ik liefst een gewoon patatschelderken » zegde hij me eens.
Men heeft Timmermans' boekillustraties ten onrechte caricaturaal genoemd. Evenmin als de etsen van De Bruycker zijn deze prentjes door spot ingegeven. Aan hun grondslag ligt integendeel een zeker medelijden met de menschelijke zwakheden; ze vertolken een lach met een traan.
Van een doorslaggevende evolutie kan men bij deze verluchtingen niet gewagen. Van meet af aan drukte de Fé zich in zijn directen stijl uit. Debuteerend zonder illustraties, kwamen spoedig de specifieke vignetjes opduiken, in het begin zeer klein geclicheerd. De dierencomposities uit « Boudewijn » waren tamelijk ingewikkeld. Geleidelijk werden de platen grooter en de lijnen vetter; ook de arceeringen bleven meer en meer achterwege. De prenten wonnen aan expressieve en pittige simpelheid. Tenslotte, wanneer de litteraire stijl versoberde en kloeker werd, verdwenen de teekeningen volledig, daar het anecdotisch-vertellend element verdrongen werd door een meer constructieven bouw (Boerenpsalm, Ik zag Cecilia komen, De Familie Hernat en Adriaan Brouwer).
Felix Timmermans stelde ook belang in de boekkunst. Dit moge blijken uit volgend citaat, waarin hij vertelt over het ontstaan van « Pallieter » : « Ik kocht een boek met oud, geel papier, en met een ronde pen en twee gekleurde inkten schreef ik den eersten dag. De eerste letter duurde wel drie uur. Want het werk moest geënlumineerd worden als d'oude getijdenboeken » (Uit mijn Rommelkas). Meestal stond Van Kampen borg voor een verzorgde uitvoering. Ook de andere binnen- en buitenlandsche uitgevers brachten Timmermans' werk in een prettigen vorm op de markt. In het voorbijgaan doe ik opmerken dat sommige luxe-edities als magnifieke voorbeelden van hedendaagsche typografie mogen gelden. Bijna iedere uitgave is geïllustreerd in een harmonieerenden toon : ik denk aan kunstenaars als Jules Fonteyne, Edgard Tytgat, Dirk Baksteen, Anton Pieck, Else Wenz-Viëtor, Jozef Gschwendtner, Richard Jones, Aloïs Bilek en Karel Svolinsky. Het doorgaans vrij groote en vette lettertype past bij Timmermans' teekeningen. De homogeniteit tusschen tekst en platen werd vaak verhoogd door origineele initialen, vignetjes en sluitsteentjes. De door den auteur geteekende beginletters, naar gewoon model, zijn veelal niet zeer zuiver ; in de letteropening bevindt zich een aangenaam tafereel. Soms staat dit tooneeltje naast een kleine kapitaal in een vierkant kader (Bij de Krabbekoker). De omslagvignetten zijn bijna steeds in een vinnig coloriet uitgevoerd.
In de frissche volblad-aquarellen voor zijn « vertelsels » voor kinderen kon de Fé zijn fantasie eveneens in een bonte kleurenweelde loslaten.
Een curiosum voor den bibliofiel biedt ongetwijfeld « Een Lepel Herinneringen » dat in handschrift werd gereproduceerd, van het titelblad tot den kolofon toe. Dit fac-similé van het guitige geschrift met de zonderlinge k's is interessant omdat het Timmermans geldt. Van niemand anders zouden wij zulke rariteiten dulden, zoo wij geen grafologen of manuscript-jagers zijn. Het is merkbaar wanneer hij de pen opnieuw in den inkt heeft gedoopt : de eerste letters zijn volgeloopen. Typisch is de aanduiding voor een nieuwe alinea. Ik lees op blz. 16 volgenden lapsus calami : « Ik teekende en kleurde rond elke rond elke vrouw een kapmantel». Woorden werden doorgehaald of toegevoegd. Ook met de punctuatie en scheiding der lettergrepen neemt de auteur het niet zoo nauw. De tusschenin geplaatste krabbels doen aan kindergrafiek denken. Deze bladzijden, waarin tekst en illustratie zijn vergroeid, kunnen ook doorgaan als specimens van Timmermans' brieven en kaartjes. Ik herinner me nog dat tijdens de bezetting geen drukwerk ons land mocht verlaten met bestemming voor Nederland, zonder bij de Zensur te passeeren. De brieven van den Fé aan zijn Hollandsche vrienden kwamen vaak van den Zensur-dienst als geweigerd terug, omdat hij er overal marginaliën had bijgeschetst.
***
Bladerend in uw werken worden wij getroffen door uw teekeningen; als mannekensbladen houden zij den tekst gevangen. Terwijl wij prenten bekijken, herleeft het verhaal. Vooraleer wij het boek dichtklappen, nadat wij er in hebben gebrevierd valt ons het sluitstukje op. Ge teekende er in vele varianten: het woordje « Gedaan » op een wimpel, een mand met fruit, een uitgedoofde pijp, een lantaarn met opgebrand kaarsje, een blad dat van een boom valt, een treurwilg met graf, een torenwachter met lantaarn, een druivenplukker, een misdienaar die de kaars uitdooft, een afvarend zeilschip. Gij zeilt Gods stilte tegemoet. Uw stad, uw ondankbaar Schoon Lier, neemt kort afscheid. Ge draalt nog wat omdat ge ons niet goed kunt verlaten. Ik zie U een potlood nemen en beverig een kaalhoofdig man neerkrabbelen, in gebogen stand, den hoogen hoed naast hem op den grond. In zijn hand houdt hij een lier. Ge schrijft er onder : « Gedaan, dag! » lapidair en laconisch-triestig. Maar ge weent niet meer, ge snuit uw neus en glimlacht, want ge kunt niet nalaten er aan toe te voegen :
« Gegroet O Lier, gegroet, gegroet
Lierke Plezierke!
Nog duizend pluimen op uw hoed! »
***
( Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort- juni 1947 )
Een bijdrage geschreven door Ingrid en Paul Wolters voor het tijdschrift : die Heimat - 2005
Felix Timmermans (1886 1947)
in Krefeld damals und heute auch morgen?
Der Dichter aus Flandern dreimal bei den Krefeldern
Vor 75 Jahren hielt Timmermans seine erste Lesung in Krefeld am 7. Februar 1930. Diese erste Begegnung der Krefelder mit dem Dichter aus Flandern schildern vier Zeitungen sehr ausführlich.
Selten oder nie erlebten die Getreuen der [Literarischen] Gesellschaft, denen sich am Freitagabend eine sehr große Zahl seltener Gäste zugesellt hatte, eine so lebensbejahende, urwüchsig-naive, unproblematische Natur wie den flämischen Malerpoeten Felix Timmermans. [...] er trägt seine inneren Wirren nicht auf den Markt und handelt nicht mit Weltanschauung; er schildert, er malt mit außergewöhnlichem Farbenreichtum köstlich-saftvolle Erzählungen. Da gewinnen die kleinsten Dinge Bedeutung und Gehalt, da gibt es nichts Überflüssiges, da ist alles gesehen und geformt aus einem von Güte und tiefer Menschlichkeit überquellenden, gottesfürchtigen Herzen. So schreibt die Montags-Ausgabe vom 10. Februar 1930(Dr. R. M.).
Die drei Berichterstatter vom 11.2.1930 geraten nahezu ins Schwärmen; denn Timmermans ist so ganz anders als zeitgenössische Dichter und Schriftsteller, die sie bis dahin schon oft in Krefeld erlebten:
Er ist ein goldener Kerl! Ein Glückskind, Felix, der Glückliche [...], ein Sonntagskind, dem auch die böse Dreizehn nichts anhat, dem dreizehnten unter vierzehn Geschwistern, Kindern eines braven Spitzenhändlers aus [...] Lier [...]. Was er redet, handelt von ganz gewöhnlichen Dingen, und er bestaunt sie wie vom Himmel gefallene Wunder: das Geheimnis und die Kraft seiner Dichterschaft, sie überall zu finden und zu pflücken, schreibt die Krefelder Zeitung (Karl von Felner).
Wahrhaft, schlicht und einfach, nichts von jenem Aesthetentum, von jener zum großen Teil gesuchten, äußerlichen Vornehmheit so vieler unserer Großstadtdichter und Literaten, wahrhaft ein Mensch wie wir, trat er uns entgegen, schreibt die Westfälische Volkszeitung und preist den blühenden Humor, der [...] nicht etwa flacher Optimismus ist, sondern ein Humor, der aus dem Verdruss und der Not entsteht und über diese hinweghilft.
Felix Timmermans hat doch den Mut, sich abseits von allen Zeitproblemen zu halten, andere, jenseits der Verwirrung der Gefühle liegende Wege zu gehen, stellt auch die Niederrheinische Volkszeitung (Anton Lamers) fest und berichtet: Der Dichter erzählte aus seiner Jugend- und Werdezeit, las den ersten Teil aus [Das Triptychon von] den heiligen drei Königen, ein Kapitel aus dem Pfarrer vom blühenden Weinberg, endete mit einer schnurrigen Geschichte vom Schweinchen und konnte sich über ehrliche Aufnahme und warmen Beifall seiner großen Zuhörerschaft gewiss nicht beklagen.
Mich überrascht immer wieder neu, dass Presseberichte schon 1930 und früher festhalten: Einer großen Gemeinde darf dieser Dichter sich heute rühmen; denn 1930 war erst das dritte Jahr seiner Lesereisen, die im März 1928 begannen und ihn bis März 1939 in mehr als 140 Städte im deutschsprachigen Raum führten. Offenbar war Felix Timmermans in Deutschland bekannt und beliebt, lange bevor er das Reisen begann. Sein Jesuskind in Flandern [1917] war 1919 in deutscher Übersetzung von Anton Kippenberg im Insel-Verlag Leipzig erschienen, sein Pallieter [1916] folgte 1921, sein Triptychon 1923, sein Nikolaus in Not 1926.
Enttäuscht bin ich darüber, dass der Insel-Verlag, heute Frankfurt und Leipzig, der die deutschen Rechte an Felix Timmermans Werk besitzt, sich damit zufrieden gibt, dass heute nur noch diese vier Titel im Buchhandel zu haben sind; denn fast alle Werke dieses flämischen Dichters erschienen in deutscher Sprache, meist im Insel-Verlag.
Timmermans ist übrigens in 26 Sprachen übersetzt worden; gerade, im November 2004, erschien sein Pallieter auch in Japanisch, der 12. Sprache.
Wichtige Bücher waren noch gar nicht da, als schon zu lesen war: Der Stern [...] ist über Felix Timmermans mächtig aufgegangen.
Wichtige Bücher sind hier in der Reihenfolge ihrer Entstehung : Pieter Bruegel, 1928; Franziskus, 1932; Bauernpsalm, 1935, dt. 1936; Minneke Pus, 1942, dt. 1950; Adriaan Brouwer, 1948, dt. 1951; die Adagio-Gedichte, 1947, dt. 1949, und seine Novellen, Legenden und Erzählungen, z. B. Beim Krabbenkocher, 1934, dt. 1937; Ich sah Cäcilie kommen, 1938. Acht Insel-Bücherei-Bändchen gibt es von Felix Timmermans. Auf das neunte, Adagio in neuer Übertragung, hoffen die Timmermansfreunde seit 1997, dem Jahr, für das es vom Insel-Verlag schriftlich fest zugesagt war, dem Jahr des 50. Todestages des Dichters.
Felix Timmermans hielt seine zweite Lesung in Krefeld am 18. Oktober 1935. Elisabeth Knöck erzählte 2004, wie sie damals als Schülerin der 8. Klasse des Krefelder Mädchengymnasiums Felix Timmermans erlebte:
Ich half in der Ausleihe einer katholischen Pfarrbücherei. Bücher hatten mich von jeher interessiert. So las ich mit Begeisterung alles, was sich mir bot [...]. Besondere Freude hatte ich damals an dem Roman Pallieter von Felix Timmermans. Ich erfreute mich an den oft derben und drastischen Schilderungen von Ereignissen in einem flämischen Dorf. Ich las den Pallieter mehrmals, um möglichst viele Einzelheiten im Gedächtnis zu behalten und sie auch unter Altersgleichen zum besten zu geben.
Und dann geschah eines Tages etwas Besonderes: Am Schwarzen Brett unserer Schule hing im Herbst 1935 die Ankündigung einer Dichterlesung von Felix Timmermans. Sollte es wahr werden? Sollte ich einen richtigen Dichter kennen lernen und auch noch den, dessen Schriften mir so viel Freude machten?
Mit der Erwartung, die das Foto der Dichterfürsten Goethe und Schiller in unserem Lesebuch in mir geweckt hatte, ging ich in die Aula unserer Schule und fieberte dem Auftritt des richtigen lebenden Dichters entgegen. Doch welche Verwunderung! Der sah ja gar nicht aus wie Goethe oder Schiller! [...] Ich musste mich also zunächst an sein saloppes, wenn auch gepflegtes Äußere gewöhnen. [...] Als Felix Timmermans zu sprechen begann, war ich zutiefst angerührt. Was war es, was mich so ansprach? Die volle tiefe und warme Stimme oder die gehaltvollen Aussagen, die ich in Pallieter vor lauter Spaß an den bunten Bildern des Dorflebens wohl überlesen hatte? Ich weiß es heute nicht mehr. Ich weiß nur, dass ich zu Hause bei meinen Eltern geradezu überlief von den Eindrücken des Abends.
Dass ihr Erinnerungsvermögen sie nicht täuschte, erweisen Krefelder Zeitungen. Sie bringen am 18. Oktober 1935 als Appetitmacher kurze Auszüge aus Timmermans Pallieter, aus Wie ich Erzähler wurde und aus seinem Gruß an Deutschland :
Ich habe dann noch viele Vorlesungen in Deutschland gehalten. Ich habe es ungefähr in allen vier Windrichtungen durchquert. Und ich habe dabei viele schöne und großartige Dinge in seinem Alltag und in seiner Kunst gesehen und mir viele gute Freunde erworben.
Es ist ein mächtiges Land, wie der Rücken eines Werkmannes, den Rubens gemalt hat. Das Land der Genies, eines Bach, Beethoven, Wagner, Goethe, Schiller, Dürer, Kant...! Ein Land voll Musik und tiefer Gedanken. [...]
Über jede Stadt ließen sich viele schöne Dinge erzählen. Jede hat einen Schatz von Geschichte, Kunst und lebendiger Überlieferung aufzuweisen. Da hat ein großes Volk gewirkt. Und mir als Flamen gefällt besonders, dass ich überall in den Museen flämische Kunst als glänzende Kostbarkeit ausgestellt sah. Man fühlt es: In Deutschland steht Flanderns Kunst, die schönste Frucht des flämischen Geistes, in hoher Gunst, und das macht, dass man sich nicht mehr wie in der Fremde fühlt...
Beide Krefelder Zeitungen zitieren den Gruß in der gleichen Weise, beide auch mit denselben Fehlern: Sie schreiben vom höflichen statt vom höfischen Dresden und vom dürftigen statt vom deftigen Königsberg! Beide bringen auch eine Passage, die mir bisher nicht bekannt war und die ich nicht unwichtig finde:
Die alte Legende sagt, dass Eulenspiegel in Deutschland geboren sei. Man schwärmt da mit De Costers Eulenspiegel, man verehrt die flämische Kunst. Beherzigt, was ihr verehrt! Das Leben ist gleich heilig in Lappland und Paris, in Berlin und hier. Heiligkeit ist in den meisten Fällen Tragik, aber jeder Heilige war schließlich ein Sonnenkind! Ich hoffe noch oft in Deutschland zu sprechen und zwar in einem Deutschland mit viel Sonne!
Wichtige, mutige Sätze 1935 in unseren Land! Man muss bei Felix Timmermans lernen,
zwischen den Zeilen zu lesen!
Krefelder Zeitungen berichten am 19. und 20. Oktober 1935 ausführlich von der Palette des Dichters. Hier folgt in Auszügen die Schilderung aus der Westdeutschen Zeitung :
Felix Timmermans in Krefeld / Ein köstlicher Abend
Die Flamen Verhaeren und Vermeylen, Streuvels und Claes haben in unserem Vaterland viel hundertFreunde. Die Anhängerschaft Felix Timmermans aber ist Jahr um Jahr um Tausende gewachsen, und so nimmt es nicht wunder, dass die Auflagenziffern seiner Werke sprunghaft in die Höhe schnellen, und niemand gerät in größeres Erstaunen, wenn er vernimmt, dass der Festsaal des Krefelder Lyzeums gestern Abend überfüllt war. Was in den letzten Jahren keinem anderen gelungen ist, Felix Timmermans hat es vermocht, und die Herzlichkeit des Beifalls, die ihn gleich bei seinem Erscheinen empfing, tat kund, dass die dreihundert nicht etwa aus Neugier gekommen waren.
*
Felix Timmermans war nicht das erste Mal in Krefeld. Aber der letzte Besuch liegt lang zurück, und in dieser Zeitspanne ist sein Name und Werk weiter in die Welt gedrungen. Dass beide am Niederrhein seit Jahr und Tag ihr Zuhause haben, bedarf im Grunde keiner Erklärung. Denn jenes Städtchen Lier, dessen Häuser und Menschen immer wieder den Ort und die Geschehnisse in Timmermans Büchern abgeben, könnte irgendein niederrheinisches, etwa Kempen oder wie wir es sonst nennen mögen, sein. Selbst die Gestalten, denen wir in seinen Geschichten begegnen, sind unseres Fleisches und Blutes. Sie sind ebenso schwer in ihrem Schritt wie die Bauern unserer Heimat; denn letztlich sind ihre Ahnen die gleichen. Nur in einem und hier entscheidend sind sie voneinander verscheiden: Prall wie der Wind in den Mühlenflügeln des Landes steht die Lebensfreude in den Gesichtern der Flamen, sagt Carl Hanns Erkelenz irgendwo.
Im dritten Absatz seines Berichts spricht der Reporter über Timmermans Humor, im vierten
hebt er hervor, wie der Dichter von den Quellen seines Lebens und dem Werden seiner Bücher erzählte, und endet mit dem Hinweis, dass er nicht wisse, ob das alles schon in deutscher Sprache erschienen sei, dass jedoch, wenn es herauskomme, dies Werk des Dichters Selbstbiografie zweifelsohne zum Wertvollsten und Gewinnbringendsten seines Ganzen Schaffens gezählt werden würde. Der fünfte Abschnitt spricht von einem neuen Buch, Bauernpsalter.
Es harrt noch der Übersetzung ins Deutsche und soll wie Timmermans mit einem schalkhaften Seitenblick vermerkte just zur Krefelder Bauernausstellung herauskommen. Nun, Krefeld wird noch größeren Dank wissen als schon gestern Abend, denn die beiden Proben aus dem neuen Werk lassen erwarten, dass uns etwas geschenkt wird, das sich turmhoch über die gegenwärtig vielfach hörbare Art des Liedes aus Boden und Blut erhebt.
*
Timmermans endete wie gewohnt mit ein paar Worten des Dankes in seiner flämischen Sprache. Er übertrug den Dank der Krefelder auf sein Heimatland, bezeugte erneut seine hohe Achtung vor dem deutschen Volke und ging dann, umjubelt von Beifall, auf die Weiterfahrt durch unser deutsches Land. Mit ihm gehen gute Grüße und Wünsche seiner Krefelder Gemeinde, mit ihm geht jene trotz allem Beifall unausgesprochenen Dankbarkeit, die den Wunsch nach einem baldigen Wiedersehen, nicht so sehr auf den Lippen, als in ihrem Herzen trägt! Es ist die Dankbarkeit, die der Verehrung und Anhänglichkeit entspringt.H. H. M.
Die dritte Lesung in Krefeld war am 15. März 1939 während seiner letzten Lesereise durch Deutschland, diesmal in der großen Stadthalle. Unsere Zeitzeugin war wieder unter den Besuchern der Lesung. Sie erinnert sich:
Inzwischen war natürlich mein Verständnis gereift. Diesmal erwartete ich nicht mehr nur spaßige Unterhaltung an flandrischen Familien- und Dorfszenen. Was mich diesmal faszinierte, war die Lebensweisheit des Dichters, sein Welt- und Menschenbild. Er hatte etwas mitzuteilen, was wohl viele noch nicht sahen, aber im Stillen ersehnten. So war der Abend reich an neuen Erkenntnissen über das Menschenleben. Felix Timmermans brachte alles in eine schöne geistreiche, aber auch tief zu Herzen gehende Sprache. Es war für mich eine Daseinserhellung aus dem Herzen eines reifen gläubigen Menschen. [...] Dieser Abend mit Felix Timmermans bereicherte mich in einer Weise, die ich nicht in Worte fassen kann, die aber bis heute nichts von ihrer Bedeutung verloren hat. Ich hatte einen Menschen erlebt, der aus tiefen gottbezogenen Quellen lebte und sein Bild vom Leben und vom Menschen aus vollem Herzen an seine Hörer weitergab.
Mich beeindruckt, was Elisabeth Knöck nach all den Jahren sie wird in diesem Jahr 83 Jahre alt als das Wesentliche benennt, das sie ihrer Begegnung mit Felix Timmermans verdankt:
Das Leben eines jeden von uns ist eine Einmaligkeit, unverwechselbar in seinem Ablauf, in seinen Höhen und Tiefen. Und hinter allem steckt ein Sinn, mit dem Verstand kaum zu deuten, aber mit dem Herzen erfahrbar. Es hat Qualitäten, die es lohnen zu leben. Es hat auch seine Unzulänglichkeiten, die bei allen Bemühungen auch am Ende unserer Tage nicht auszumerzen oder in Vollkommenheiten zu verwandeln sind.
Unter der Überschrift Felix Timmermans in Krefeld ist zu seinem Auftritt am 15. März 1939 in der Rheinischen Landeszeitung vom 16.3.1939 zu lesen:
Der Dichter las aus eigenen Werken / Ausverkaufter Theatersaal
Im Rahmen des Vortragswerkes der Stadt und der Volksbildungsstätte Krefeld sprach gestern Abend im Theatersaal der Stadthalle der flämische Dichter Felix Timmermans aus eigenen Werken. Da gerade dieser Dichter in Deutschland eine große Gemeinde besitzt und da überdies die Nachbarschaft des Krefelder mit dem flämischen Lebensraum so nahe ist, konnte es kaum wundernehmen, dass die Krefelder Bevölkerung zu diesem Dichterabend in großen Scharen erschienen war und den Theatersaal der Stadthalle bis auf den letzten Platz füllte.
Der Dichter las zunächst eine ergötzliche Geschichte vom Bauern Knoll. Der flämische Akzent des Dichters, der zunächst eine gewisse Anpassung der Aufmerksamkeit erforderte, wurde bald schon durch die lebendigen und humorsprühenden Schilderungen kaum noch als fremdartig empfunden, so dass der Kontakt des Dichters mit der Zuhörerschaft schnell hergestellt war. Bei allem Humor und der deftigen Schilderung, die diese Geschichte so lebensnah gestaltet, war als Hinter- und Untergrund immer wieder die Verbundenheit des Bauern mit seiner heimatlichen Scholle als tragendes und weltanschauliches Moment der ganzen Schilderung zu erkennen und zu erleben. Wenn damit auch in erster Linie das flämische Volkstum gemeint ist, so sind aus der ganzen Themenstellung doch viele Fragen und Probleme zu spüren, die auch uns etwasangehen.Danebenwaresnatürlich
ein besonderer Genuss, mit dem Dichter zu gehen, wenn er die Umstände und Bedingungen, kurz das Genre der Menschen, so liebe- und humorvoll und umfassend kennzeichnete, dass kaum ein weiteres Wort notwendig ist, um den Lebensraum zu schildern, in dem seine dichterischen Gestalten leben. Der Maler Timmermans ist hier in jedem Wort zu erkennen.
Im zweiten Teil des Abends las der Dichter aus seinem Werk Das Licht in der Laterne die Geschichte von dem Schweinchen, das auf dem Markt auskratzt, um nicht geschlachtet zu werden, und das durch einen versehentlichen Schuss des Polizeigewaltigen das Ringelschwänzchen und damit seine ganze Schweinswürde verliert. Auch diese Schilderung war so voll Humor und stiller Ironie, dass herzliches Lachen und heimliches Schmunzeln das Verständnis verriet, mit dem die Zuhörer dieser Schilderung folgten. Wie schon im ersten Teil des Abends dankten auch diesmal die Zuhörer mit herzlichem Beifall.
Zusammenfassend darf man daher wohl sagen, dass der Abend mit Felix Timmermans das gehalten hat, was man sich davon versprochen hat. Zu erwähnen bleibt noch, dass die Pause natürlich eifrig dazu ausgenutzt wurde, um ein Buch des Dichters von ihm selbst unterschreiben zu lassen oder gar als Vorrat eine seiner Zeichnungen zu ergattern. Max Rittershaus
Signaturen mit Ort und Datum, oft mit einer kleinen Zeichnung des Malerdichters geschmückt, sind auch heute noch begehrte Sammelobjekte. Die Felix-Timmermans-Gesellschaft freut sich über Kopien solcher Widmungen; denn sie bestätigen die Termine der Deutschlandreisen des Dichters und geben Zeugnis von der Kreativität des Zeichners.
Felix Timmermans Spuren in Krefeld
In Krefeld sind noch Spuren zu finden von Felix Timmermans Besuchen am Niederrhein, Spuren in den Herzen, im Literaturhaus, in einem blumenprächtigen Garten.
Besonders bei den älteren Lehrern ist er nicht vergessen. Sie haben oft in vielen Jahren die Bücher des Dichters gesammelt, brachte doch damals sein Verlag fast jedes Jahr etwas Neues heraus. Gustav Driesen (1911 2001), der, wie er berichtete, dem Dichter 1940 in Düsseldorf begegnen konnte, erzählte, dass seine Schüler in der Berufsfachschule nach Felix Timmermans Geschichten verlangten und mit Schmunzeln seinen Lesungen aus Kleine Leute in Flandern lauschten. Auch erinnert er sich an eine Reise des Kollegiums seiner Schule nach Flandern, geleitet von Bibliotheksdirektor Wilhelm Schlüter, der im Beginenhof in Lier im Freien Die sehr schönen Stunden von Jungfer Symforosa, dem Beginchen vorgelesen hat.
Zahlreich und sehenswert sind Timmermans Spuren, die im Otto-Brües-Literaturhaus, neben wohl allen der rund 25 deutschen Bücher des Flamen, zu entdecken sind. Frau Dr. Eva Brües hat liebevoll und sachkundig der deutschen Felix-Timmermans-Gesellschaft die Kostbarkeiten zugänglich gemacht in einem ausführlichen, lebendigen, überaus lesenswerten Beitrag für das 9. Jahrbuch der Felix-Timmermans-Gesellschaft. Auf 27 Seiten stellt sie die Jahre enger Freundschaft zwischen ihrem Vater und dem flämischen Dichter dar, die Anfang der 20er Jahre begann. Durch ihre Erkundungen im Nachlass von Otto Brües (1897 1967) wurde sogar deutlich, dass Brües es war, der Karl Jacobs zum Pallieter und damit nach Flandern und zu Timmermans führte, Karl Jacobs aus Essen, der den Dichter 1928 zu dessen ersten Lesung nach Köln holte und der in lebenslanger Freundschaft sein Mitarbeiter, Übersetzer und Betreuer mancher Deutschlandauftritte wurde.
Eva Brües erlaubte den Abdruck vieler Zeichnungen, Widmungen und Fotos im Jahrbuch der Felix-Timmermans-Gesellschaft.
Es gelingt ihr sehr gut, die Seelenverwandtschaft zwischen ihrem Vater und Timmermans zu belegen, die Übereinstimmungen in den Grundempfindungen und Grundhaltungen in beider Leben und Schaffen, und so gleichzeitig Wichtiges über den Dichter aus Flandern hervorzuheben.
Timmermans betonte, wie Brües, das große Und doch! Und doch singen Und immer sang die Lerche dennoch, trotzdem, trotz aller Widerwärtigkeiten, fuhr sie fort zu singen über den Abgründen des Lebens und der menschlichen Existenz, die beide, Timmermans und Brües, sehr wohl gekannt und unter denen sie gelitten haben. Trotzdem sang der Dichter Felix Timmermans in der Gewissheit, dass hinter aller Dunkelheit das Licht steht.
In Timmermans Pallieter schrieb Otto Brües folgende Widmung: Und wenn wir zagen und klein sind und das Warum uns bis zum Hals steht, lehrst Du uns die Seligkeit des Lebens singen, lieber Bruder aus Flandern, und freuen und in allem sehen: das große: Und doch! Und neben den Worten ihres Vaters, die vom Wert der Freude, der Bewunderung und des Dankens sprechen, zitiert sie Felix Timmermans mit folgenden Worten: In meiner Kunst habe ich nichts anderes ausdrücken wollen als Bewunderung für das Leben. Bewunderung trotz allem: trotz der Tragik, trotz der Dunkelheit, trotz unserer Kleinheit und Erbärmlichkeit. Bewunderung für das Leben, für die Natur und den Menschen in Geburt, Wachstum, Kampf, in Liebe und Kunst. In allem schimmert das Göttliche. Bewundern ist danken. Ich bin froh, dass Gott mich auf die Welt geblasen hat. Und mehr habe ich nicht gewollt, als diese Freude niederschreiben. Und ich möchte glauben, dass man mich verstanden hat!
Felix Timmermans ist heute noch leibhaftig in Krefeld, gestaltet von dem großen flämischen Bildhauer und Kunstmaler Achilles Moortgat (1881 1957), der seit 1911 in Kleve seine Werkstatt hatte und drei Skulpturen von Felix Timmermans schuf, darunter zwei Köpfe, einer wurde 1937 auf einer großen Münchener Kunstausstellung ausgezeichnet: Die urwüchsige Vitalität des sinnenfrohen Menschen, die köstliche Schalkhaftigkeit des gefeierten Dichters [...], das alles ist in dieser kraftvoll gestalteten Bronzeplastik [...] nachgestaltet worden. Moortgat war einer der 550 Beschicker der Ausstellung, ausgewählt aus 884 Werken, die nach scharfer künstlerischer Auslese aus 15.000 Einsendungen in Betracht kamen.
Die zweite der Kopfplastiken wird wie folgt charakterisiert. In seinen Porträts ist er stets weiter gegangen als nur bis zur physischen genauen Wiedergabe. So auch hier bei Felix Timmermans, den er schuf, als der Dichter in der Blüte seines Lebens stand. Es ist ein robuster Kopf, aber in den Augen und im sanft modellierten Mund finden wir den empfindsam-leidenschaftlichen Timmermans wieder, den wir in seinen Werken gesehen haben.
Als größte und schönste schuf Moortgat die Statue, die auch die ganze füllige Figur des Flamen zeigt: Er lässt seinen schweren Kopf ein wenig vornüber hängen, und es liegt etwas von Müdigkeit und etwas Sinnendes in seinem Gesicht. Und nicht nur in seinem Gesicht; denn auch seine Hände sinnen, während sie in einer milden Haltung auf seiner Brust ruhen, mit gespreizten Fingern, die Daumen in die Ärmel der Weste eingehakt. Diese Skulptur habe ich entdecken dürfen, so erzählt Ignaas Dom, in einem gepflegten, blumenprächtigen Garten in einem Vorort von Krefeld. Timmermans steht da besinnlich zwischen Blumen und Sträuchern und schaut auf den Wasserspiegel eines kleinen Teiches.
Eine Verwandte der heutigen Bewohner des Hauses hat über Felix im Garten ein Gedicht gemacht, dessen letzte Zeilen lauten: Bleib lange an dem Teiche stehn, dass die Urenkel Dich noch sehn. Hier möchte ich, im Namenaller Freunde des Dichters, ergänzen: ... dass sie auch sehn, wer Du gewesen, und dann auch Deine Bücher lesen.
Felix Timmermans Zukunft
Die deutsche Felix-Timmermans-Gesellschaft will wie die Vereinigungen Timmermans-Genootschap und Timmermans-Kring in Belgien dazu beitragen, dass der Dichter nicht vergessen und dass er weiterhin gelesen wird. Noch lebt Felix Timmermans in Deutschland. Und die FTG möchte auch noch erreichen, dass nicht nur der Dichter, sondern auch der Maler und Zeichner Timmermans den ihm gebührenden Platz erhält.
Timmermans darf auch nicht nur als der Dichter des Pallieter gesehen werden, so schön und so bedeutend gerade dieses, sein erstes umfangreiches Werk auch ist. Er soll auch nicht nur gelten als Autor schöner Weihnachtsgeschichten, wie es beim Wissensstand heutiger Buchhändler vielfach geschieht. Er muss ganz und in seiner Tiefe gelesen und erkannt werden, will man ihn angemessen erkennen.
Man muss bei ihm zwischen den Zeilen lesen, aber wer das nicht kann, geht auch mit einem Fest im Herzen nach Hause. Er ist so nah bei den Menschen. Was Felix Timmermans hier über Pieter Bruegel sagt, gilt auch für ihn und sein Werk. Felix Timmermans hat viele Menschen durch seine Bücher glücklich gemacht und sie nach zahllosen Vorträgen mit einem Fest im Herzen nach Hause gehen lassen; das beweisen Berichte in- und ausländischer Zeitungen. Viele haben allerdings nur seine Sprachschöpfungen bewundert, besonders auch seine Vergleiche und Bilder, und dabei nur die Oberfläche seiner Werke gesehen. Dies sind die ersten Sätze der Einleitung zur Timmermans-Biografie von Ignaas Dom, Felix Timmermans Ein Dichter aus Flandern.
In dieser Biografie stellt Ignaas Dom (* 1928) Leben und Werk als Einheit dar und überrascht den Leser durch viele, auch bisher unbekannte Briefe, Zeichnungen und Fotos.
Wer Bücher mag, bemerkt es sofort, wenn er dieses Buch in der Hand hält: Es ist ein besonderes Buch von Ausstattung und Inhalt.
Die Lektüre lässt uns den Dichter begleiten von seinen Dämmerungen des Todes (1911, dt. 1978) bis zu den Gebeten des Adagio (1947, dt. 1949); sie zeigt uns Timmermans, den Pilger, auf dem Weg in das Land der Verheißung, sie erschließt uns seine Nähe zu den Gedanken der Nachfolge eines Thomas von Kempen und öffnet den tieferen Zugang, auch zum Mystiker Felix Timmermans.
Das Buch hat die neuen Kenntnisse zu Leben und Werk des Flamen aufgenommen, besonders auch die, die seine Beziehung zu Deutschland betreffen. Es ist 50 Jahre nach der letzten deutschen Timmermans-Biografie von Karl Jacobs (1906 1997) ein unverzichtbares Werk für alle, die ihn besser kennen lernen wollen.
Die neue Biografie erfuhr eine erfreulich positive Aufnahme. Mehrfach wird dabei betont, dass hier Akkuratesse mit einer Empathie und unaufdringlichen Begeisterung verbunden ist. Die Biografie lotet tief, sie ist ein redliches Buch, welches Klischee und Einseitigkeit vermeidet. Eine wissenschaftliche Arbeit liegt zugrunde. Man spürt sie ständig in der Genauigkeit der Darstellung. Dennoch und das muss deutlich gesagt sein hat das Buch einen ursprünglichen flämischen Charme. Ignaas Dom ist wie Timmermans in Lier geboren. Dom spart die schwierigen Zeiten im Leben Timmermans nicht aus und berichtet z. B. ausführlich von seiner Isolation nach dem Zweiten Weltkrieg. So kann man dem gut lesbaren Buch, das nur an einigen Stellen vor Begeisterung vergisst, dass nicht alle Leser ebenso vertraut mit Timmermans sind wie der Autor, viele Leser wünschen. Auf diese Weise könnte der Poet der kleinen Dinge (José de Ceulaer), der so nah bei den Menschen war, auch heute neu gelesen werden. Die umfassende Biographie [...] macht sicher manchen neugierig, das ein oder andere Werk im Ganzen zu lesen.
Neugierig machen will auch dieser kleine Aufsatz, zum Wiederentdecken eines Fast-Vergessenen möchte er führen, zur Ent-deckung der Botschaften, die er uns auch für das 21. Jahrhundert noch zuspricht.
Wenn unter den Lesern der Heimat sich jemand findet, der in unserer Gesellschaft mitmachen will, so ist er herzlich willkommen. Die Felix-Timmermans-Gesellschaft (FTG) wurde am 18. Februar 1990 in Kleve von 23 Timmermansfreunden gegründet. Fast 500 meldeten sich in 15 Jahren zur Mitgliedschaft an, darunter 18 Krefelder. Heute zählt die FTG deutschlandweit und über die Grenzen hinaus 50 sind aus Belgien 310 Mitglieder, die ihre Gesellschaft als einen Raum sinn- und freudestiftender Aktivitäten erfahren in Vorlesungen, Ausflügen, Theateraufführungen, Wochenendtagungen, beim Hören von Timmermanstexten auf CD und nicht zuletzt auch bei der Lektüre des Jahrbuchs, das im Jahresbeitrag von nur 20 Euro enthalten ist.
Die FTG sucht einen Liebhaber der Kunst, der das Buch schreibt, das immer noch fehlt, das Buch über den Maler und Zeichner Felix Timmermans.
Ergänzung 1:
Die Lektüre lässt uns den Dichter begleiten von seinen Dämmerungen des Todes (1911, deutsch 1978) bis zu den Gebeten des Adagio (1947, deutsch 1949); sie zeigt uns Timmermans, den Pilger, auf dem Weg in das Land der Verheißung, sie erschließt uns seine Nähe zu den Gedanken der Nachfolge eines Thomas von Kempen und öffnet den tieferen Zugang, auch zum Mystiker Felix Timmermans.
Das Buch hat die neuen Kenntnisse zu Leben und Werk des Flamen aufgenommen, besonders auch die, die seine Beziehung zu Deutschland betreffen. Es ist 50 Jahre nach der letzten deutschen Timmermans-Biografie von Karl Jacobs (1906 1997) ein unverzichtbares Werk für alle, die ihn besser kennen lernen wollen.
Ergänzung 2:
Als Kontaktadresse der FTG gilt auch die der Verfasserin: Tiefstraße 35, 47906 Kempen, Tel. 02152/3560,
Opgedragen aan den goeden vriend Felix Timmermans, Gouwleider der Vlaamsche Kunstenaarsgilden en Gildemeesters der Vlaamsche Kunstenaarsgilde : Tak Lier
Inleiding door Felix Timmermans
« L'Esprit du clocher ? ! » Die heeft elkendeen die van zijn stad houdt. Dit is zoo juist en eigenaardig verzinnebeeld in een monument te Siegen in Duitschland. Daarop ziet men drie moeders, die een kind betwisten. Dit kind is Rubens en de drie moeders zijn Antwerpen, Keulen en Siegen. Zij willen alle drie gelijk hebben en het kind het hunne noemen. In mijn verbeelding heb ik daar vroeger een vierde moeder bijgeplaatst : Lier. Ja, Rubens moet kost wat kost te Lier geboren zijn, daarom en daarom, te lang en te eenvoudig om te vertellen.
Maar dan zijn er vervelende geleerden gekomen, die mij op vierkantige wijze hebben kunnen overtuigen dat Rubens niet te Lier geboren is. Zij hebben embetant gelijk.
Om zich dan te troosten zoekt men naar andere beroemdheden. Wie geen rozen mag gaan plukken op 't kasteel, vergenoegt zich dan maar met bloemen in het veld en in de wei te plukken. En die kunnen ook schoon zijn. En zoo staat er dan in ons huis Lier een nederig bloemeken van Kunstschilders in de vaas van onze vereering, een bloemeken dat onzen geest verfrischt, het oog bekoort en waar wij fier en blij mee zijn.
Er zijn daar Wouters, De Bie, Tieleman, Cels, Groenedael, De Weert, Van Beers, Van Engelen, Dijckmans, Bogaerts en veel anderen. De meesten behooren in dezelfde sfeer der romantiek te huis. Zij leefden in een gansch anderen geest dan de modernen die zoo rond de jaren '80 de vernieuwing brachten.
Zij zagen, voelden en dachten anders. Deze romantiekers, stonden met andere theorieën en inzichten tegenover het leven, de natuur en hun kunst. Zij hadden meer bewondering voor de natuur, vereering en vroomheid en wilden die in hun werk weergeven met de natuur zoo dicht mogelijk in hun werk te benaderen. Hun werk was meer afbeelden dan een innerlijk uitbeelden. Het moest zoo sterk op de werkelijkheid gelijken dat de vogelen des hemels van de kersen zouden komen pikken die zij geschilderd hadden. En toch, al schilderden zij stipt naar de natuur, er was in hen een drang en een poging, en daar zit juist hunne romantiek, om de werkelijkheid nog schooner te maken dan zij is. Zij veredelden de lijn en den vorm van het menschelijk lichaam als wilden zij van de menschen goden maken. Zij deden de boomen massaler en indrukwekkender groeien, zij komposeerden het landschap naar hun pastorale en bijbelsche gevoelens. Zij zochten het schilderachtige, het poëtische in hun stillevens.
Ze doordrenkten hun werk met ontroeringen. edele gevoelens en zelfs met gedachten.
Zij wilden nog iets anders dan zien.
Zij voegden er nog iets bij. Een bijbedoeling.
Zij streefden naar een totaal gevoel van mensch-zijn in hun werk. Het moest schoon zijn, zoo wel van ingeving, als van opzet en uitvoering. Schoon !
Hun werk is een vereering voor de natuur en het leven. Verheerlijking des levens, vol piëteit, een hulde uitgevoerd met al de hoedanigheden die een mensch verwerven kan.
Daarom waren zij zoo sterk in hunnen stiel. Zij begonnen met stielmenschen te zijn.
Eerst leeren schilderen en wel tot het uiterste doorgevoerd. Teekening en koloriet moest een innige samenwerking zijn, tot een harmonie uitgroeien.
Bij hen was de devies : Eerst de kunde, de stiel als nen boterham in uw hand, en laat dan den H. Geest maar komen. Het genie ! Maar daarom komt de H. Geest nog niet. Daar laten wij God en den mulder over beslissen.
En toch daaruit kunnen de jongeren van dezen tijd een groote les halen. Wij kunnen niet genoeg. Laat het ons maar rechtuit bekennen en ons eigen niet beliegen ; er mangelt iets in onzen tijd. En dat is de sterke kunde, het meesterschap over den stiel, punt andere regel.
Ja we hebben iets bijgewonnen : kleur, licht, spontaneïteit, frische natuurlijkheid. Wij zijn verlost van het theatrale waar de ouden veelal in vervielen, wij zijn verlost van het vooropgezette, het gewilde, het afgekekene van elkander, het te voorzichtig zijn en het tot in den treure afgelakte. Wij hebben snijdender ideeën, wij zien direkter, persoonlijker, durvender, tragischer, en tasten ineens zonder tirlantijnen naar de kern ; wij willen en moeten zien hoe het gedaan is, wij schilderen meer om het plezier en den hartstocht van te schilderen en niet om van iedereen een brave mensch te maken. Maar alles bij elkaar genomen, wij kunnen niet genoeg. Wij missen daarbij het vrome, de verheerlijking van het leven. Ik ben er zeker van dat het genie van de toekomst, het genie als een Van Eyck, een Breugel, een Rembrandt, een Rubens, om een volledig genie te zijn het beste wat de ouderen bezaten tot zijn bezit moeten maken.
De oude Liersche kunstenaars ! Men moet zich even indenken in hunnen bloeitijd, die ligt tusschen 1800 en 1870. De goede, oude tijd '. Een romantische tijd, een brave tijd, bij ons tenminste. Een atmosfeer van kalmte en zelfgenoegzaamheid, een voort-teren op het verleden tot op het verslijtens toe zonder opstand tegen de heerschende toestanden van armoe, ongeletterdheid, uitbundig, burgerlijk-deftig, een beetje zenuwloos, zoo maar een laten-gaan-Comment-ça-flodder?... A la douce !
De tijd van de krinolines en de witte kousen, van de diligenties, het dansen op de schreef, den tijd van de faro in 't « Lieve Vrouwke », en om ter langst pijpen smoren in 't « Sinte Pieter » nevens het kapelleken.
En 's Zondags en 's Maandags gaan « chauffeën » naar het « Berdenhuis », « Sinte Gommer » en « De Herderin ». De tijd dat heel het gezin op staminé ging en iedereen van vaders pint eens mocht drinken, de sukkelaar !
Met Schippekenskermis was het rijstpap gaan eten buiten de Mol, soep met ballekens in 't Hof van Beieren, den tijd van den taptoe en van om elf uren binnen, het kantwerken bij den ordonaal, en het voorlezen van de boeken van Hendrik Conscience bij het keersken van een cent. In iedere oude vrouw zag men een heks ; 's avonds liepen er spoken en de zwarte katten hadden de boter gëeten. Bijgeloof en superstitie, en naar Kruiskensberg om er uit te loten. Hard en lang werken zonder veel te verdienen. Het plezier was klein en niet veeleischend ; ganskensblad en kwade negen, een foor met wassen-beelden-barak, opvoeringen van Genoveva van Brabant, en de Twee Weezen, allebei, ringsteking en zakken loopen.
En naar Antwerpen gaan ? Dit was veertien dagen op voorhand geregeld, men nam zijn boterhammen mee, lijk in oorlogstijd en de gegoeden gingen in « De Leeren Eemer » een patat steken., Het was, krinolinentijd en den hoogen hoed, een tijd zonder kultuur, zonder élan in de vleugels. Maar er hong en woog een groote tevredenheid over de roode daken. Niets gejaagds, geen zenuwtrek en de smieren wandelden gerust op de Groote Markt, men kon zout op hunnen steert strooien.
En in die tijden leefden de kunstenaars met hunnen zak vol verleden en schilderden rustig hunne droomen, hun fantasieën en hun verlangens uit. Zij hadden den tijd en de kalmte om de dauwdruppelen op de rozen te schilderen en de vliegen op de pruimen. Zij konden hun werk tot in de puntjes op de i's doorvoeren. Zij waren gelukkig, gelukkig in hun kunst.
Ik wil niet uitweiden over elken schilder afzonderlijk. Het is anders interessant, om eens in 't lang en in 't breed in hun leven en hun werk te pluizen. Daarvoor moest er dan iemand gevonden worden die eens met veel geduld en liefde de geschiedenis, den groei en den bloei van leven en werken dezer Liersche schilders bijeen zou brengen.
Met dit boek heeft Bernard Janssens dit verlangen vervuld.
Het mocht geen kritiek zijn, en is het gelukkiglijk ook niet. Het blijft hier bij de feiten. Louter studiemateriaal. Dat wat men van deze kunstenaars weet of in de papieren verdoken en verloren zat, bijeen brengen, ordenen en onder duidelijk daglicht brengen. Waar zij werkten, hoe zij werkten, wat ze zegden, en wat er over hen gezegd en geschreven is, hunne eigenaardigheden, hunne voorliefde en hun inzichten, mitgaders, waar en hoe hunne werken ontstaan zijn, waar die schilderijen zich bevinden enz., enz...
Zoodat dit boek voor andere navorschers in de kunst van het grootste belang is. Het is een boek dat er noodig is, en waar men van genieten kan.
Lierenaars !
« Al is Rubens hier dan toch niet geboren, waar ergens anders gaat ons niet aan, gij moogt fier zijn op de rei dezer kunstenaars. Daar zit toch wat van in uw bloed. Het is familie van U ».
Overgenomen uit het jaarboek 1973 van het FT Genootschap
Vader was kunstenaar uit heel zijn hart en ziel ; zo stond hij open voor elke schone impressie, was hij gevoelig voor elke esthetische ontroering.
Daarom kon hij als jongeman de vriendschap van Renaat Veremans en Lode De Vocht beantwoorden. Hij kon hun muzikale verrukking in zich opnemen, opvangen en langs zijn taal om, als vele rijke weergalmen, geestdriftig aan anderen mededelen.
Veremans leerde vader Wagner kennen en genieten. Het vaderhuis klonk in mijn prille jeugd dan ook als een ruisende zeeschelp vol stijgende thema's, klimmende muzikale zinnen en jubelende hoogten uit Lohengrin, Parsifal en Siegfried. Dit alles kwam voor ons, kinderen, wonderlijk genoeg, uit een ouderwetse grammofoon, die met de hand moest opgewonden worden. We kibbelden om die heerlijke taak voor vader te mogen uitvoeren. De fonoplaten, die vader telkens weer speelde, werden hem door zijn Duitse uitgever elk jaar als kerstgeschenk toegezonden. Zo werd de discotheek nog aangevuld met vele klassieke opera-aria's, gezongen door de grote Caruso.
Op zondagmorgenden, wanneer Fred Bogaerts naar gewoonte een glas wijn kwam drinken, werd hem bij de bourgogne het Quintet in C dur van Schubert opgediend of werd hij verplicht, onder het roken van een sigaar, te luisteren naar Brahms' ''Rhapsodie aus Goethes Harzreise im Winter". Later bracht vader van zijn reizen Schubert-albums mee, waaruit mama en ik hem voorzongen.
Het was ten slotte toch Beethoven die de voorkeur kreeg. Vader zei eens : "Moest ik kunnen componeren, ik zou het doen in de trant van Beethoven". Veremans kon hem geen groter plezier doen dan de serene Mondscheinsonate te spelen. Ook Bach werd veel beluisterd. De hele familie woonde jaarlijks de uitvoering bij van de Mattheuspassion op Paaszaterdag. We zouden ons voor de hoogdag niet voldoende voorbereid voelen, indien we dat concert gemist hadden. Het was in de jaren dat de talentvolle sopraan Jo Vincent, onder leiding van De Vocht, zo zuiver Bach vertolkte.
Jaren later, toen ik zelf Bach en Mozart zong, hielden we vaak gezellige huisconcerten. Medestudenten uit het conservatorium kwamen tijdens de oorlog per tram langs Broechem en brachten hun viool, fluit of klarinet mee. Het liefst van, al luisterde vader naar de cellist, want die bespeelde zijn lievelingsinstrument. Vroeger, toen vader jong was, wilde hij cello leren in de muziekschool, maar de notenleer hing hem zo de keel uit dat het bij een droom bleef. Toch behield vader een voorliefde voor de warme tonen van de cello. Op een van zijn reizen in het buitenland, hoorde hij Pablo Casals concerteren. Hij beschreef het ons als volgt :
"Die man speelde zo kalm, alsof hij het enkel voor eigen genoegen deed. Aan de rechterhand, die de strijkstok hanteerde, droeg hij een ring, bezet met een grote diepgele topaas. Het leek alsof het de edelsteen was die de adembenemende schone muziek uit de cello toverde".
Vader is er nooit toe gekomen een instrument te bespelen. Wel tokkelde hij melodietjes op de piano, en ook op de kleine porseleinen ocarina kon hij enkele liedjes spelen. Op lange wandelingen stak vader dan ook altijd zijn mooi beschilderde ocarina op zak, en terwijl we uitrustten in de schaduw van de loverbomen, klonk er tussen het struikgewas een lokkende toon alsof een Pan zich ergens achter het bladhout verschool.
Om door muziek gelukkig te worden is het al voldoende ze te smaken, meende vader. Eens klaagde ik, ongeduldig omdat ik nog geen ster aan de zanghemel geworden was. Vader troostte me en zei: ge hebt Mozart binnengebracht in ons huis, daarmee hebt ge ons erg gelukkig gemaakt; het is beter dan het schoonste geschenk!
Om dezelfde reden bleef hij trouw en dankbaar zijn te vroeg overleden vriend Flor Couteele gedenken, die hem Honegger, Hindemith en Mahler had leren waarderen. Wat vader in deze toondichters trof, was het feit dat ze hun inspiratie zochten in de bronnen van de volksmuziek. Daaraan hechtte vader groot belang.
"De eigen aard van een volk klinkt door zijn gezangen", filosofeerde hij. Wij, kinderen, zijn met onze Vlaamse volkszangen opgegroeid. Gedurende de grijze decemberdagen leerde vader ons al op voorhand liedjes waarmee we de straat op konden om, als alle kinderen van onze wijk, driekoningen te zingen of nieuwjaar te wensen bij de talrijke tantes en ooms. Onder andere kenden we de lieve, naiëve teksten van :
"Er waren drie koningen met ene ster, zij kwamen gerezen van zo ver.
Ze kwamen van over berg en dal om het klein kindeke te vinden.
Ze kwamen en zochten overal, naar het allerzoetste Lam!"
"Sterre ge moet er zo stille niet staan,
Ge moet met ons naar Bethlehem gaan,
Bethlehem, die schone stad,
Waar Maria met haar kinderen zat".
"Maria die zoude naar Bethlehem gaan,
Kerstavond na de noene...
Sint-Jozef zoude al met haar gaan
Om haar de weg te tonen."
"Nieuwjaarke is gaan reizen, mijnen peteren is verblijd,
'k Lig er dag en nacht op te peinzen, op hetgeen hij mij heeft
gezeid", en nog vele andere.
Vader illustreerde een reeks kinderdeuntjes. Het werd een spel. Vader zette een eerste kribbel op papier en we moesten raden...
"Moriaantje zo zwart als roet...
Keerseke in de lanteern, is mijnheer pastoor niet thuis?
Heb je al gehoord van die hollebollewagen ? Waar de hongerige Gijs op zat.
Hij kon schrokken, hele brokken. En kol en een kalf en een heel schaap half, en een os en een stier en zeven tonnen bier!"
Wij drie zusjes, riepen het zo luid door de kamer, dat de kleine Gommaar ervan wakker schoot. Was mama er niet, dan nam vader de kleine uit de wagen en bromde met zijn diepe stem als wiegelied :
"Drie schoon Tamboers die van den oorlog kwamen,
Drie schoon Tamboers die van den oorlog kwamen,
Van rom plom rom plom rom plom plom,
Die van den oorlog kwamen."
Dat tromgeroffel scheen te werken als een slaapsiroop, want een weinig later hield vader een zoete zoon in de armen.
Ook voor de smartlappen van de eeuwwisseling, die door kantwerksters en kleermakers thuis bij het werk gezongen werden, had vader aandacht. De schrijnende nood van de lagere klasse en de onderdrukking door een te streng gezag werden verhaald in liederen met liefst twaalf strofen en evenveel refreinen op een meestal zagerige toon. Nu wilde het toeval dat moeder, haar twee zusters-kantwerksters en drie broers-kleermakers prachtige natuurstemmen hadden. Zonder een noot muziek te kennen, konden ze al die liederen dadelijk in vierstemmig koor ten gehore brengen. Op elk feest dat vader gaf, en dat waren er vele, want hij zocht en maakte van iedere gelegenheid gebruik om iets te vieren, werd er altijd veel en prachtig gezongen. Dat waren ondermeer :
"De dood van een wees",
"Helena de zinneloze",
"Liefde en rijkdom",
"Ik ken een lied dat't hart verblijdt".
Dan bleef er een weemoedige stemming over de feesttafel hangen en er moesten nieuwe flessen wijn ontkurkt worden om de ontroering weg te spoelen.
Tijdens zijn verblijf in de Walen leerde vader de Bretoense minneliederen, zo melodieus en zo romantisch :
"Jaime Paimpol et sa falaise,
Ses vieux cloches et son grand pardon!
J'aime surtout la Paimpolaise,
Qui habite Ie pays Breton!"
"Celle que j'adore en cachette
a les yeux bleus,
c'est une fine demoiselle
de Saint Brieuc.
Elle est très riche et très jolie,
Moi pauvre et laid.
Je 1'aime beaucoup, mais la lui dire
Je n'oserai..."
In de twintiger jaren vormde de Timmermansfamilie nog een grote vrolijke groep, die op warme zomerdagen bijeenkwam op het buitenhof van een mooie nicht. Soms waren we wel dertig in getal. Er werd zowel door volwassenen als kinderen verstoppertje gespeeld of blindeman, wat ons jongeren erg opgewonden maakte. Wanneer dan iedereen verhit en moe aan de lange tafels onder de kerselaars zat, koffie dronk en boterkoeken at, werd er om beurten voorgedragen en gezongen. Het was vader en zijn schoonbroer uit Brussel die de Franse liederen van rond de eeuwwisseling met veel zwier of soms met veel pathos voorzongen. De overige zusters, ooms, nichten en kozijns vielen in koor in om de refreinen ten beste te geven. Wanneer ik een van die liederen hoor, zie ik weer struisvogelveren, titsen en met parels bestikte, mouwloze bloezen.
Les yeux noirs de la Circassienne
Font les délices des sultans,
Les yeux bleus de la Parisienne
Sont gais comme un ciel de printemps.
Ils font songer aux hirondelles,
Filles de 1'orient vermeil,
Qui nous apportent sur leurs ailes
Un peu d'azur et du soleil.
Chez les yeux noirs le coeur est plus sincère,
Mais je préfère les yeux bleus.
Femmes aux yeux noirs ont toujours su me plaire,
Mais les yeux bleus sont les plus amoureux.
Lange tijd hebben wij, kinderen, de laatste zin met kloppend hart meegezongen ; we begrepen alleen het woord "amoureux" en wisten dat het voor ons verboden was.
Toen ik muzikale studies begon, heeft vader me altijd door zijn interesse gesteund. Samen met mama begeleidde hij me naar recitals en opera's. Zo hoorden we Clara Clairbert, Amelita Galicurtie en onze eigen tenor Sterkens, waarvoor vader een bijzondere bewondering had. Thuis luisterde hij geduldig en aandachtig naar de talrijke liederen die ik instudeerde. Sommige ervan hebben hem geïnspireerd bij het schrijven van Adagio en dat ontroert me telkens ik de gedichten herlees.
"De meinacht mint de nachtegaal" zijn de klagende vocalises van een liefdeslied van Rimski-Korsakov op woorden gezet.
"Maria zingt in gouden avondstond met blanke kele..." werd hem ingegeven door een wiegelied van Weber.
Een ding mag ik zeker niet vergeten te vernoemen, en dat is vaders godvruchtige bewondering voor de Gregoriaanse zang, die volgens zijn woorden "zuiver en alleen voor Gods eer gemaakt is". Daarvoor reisde hij gedurende de Paasweek naar Averbode, waar hij met de paters Witte Donderdag en Goede Vrijdag vierde.
Muziek betekende in het leven van vader een stuk geluk. Maar het bleef niet enkel bij dit ene begrip. Hij luisterde ook ingetogen naar het fluiten van een merel, zoals ook Gezelle het zo mooi dichtte :
"Hebt ge nog geluisterd naar de Merelaar ? 's avonds als het duistert, als de sterren staan? 't Zijn als orgelklanken..."; voor een kunstenaar is dit evenzeer muziek. Ook het tjierpen van krekels, het kwaken van kikkers, het blaffen van honden, het kraaien van een haan. Vader noemde het "geluiden van het leven, de zang van het bestaan". Waarom ook niet? Ook Lawrence Durrell beschrijft hanengekraai, uitgelokt door Katsimbalis, een opzwepend psalmgezang!
Op het einde van zijn leven ging de stilte een grotere plaats innemen in vaders hart, en ook dat herkende hij als muziek, die hij oplettend, nieuwsgierig getroffen, beluisterde gedurende vele wakende nachten. Daaruit groeide de dichtbundel Adagio, met een gulden lied, kristallen taal en duizend schone akkoorden. Doch nu was er vooral een luisteren van de ziel naar Gods lied. En dat is een oneindige stilte.
Vroeger, toen alles nog vredig was en sereen, had vader eens de wens te kennen gegeven dat hij graag zou willen heengaan, stilaan uitdoven en zo sterven, terwijl de Largo uit Xerxes van Handel hem plechtig en statig zou uitgeleiden. Maar het was zo heel anders! Er klonk geen muziek, er was alleen de hoorbare stilte van de nacht met zijn miljoenen sterren. Een meer ontroerend, grootser lied om een dode kan niet gezongen worden.
Toch liet vader ons een boodschap na, de spreuk "Toch zingen", die op een schotel geschilderd en gebakken is. Ze stelt een boer voor die, zo goed en zo kwaad hij kan, op een doedelzak speelt. Zo is de bedoeling ook duidelijk. Vader spoorde ons aan van het leven, zoniet een lied, dan toch een klare klank te maken in Gods symfonie.
De verdwenen 'Kathedrale' Begijnenvest - Arthur Lens
De Verdwenen 'KATHEDRALE' BEGIJNENVEST
Arthur Lens
Uit het jaarboek nr 23 van het FT Genootschap D Amandelboon van Lier 1995
Ik geloof niet dat veel mensen totaal ongevoelig zijn voor het schome van de natuur, die een innerlijke rust in zich draagt. In deze volkomen ontspanning, ver buiten het driftige leven in de steden en hun onnatuurlijke gejaagdheid, komt men tot bezinning.
Ook Felix Timmermans was gefascineerd door de natuur. Zijn scheppingsdrang lag in zijn romantische aard en was aangewezen op de indrukken van de natuur. Die schoonheid bezat hij in zijn hart; hij ging er zijn drang tot artistieke productie in uitleven. Hij besloot de natuur te gaan beschrijven onder de wisselende jaargetijden. (Uit mijn Rommelkas)
Er zijn zo van die plaatsen waar men de rust kan vinden in de grootsheid van de natuur. Een van die plaatsen was de bekende Lierse begijnenvest, aangelegd van 1863 tot 1864 onder het bestuur van burgemeester George Bergmann, vader van Anton Bergmann. In Schoon Lier in het hoofdstuk Een ordinaire dag schreef Felix Timmermans : 'Op de eenzame, lommerige Begijnenvest, vanwaar men achter de velden en de Nete de toren van Mechelen ziet, wandelt een oud begijntje, en op het stille begijnhof hoort ze een ander begijn harmonium spelen.'
Van al de vesten die Lier zo lieflijk omsluiten was de begijnenvest de enige die een dichterlijke en verheffende stemming in zich droeg. Niet zoals de andere vesten gaf de begijnenvest uitsluitend de indruk van een weelderige groene oase, maar ze gaf meer. Deze stadswandeling was schoon door haar eenvoud en zonder overbodige beplanting met gewas en verschillende boomsoorten.
In de Liersche Almanak voor 1906 publiceerde Polleke van Mher (Felix Timmermans) het gedicht Begijnenvest:
't Is lijk een der grote beuken
Van een kerk,uit oude tij'n
Waarvan 't wijd omliggende landschap
De gekleurde ramen zijn.
(Albert Speekaert en Louis Vercammen, De dichter Polleke van Mher, Jb. 5, 1977 van het FTG)
Op de begijnenvest kwam tot voor de tweede wereldoorlog geen standbeeld van een of ander illuster persoon. Anton Bergmann in 1898 en kanunnik Jan B. David in 1923, weliswaar na hun overlijden, kregen reeds op andere stadswandelingen hun standbeeld. Eerst in 1942 werd op de begijnenvest een gedenksteen ter ere van Felix Timmermans onthuld en de vest werd omgedoopt tot Felix Timmermansvest.
Op 13 december van datzelfde jaar werd deze gedenksteen vernield en in de afleidingsvaart geworpen, zonder dat iemand de verantwoordelijkheid voor dit nachtelijk werk op zich heeft genomen. Op deze plaats werd in 1967 het monument voor de Lierse gesneuvelden, ontworpen door Josue Dupon, opgericht.
De begijnenvest was sober, eenvoudig en dat paste haar. Het was als een rechte dreef met majestueuze olmen, met hier en daar tussen de hoge rechte stammen wat struikgewas. De bomen stonden evenwijdig en hun kloeke stammen rezen, lijk stenen pijlers van een kathedraal, de hoogte in: 'Uit de driedubbele hoge bomenrij, machtig van bouw als een kerk, met de landschappen als ramen, vielen de grote zonbestraalde lekken en zo menigvuldig, dat het een regen was.' (Pallieter). De brede takken van de bomen leken gewelfribben, die elkaar toenegen in spitsbogen, een eindeloze rij. Geen vergelijking past hier beter dan die van een enorme gotische kerk. Zoals bij het binnenkomen van een kerk, zo kwam ook hier de koelte van de hoge welvingen en de stilte over. Een grootse indruk!
Wat schreef Felix Timmermans ook weer in De zeer schone uren van Juffrouw Symforosa, Begijntjen? 'De Begijnenvest is als een kerk, waarvan de bomen de pilaren en het landschap de gekleurde ramen zijn.'
Zo was de begijnenvest een heiligdom voor hen die het geluk hadden er regelmatig te komen. Maar het is spijtig dat het genot te leven in schone natuuroorden, zo jammerlijk kan verloren gaan. De pracht en de weelde van de luisterrijke begijnenvest moesten wij prijsgeven, ditmaal niet door het eigengereide optreden van het openbaar bestuur, maar door het vernielend werk van de kleine iepenspinkever. Tijdens een zwaar onweder op 18 juli 1964 ontwortelden enkele bomen. Deze beschadigden het begijnhof, het dak van het St.-Gummaruscollege en sleurden in hun val vele takken en sommige boomkronen mee. De stadswandeling leek een ruïne, zodat men besloot deze prachtbomen in hun totaliteit te vellen.
De olmen werden in 1965 gerooid en in 1966 kwam er een nieuwe aanplanting.
«De Familie Hernat» (1), dat in 1941 verscheen, is het omvangrijkste maar niet het beste werk van Felix Timmermans. De auteur noemde het trouwens achteraf zelf : «een onvoltooide symphonie».
Over de literaire waarde van het boek willen we het echter hier niet hebben, wel over de oorspronkelijkheid ervan. Die oorspronkelijkheid werd immers in twijfel getrokken door de Nederlander Jos Weijden in een bijdrage, in 1943 verschenen in het Duitse tijdschrift «Der Wachter» (2). De belangrijkste argumenten die Dr Weijden aanhaalde zullen we samenvatten, waarna we het antwoord van Felix Timmermans en de belangrijkste punten uit de documenten, welke hij er aan toevoegde, zullen publiceren.
I. Felix Timmermans en Adalbert Stifter.
Dr Weijden stelde allereerst vast dat «De Familie Hernat» in verlerlei opzicht aan de door de idee van de noodlotstragedie bevruchte novelle «Die Narrenburg»(3) van Adalbert Stifter (4) herinnert. Hij kleedt zijn inleiding dan verder aldus in : «Ofschoon er van bewuste afhankelijkheid of slaafse navolging geen sprake kan zijn wat men immers ook van een zo betekenisvol schrijver als Timmermans niet zou mogen verwachten en ofschoon verscheidene delen van de roman op geen nader kontakt wijzen, kan men toch zonder meer vaststellen dat de novelle van Stifter de roman van Timmermans beinvloed heeft.
(1) Felix Timmermans «De Familie Hernat». P.N. Van Kampen & Zoon N.V., Amsterdam, (1941), 384 blz.
(2) «Felix Timmermans und Adalbert Stifter» von Josef Weijden, in «Der Wachter. Zeitschrift für alle Zweige der Kultur» (Nymwegen, Wurzburg, Brünn), 25. Jahrg., Heft 4, 1943.
(3) «Die Narrenburg» verscheen in 1843. De Nederlandse vertaling door Jan Vercammen verscheen onder de titel «De Narrenburcht» in 1942 bij de uitgeverij De Kinkhoren, te Brugge.
(4) De Oostenrijkse schrijver Adalbert Stifter werd in 1805 geboren. Hij leed aan levercarcinoom en pleegde in 1868 zelfmoord in een pijnaanval.
Er is zelfs geen schrijver zonder literaire voorvaderen denkbaar. Ook de grootsten vertonen zelfs in hun beste werken sporen van voorbeelden. Onbewust en onopzettelijk kunnen min of meer sterke invloeden van de eigen lectuur innerlijk verwerkt worden door een latere schrijver, die zich dan weer in zijn eigen werk nu en dan op de ene of andere manier doen gelden. Dat behoort mee tot de geheimen van het scheppmgsproces ».
Dr Weijden stelt vervolgens vast dat reeds het hoofdthema van beide werken grote overeenstemming vertoont.
In de Narrenburcht laat graaf Prokopus twee zonen achter : Judook en Sixtus, die samen op het familieslot wonen. Op zekere dag brengt Judook een wondermooi Indisch meisje, Chelion, mee. Sixtus wordt op haar verliefd en verleidt ze, terwijl Judook op reis is. Deze keert echter nog juist op tijd terug om de echtbreuk van zijn echtgenote met Sixtus te ontdekken. Sixtus vlucht en keert nooit meer weer. Judook wil Chelion doden, maar besluit daarna haar vergiffenis te schenken. Chelion kan echter de eens tegen haar geuite bedreiging niet te boven komen en sterft vroegtijdig.
In «De Familie Hernat» laat Baron Stefan twee zonen achter : Simon en Arnold. Beide broeders wonen samen op het kasteel van hun vader.Op zekere dag brengt Arnold, de jongste van beiden, een vreemde vrouw mee naar huis. Hij noemt ze Anna-Lise. Simon wordt aanstonds op haar verliefd. Arnold ontdekt de ontrouw van Anna-Lise en zijn broeder. Hij verdwijnt uit het kasteel en keert nooit meer terug. De roman behandelt nu verder het thema Simon - Anna-Lise.
De overeenstemming valt dadelijk op. Waar bij Stifter de bedrieger verdwijnt, laat Timmermans echter de bedrogen echtgenoot verdwijnen.
De criticus noemt de inhoud van beide werken : de familie-kroniek van een zonderling geslacht. De Hernats zijn allen min of meer geestelijk ontwortelde karakters, die we ook bij Stifter herhaaldelijk vinden. Bij Timmermans is er echter, zoals dat past in een roman, meer epische breedte in de handeling en wordt er veel van wat in de dramatisch toegespitste novelle van Stifter slechts aangeduid wordt, breder uitgewerkt en uitvoeriger beschreven.
Nadat Dr Weijden aldus heeft gewezen op de overeenkomst in de grote lijnen van de behandelde stof, weidt hij uit over de overeenkomst in de détails.
Duidelijkheidshalve zullen we de verschillende door hem aangeraakte punten nummeren.
1. De ontdekking van de echtbreuk,
Dr Weijden wijst allereerst op de overeenkomst in de manier waarop de echtbreuk in beide gevallen ontdekt wordt.
In de Narrenburcht kan men lezen : «Op de witte lange zuilen van mijn huis weerlichtten de altijd talrijker wordende bliksems dan was het, als gleed een gestalte als een schaduw langs de gang : «Sixtus», riep ik, maar het wezen sprong plotseling naar beneden en terzijde in het struikgewas».
Bij Timmermans opent Arnold tijdens de nacht langzaam de deur van zijn kamer en «verstijft ineens van verbazing als hij ginder Anna-Lise door de gang ziet gaan en verdwijnen in de kamer van Simon». De ontdekking heeft dus in de roman evenals in de novelle tijdens de nacht in de gang op dezelfde wijze plaats. Het verschil bestaat er slechts in dat het vergrijp in « De Familie Hernat » nog moet geschieden, waar het bij Stifter op dat ogenblik reeds gebeurd is.
2. Chelion en Anna-Lise.
Ook de overeenstemmmg tussen de beide vrouwelijke hoofdpersonen vindt Dr Weijden opvallend. Judook vindt Chelion op een zijner reizen : «In Indië was het, dat mij de engel mijner zwaarste daad verscheen ; ...het slechtste en verachtelijkste, dat de mensheid heeft, was deze engel, de dochter van een paria...» «Ik ging naar de Himalaya... en daar ging ook de paria tussen de reuzenpalmen naar de stroom, om water voor vader te scheppen... Haar vader zat onder vijgebomen en zag en blikte verlegen en ledig de wereld in en toen hij op zekere dag dood was en zij niet naar de stroom kwam, ging ik tot haar en raakte haar toch aan ; want ik nam haar hand om haar te troosten ik sprak met haar, zodat zij schrok en sidderde en mij aankeek als een ree.
«Nu moet gij u wassen», zeide ze, «zodat gij weer rein zijt». «Ik zal mij niet wassen», zeide ik, «ik wil een paria zijn als gij. Ik zal tot u komen, ik zal u vruchten en spijzen brengen en gij reikt mij de kruik met water».».
In «De Familie Hernat» leert Arnold zijn geliefde op een zijner reizen, in Leuven, kennen. In het dagboek van Arnold leest de rentmeester : «Weer in de Taveerne de Zwarte Haan. Irma gezien. Altijd even mooi. Heb groot medelijden met haar. Wat kan ik voor haar doen ? Toen ze mij drank en eten bracht kwamen de tranen in haar ogen. Zij bezag mij hulpsmekend... Zij moet uit die hel verlost worden».
Beiden vinden dus hun geliefde op reis. In beide gevallen is het een meisje uit de laagste volksklassen : een herbergmeid uit Leuven, een paria uit Indie. Irma (later Anna-Lise genoemd) kijkt Arnold hulpsmekend aan. Hij wil haar helpen. Hetzelfde in «De Narrenburcht». De paria bekijkt Judook aan als een (hulpeloos) ree. Hij wil haar troosten. Men lette verder op het verband tussen «toen ze mij drank en eten bracht» en «ik zal u vruchten en spijzen brengen en gij reikt mij de kruik met water».
Hoe verscheiden beide vrouwen verder ook uitgebeeld worden, de kennismaking met de ene gelijkt toch sterk op die met de andere, aldus Dr Weijden.
3. Het Oosters kasteel.
De criticus noemt het verder zeer opvallend dat zowel Arnold als Judook een Oosters kasteel bouwen. Judook bouwt het voor zijn vrouw. Dat is gemotiveerd, vermits Chelion uit het Oosten afkomstig is, Het zal voor Chelion een band vormen met de heimat, waarvan ze verwijderd is. Maar Arnold heeft in «De Familie Hernat» een zeldzame voorliefde voor wat Oosters is die slechts op een zonderlinge wezenstrek berust. Hij bouwt een Oosters kasteel waarin hij zijn geliefde (uit Leuven !) wil brengen : «Hoe zal mijn bouw in de heide er uit zien onder die felle maneschijn ?... Anna-Lise moet dat ook zien, die wil hij het genoegen laten delen : een visioendeeltje van een Oosterse nacht. Ze kunnen samen, ieder te paard, naar ginder rijden».
In «De Narrenburcht» lezen we : «Toen zij volgens de wetten van ons land mijn vrouw geworden was, leidde ik haar op mijn berg».
En verder : «Ik was reeds voor mijn afreis met een gebouw in Griekse trant begonnen, en dat stond, toen wij kwamen, reeds afgewerkt. Ik doopte het «Parthenon» en richtte het tot onze woning in. Het was zeer schoon en het moest van binnen alle pracht en heerlijkheid te boven gaan, opdat ik haar het verre vaderland zou kunnen doen vergeten. Ook een tuin legde ik rondom aan en honderd handen moesten dagelijks arbeiden, opdat hij spoedig zou klaarkomen. Ik bouwde zwarte muren en terrassen, om de zonnehitte te verzamelen ; ik wierp wallen op, om de winden te weren ; ik bouwde hele straten van glazen huizen, om daarin planten te bewaren. Verder liet ik komen, wat haar dierbaar en vertrouwd was : de schoonste bloemen van haar vaderland, de weekste struiken, de liefelijkste vogelen en dieren...»
Over dat gebouw lezen we nog : «Een geheel geslacht moest door de eeuwen heen op deze berg gehuisd, gegraven en gebouwd hebben.
Afzonderlijke gebouwen, om zo te zeggen elk zelf een slot, stonden op verschillende punten, lage muren liepen heen en weer, borstweringen puilden uit, de bevalligheid van Griekse zuilen lag daar zacht te staren, een spitse toren verhief zich op een rode rots-top, een ruine stond in een eikenwoud en ver daarbuiten op een landtong, wier randen steil afdaalden, schemerde het wit van de nieuwste gebouwen. En geheel deze omslachtige vermenging van gebouwen, tuinen en wouden was omvangen door dezelfde vademdikke, hoge, grauwe ijzeren muur...» We vernemen ook nog : «...en wat uw slot betreft, jonge nonkel, U zoudt stijlen genoeg zien... ja, U zoudt sloten genoeg daarbinnen zien, een verzamelmg van sloten, een halve stad van sloten, zoals ze daar op allerlei rode rotsen gekleefd staan...»
Tenslotte wordt nog gezegd dat het slot «in geen stijl gebouwd is».
In «De Familie Hernat» lezen we : «Hij had per schip een beevaart naar het Heilig Land gedaan... Hij had een hele Oosterse winkel, tapijten, vazen, stoffen, duizend Arabische spreekwoorden en vooral het voornemen een oosters kasteel in de heide te laten bouwen... Arnold bleef immer begeesterd over de morgenlanden. Door een kunstschilder uit Nivesdonck liet hij zich als Araab uittekenen. Zijn schrijftafel was arabisch ingericht, hij smoorde turkse waterpijpen en geurde steeds naar armeens papier en andere vreemde zoete reuken. Hij reed op een paard zonder hoefijzers. Dan had hij een witte burnous aan, die achteraan wapperde in de wind. Op het domein droeg hij immer de rode Turkse muts... Met zijn fijne baard rond de vlezige mond, de bruinige tint en zijn droeve ogen, had hij veel weg van een oosterling en de kleding deed de rest.,, en hij was daarbij gedurig aan het werken en aan het tekenen voor zijn oosters kasteel op de heide». « Arnold zat vast in zijn droom en ging helemaal op in de bouw van zijn kasteel... Het was nu al twee jaar, dat Arnold zijn kasteel op de heide aan 't bouwen was. Twee metsers waren er gedurig aan t werk. Arnold, op zijn paard gezeten, gaf zijn bevelen. Muren stonden al recht en aan de raapvorm van de bogen was het goed te zien, dat het een oosters kasteel ging worden, Het werk vorderde langzaam, met stukken en brokken. Want als Arnold in een of ander boek of in zijn mijmering weer iets gevonden had, dat naar zijn goesting beter was, deed hij weer ganse delen afbreken. Hij ging dagen op zoek naar andere steen, naar ander hout ; deed de metsers wachten naar andere tekeningen en bevelen ». We lezen nog dat hij «van op zijn verre reizen olifanten, apen, schepen en schelpen en vingerhoed-grote vogeltjes zou meebrengen».
Het feit dat beiden, Judook en Arnold, een Oosters kasteel bouwen, is op zichzelf reeds merkwaardig. Maar ook de wijze van bouwen is dezelfde : het duurt verscheidene jaren ; voortdurend worden veranderingen aan de plannen aangebracht; het is een bonte mengeling van allerlei stijlen ; de Oosterse pracht zal er boven op liggen. Zulke grote overeenstemming kan toch niet aan het toeval te wijten zijn, besluit de criticus dit onderdeel van zijn betoog.
4. Het dagboek.
In «De Narrenburcht» lezen we dat degene, die het slot zou erven, twee dingen moest zweren : dat hij zijn levensgeschiedenis moest schrijven en ze onderbrengen in een vuurvast vertrek, en dat hij de levensgeschiedenissen die er reeds in lagen zou lezen.
Dr Weijden leest in verband hiermede in «De Familie Hernat» dat Arnold «een oneindig dik boek» schreef «over zijn wedervaren in die vreemde landen», en dat hij er een uitgebreid dagboek op nahield waarin hij zijn «gedachten en mijmeringen» optekende. Verder is er ook sprake over de levensbeschrijving van een der voorouders van de graaf, vermits de rentmeester zegt, dat, wanneer hij ooit in de werkkamer van de graaf moest betrapt worden, hij zich altijd kon verontschuldigen, «dat hij op zoek was geweest naar bronnen voor de levensbeschrijving van Stefan Hernat».
Tenslotte ziet de criticus een verband tussen die levensbeschrijvingen en het feit, dat Karel-Jan alle verhalen die hij hoort optekent.
5. Dedruppel bloed.
De talrijke dwaze daden der afstammelingen van graaf von Scharnast verklaart Stifter door de werking van hun bloed. Dr Weijden bewijst dat o.m. door de volgende tekst : «Er moet namelijk van hun voorvader uit zoveel dol bloed en zoveel dwaasheid in de Scharnasts geweest zijn, dat zij, in plaats van door de levensbeschrijvingen afgeschrikt te worden, daaraan formeel een voorbeeld namen...». Zoals Stifter verder uitdrukkelijk over de «druppel bloed» spreekt die in de afstammelingen van het geslacht aanwezig is en hun handelingen verklaart, brengt ook Timmermans de daden der Hernats in verband met een «druppel zon» in hun bloed, zoals uit verschillende citaten blijkt.
Hier volgt er een: «Voorzichtig zijn, Monseigneur ?», vroeg Stefan, «dat kennen wij in onze familie niet. Ik zal u eens iets vertellen. Ons geslacht is rijk, niet aan titels, geld of ander bezit, dat men morgen kan afnemen. Rijk in zijn bloed. Een van mijn verre voorvaderen had eens een dienst bewezen aan een wijze vrouw, die ingewijd was in de geheimen der natuur. Om hem te belonen nam ze een druppel bloed van de opkomende zon op de punt ener naald, en prikte dit licht in zijn bloed. Die druppel zon zit in ons bloed. Hij is onze rijkdom en onze kracht. Die horen we gonzen in ons hart, doorheen onze aderen kloppen. Ja, hij kan soms wel eens slapen, diep in ons bloed, maar als hij weer kwik en wakker wordt, vrezen wij noch duivel noch dood!»
6. Details.
Dr Weijden brengt verder het afscheid van Simon en Arnold in verband met dat van Julius en Juliaan en ook met dat van Judook en Sixtus. Sixtus vertrekt in de nacht. Men hoort nog enkel de hoefslagen van zijn paard en Judook is tevreden over zijn vertrek.
In «De Familie Hernat» hebben de knechten Arnold in de morgen horen wegrijden en ook Simon hoopt dat hij zal wegblijven. Dat zijn de enige details waartussen enig verband te leggen is, ofschoon Dr Weijden nog een paar banale details met elkaar in verband brengt.
In «De Narrenburcht» lezen we verder, dat, na de dood van graaf Kristoffel in het land der Moren, het slot niet geopend en onaangeroerd moest blijven, Dat brengt de criticus in verband met de volgende tekst uit «De Familie Hernat» : «In de verte zag hij het Kaarsenhof... en langs de andere kant... de met gras begroeide ruïnen van het Oosters kasteel... Nu en dan bracht hij een bezoek aan die ruïnen, niet om er te gaan mijmeren, maar werkelijk om te zien, men kon nooit weten, of nonkel Arabier daar niet te dromen zat. Dit domein kon niet verkocht worden, daar men niet wist of de eigenaar dood of levend was. Maar Karel-Jan zou het ook, indien het mogelijk geweest ware, voor geen millioen verkocht hebben, zo was nu Karel-Jan. Dat kasteel was van nonkel Arnold, en niemand anders dan nonkel Arnold zou er gebruik van maken.»
In «De Narrenburcht» wordt er gesproken over een schilder die een groot portret schildert van Hendrik, van wie hij een klein portret als model gebruikte. Timmermans laat over de schilder Charobin zeggen dat hij van een miniatuur een levensgroot portret kan maken. Ook op dat detail wijst Dr Weijden, waarna hij op het verband tussen de volgende teksten de nadruk legt: «Het ene na het andere weg... mijn ogen... Arnold... Ruytenbroeckx... Lucie... Anna-Lise... Charobin...» en «... allen zijn gestorven, de arme Chelion stierf, mijn vrouw Bertha stierf, U stierft, en als hij het slot in brand had gestoken en daarbeneden in het huisje ook dood lag, languitgestrekt, de witte baard als een verscheurde banier vasthoudend, kwam hun zoon, de arme Kristoffel ziet U hem daarnaast maar hij is ook dood, en Narcissa en allen zijn zij dood...»
Karel-Jan brengt het geslacht Hernat ten onder door zijn verspilzucht. Ook het geslacht von Scharnast zou rijk gebleven zijn, indien Juliaan niet zoveel verkwist had. Deze huwde een boerenmeisje en zijn dochter eveneens een man uit het gewone volk. De laatste Hernat is een bastaard. Beide geslachten gaan dus ten onder.
In «De Narrenburcht» brengt Prokopus veel nachten door met door een verrekijker naar de sterren te kijken en in «De Familie Hernat» wil Karel-Jan «een kleine sterrekijker kopen».
Dr Weijden wijst tenslotte nog op enkele andere onbelangrijke details en haalt ook nog twee teksten met min of meer gelijkaardige filosophische beschouwingen aan.
Uit «De Narrenburcht» citeert hij : «Ieder leven is een nieuw en wat de jongeling voelt en doet wordt voor hem voor de eerste maal op de wereld gevoeld en gedaan : een verrukkelijk wonderwerk, dat nooit was en nooit meer zijn zal maar als het voorbij is, leggen de zonen het bij de andere rommel der tientallen eeuwen en het is ook niets dan rommel ; want ieder werkt voor zich het wonder van zijn leven opnieuw uit. Wat ik hier schrijf, ben ik niet mij kan ik niet beschrijven, maar alleen wat door mij gebeurde. Ik heb naar de aarde en de sterren verlangd, naar de liefde van alle mensen, ook die uit het verleden en uit de toekomst, de liefde van God en alle engelen ik was de sluitsteen van het millioenen-jarig totnogtoe gebeurde en het middelpunt van het heelal, gelijk gij het ook eens zult zijn... ; maar daar vloeit alles voort waarheen ? Dat weten wij niet.
Millioenenmaal millioenen hebben medegewerkt, opdat het vloeie, maar zij werden weggevaagd en verdelgd, en nieuwe millioenen zullen medewerken en verdelgd worden.»
Uit «De Familie Hernat» haalt hij het volgende aan : «Hoe kan het leven toch draaien, hé, kerel... Als men het allemaal zo nagaat! Het is groots als de bouw der sterren... Ik vergelijk ze dikwijis met elkander, de mensen en de sterren... Ieder heeft zijn plaats... geeft zijn licht, gaat aan, dooft uit... Men kan niet zeggen, dat het schoon is, ook niet lelijk, het is alleen groots, geweldig groots met iets onvolmaakts, een tekort er in... Een symphonie... en al leven en wachten we nog duizend jaar, het einde horen we hier niet...»
Dr Weijden meent verder nog verband te kunnen zien tussen een paar kleine details uit «De Familie Hernat» en een andere novelle van Stifter, «Dat alte Siegel». Uit deze novelle licht hij een zin waarin de geliefde van Hugo zegt «dat ze hem te paard de stad zien uitrijden heeft. Hij werd zeer rood bij die bekentenis.»
Uit «De Familie Hernat» citeert hij in verband hiermede wat Henriette tot Stefan Hernat zegt bij hun eerste ontmoeting : «O, zijt gij die Kapitein?... Ik heb u elke dag van uit het chinees paviljoen bij het lezen zien voorbij rijden... Herinnert ge u het roze paviljoen aan de Nete? Van daar rijd ik naar de heide... Hij was ontsteld over die kinderlijke eenvoud.»
7. Besluit.
Dr Weijden besluit zijn bijdrage aldus : «Deze uiteenzetting moge volstaan als bewijs voor mijn bewering dat de novellen van Stifter invloed hebben gehad op de roman van Timmermans. Ik wijs er nog slechts op, dat Stifter een heimatdichter is ; dat hij steeds voorliefde toont voor het wonderlijke en het barokke. Talrijk zijn bij hem de toespelingen op het (Katholieke) kerkelijk leven. Hij heeft een voorliefde voor maanlandschappen. Stifter is een natuurschilder, die vooral zijn aandacht schenkt aan het kleine in de natuur.
Dat alles vinden we eveneens bij Timmermans. In hoever veel daarvan tot algemeen-romantische invloeden te herleiden is, moge in het midden gelaten worden. De talrijke overeenstemmingen tot in details tussen «De Narrenburcht» en «De Familie Hernat» alleen reeds laten er geen twijfel over bestaan, dat Stifter, die thans weer meer dan ooit gelezen wordt en tot de grote vertellers uit de wereldliteratuur behoort, ook in de hedendaagse Vlaamse literatuur zijn sporen heeft achtergelaten.»
Dr Weijden zond een nummer van het tijdschrift waarin zijn bijdrage verscheen aan Felix Timmermans met het volgende briefje :
Maastricht, 8 Augustus '43.
Weledelgestr. Heer,
Met dezelfde post veroorloof ik mij, U het laatste nummer van het tijdschrift «Der Wachter» te doen toekomen.
Ik meen te mogen aannemen, dat mijn artikel «Felix Timmermans und Adalbert Stifter», dat U hierin zult aantreffen, Uw belangstelling zal wekken.
Met de meeste Hoogachting,
Jos Weijden
Felix Timmermans antwoordde hem het volgende :
Lier, 24 Oogst 1943.
Hooggeachte Heer Dr Jozef Weijden !
Inderdaad ik heb uw artikel in «Der Wachter» met veel belangstelling gelezen, zelfs met des te meer belangstelling, daar ik van Adalbert Stifter nooit iets gelezen heb (buiten de kleine novelle «Das Heidedorf») en heb ook nooit over het werk «Der Narrenburg» horen spreken.
Hoe komt het dan dat het gedeelte, «De Twee Broeders» uit de Familie Hernat, volgens U, zoveel punten van overeenkomst heeft met de Narrenburg ?
Eenvoudig doordat het werkelijk leven Adalbert Stifter in grote lijnen, in dit geval, heeft nagebootst (voortgaande op uw relaas van dit boek).
Vooreerst, toen ik jong was, heb ik soms van stedelijke drama's, met en zonder bloed, tussen twee broeders om een vrouw, gehoord. Dat maakte steeds een diepe indruk op mij. Later zag ik het drakerig drama «Roze Kate» en later kwam ik zeer onder de indruk van Maeterlinck's werk «Pelleas et Melisande».
Ik heb dikwijis verlangd om zo'n broederroman te kunnen schrijven. Maar de geschikte stof ontbrak mij. Tot ik ze in Holland vond. Tijdens mijn voordrachtreizen in Holland tussen '23 en '30 kwam ik ook in Waalwijk, en deed met de vrienden Jos Verwiel, Theo Van Delft, kunstschilder, e.a. Waalwijker uitstapjes per auto in de omgeving, en zoals dat veel gebeurt zijn de vrienden steeds gedienstig met bizondere onderwerpen aan de schrijver te brengen.
Zo vertelden zij mij de histories van het kasteel van Heeswijck en van Loon op Zand (Brabant). Ik ben met hen die twee kastelen gaan zien, en daar had ik nu ineens de langgezochte stof, eenvoudig door een kruising te doen met de bewoners der twee kastelen, en ze als broeders te laten optreden. De Heer Jos Verwiel gaf mij nadere inlichtingen, die ik hier voor U overschrijf. Ik hoop wel dat het uwe belangstelling zal gaande maken.
Ik vroeg in de margina's enige toelichtingen, Uit het geheel zal het U opvallen dat men daarom nog niet Adalbert Stifter moet lezen, om een roman als «De Familie Hernat» te schrijven.
U zelf, Hooggeachte Heer Dr Weijden, als Nederlander kan U ter plaatse overtuigen : 't zij bij Jos Verwiel en Theo Van Delft, die beiden in de Langstraat te Waalwijk wonen, en U gaarne van dienst zullen zijn. Het kasteel van Heeswijck bestaat nog en is gemakkelijk te bereiken, alsook de ruïne van 't kasteel van Loon op Zand. Vóór mij heb ik er een prent-postkaart van liggen, uitgegeven door Leo Sikkers te Drumen.
Voor andere gedeelten van de Familie Hernat, het eerste en het derde deel, heb ik de gekende historie, (natuurlijk omgewerkt), van een gekende Lierse familie gevolgd. Indien U hier zin in hebt, wil ik U die gegevens daarover schrijven.
Verdere overeenkomsten van dagboeken, corridors, maneschijnen, liefdesontboezemingen zijn de gewone lieux-communs, die in elk kasteelboek zullen te vinden zijn.
«In wiefern manches davon auf allegemein-romantische Einflüsse zurückzuführen ist...» moet hier wel in aanmerking komen. Er is hier dus geen kwestie van invloed, niet de minste. Toevalligheid ook niet. Zo iets verzint men niet. Het is eenvoudig het opschrijven van gebeurtenissen.
Ik hoop, Hooggeachte Heer Dr Weijden, dat mijn schrijven U mag overtuigen, want 't is juist het oorspronkelijke dat de schrijver ons biedt, dat hem kenmerkt. Daar is hij vóór alles fier op. U kan van deze gegevens gebruik maken voor de lezers van «Der Wachter».
Hopende Uw indruk over 't een en 't ander te vernemen, groet ik U met de meeste hoogachting.
Uw Felix Timmermans
Op die brief, welke Felix Timmermans samen met de vermelde documenten verzond, antwoordde Dr Weijden het volgende :
Maastricht, 15 October 1943
Weledelgestrenge Heer,
Met zeer grote belangstelling heb ik van Uw schrijven en de bijgevoegde afschriften kennis genomen. Daar ik enige tijd niet heb kunnen werken door zwemongeluk, waarbij men mij bewusteloos uit de Maas gehaald heeft heeft mijn schrijven vertraging ondervonden, die U wel zult willen verontschuldigen.
Ik heb nu gelegenheid gehad het geheel eens nauwkeurig te bekijken en laat ik maar meteen met de deur in huis vallen, overtuigd ben ik, hoezeer het mij voor U spijt niet!
Zonder twijfel vormen de door U gezonden afschriften van de brieven van de Heer Verwiel een belangrijke bron voor de «Familie Hernat». En in zoverre zijn ze zeer interessant. Maar door deze bron worden toch maar enkele van de talrijke overeenstemmingen tussen de «Familie Hernat» en «Die Narrenburg» verklaard, Verreweg het grootste deel van die overeenkomsten, komt in de door U aangegeven bron niet voor. Ze kunnen dus onmogelijk daarvandaan komen. Het zal U bij vergelijking bovendien opgevallen zijn, dat het meermalen voorkomt, dat een afwijking in de «Familie Hernat» van de door U aangegeven bronnen, juist in de «Narrenburg» voorkomt. Dat is toch wel zeer merkwaardig.
Wanneer U de overeenkomsten in corridors, liefdesontboezemingen, enz. «als de gewone lieux-communs» in kasteelboeken wilt verklaren, meen ik toch te mogen aannemen, dat U hiermede te ver gaat, daar juist deze overeenkomsten tot in bijzonderheden gaan. Dat zou dan toch wel groot toeval moeten zijn.
Dit geldt ook voor Uw verklaring, dat «het werkelijk leven Adalbert Stifter in grote lijnen in dit geval heeft nagebootst». Stifter heeft zijn novelle ook voor een deel naar het werkelijke leven geschreven. Dan heeft dus het werkelijk leven twee keer ongeveer hetzelfde gegeven. Dit is ook wel toevallig, hoewel natuurlijk mogelijk.
Alles bij elkaar genomen, meen ik echter toch aan een invloed van Stifters novelle op Uw werk te mogen en te moeten vasthouden. Ik ben dan ook zeer verbaasd over Uw verklaring, dat U de «Narrenburg» nooit heeft gelezen. Gaarne nam ik aan, dat U deze verklaring te goeder trouw heeft afgelegd. Zou hier echter geen vergissing in het spel kunnen zijn ? Het is toch mogelijk, dat U deze novelle eens vluchtig gelezen heeft, misschien jaren geleden, zodat U zich dit niet meer herinnert. Men kan toch moeilijk alles onthouden, wat men ooit in zijn leven gelezen heeft. Hierop zou dan van toepassing zijn, hetgeen ik in mijn artikel schreef : «Unbewusst und unabsichtlich können mehr oder minder starke Einflüsse eigener Lektüre von einem späteren Dichter innerlich verarbeitet werden, die dann wieder in einem eigenen Schaffen zur Geltung kommen, irgendwie und irgendwann. Das gehört mit zu den Geheimnissen des schöpferischen Prozesses».
In mijn artikel is dan ook geen sprake van plagiaat, dat heb ik uitdrukkelijk vastgesteld: «von bewusster Abhängigkeit oder sklavischer Nachahmung nicht die Rede sein kann» en verder : manche Teile des Romans mit der Narrenburg keine nähere Berührung aufweisen». Het oorspronkelijke van U «dat de schrijver kenmerkt» en waarop hij «vóór alles fier» is komt dus door mijn artikel niet in het gedrang, immers «Kein Dichter is ohne literarische Vorfahren denkbar. Auch die grössten lassen selbst in ihren besten Werken Spuren von Vorbildern erkennen». Het ging mij hier er dus om, eenvoudig om een dergelijke literaire invloed vast te stellen.
Het ligt echter in mijn bedoeling na Uw schrijven een tweede artikel in de «Wachter» te doen verschijnen. Om twee redenen : ten eerste omdat U naar mijn mening daarop recht heeft en ten tweede, omdat Uw uiteenzettingen literair zeer interessant zijn. Ik zal in dit artikel het grootste deel van Uw schrijven en de brieven van de Heer Verwiel opnemen, gebruik makende van de door U gegeven toestemming. Echter ook mijn mening in bovengenoemde zin er aan toevoegen.
Dit artikel zal vermoedelijk in het nummer van Januari a.s. opgenomen worden. Ik zal het U dan direkt doen toekomen.
Met hartelijke groet en de meeste hoogachting
Uw Jos Weijden
III. De ware bronnen van «De Familie Hernat»»
Wanneer men de door Dr Weijden aangehaalde punten van overeenkomst tussen «De Narrenburcht» en «De Familie Hernat» wil weerleggen moet men eerst het bijkomstige scheiden van het essentiële. Tot dat laatste behoort de eigenlijke stof in grote lijnen en ook de gedachteninhoud.
Waar haalde Timmermans de stof voor zijn roman? De stof van deze «familiekroniek», zoals de auteur zijn werk aanvankelijk wou betitelen, vond Timmermans, zoals hij zelf in zijn brief schrijft, in de geschiedenis van de bewoners der kastelen van Heeswijck en van Loon op Zand.
In een brief van dhr Jos Verwiel, geschreven op 8 Juni 1925, lezen we o.m. dat een bewoner van het kasteel van Loon op Zand «naar Turkije reisde, Mahomedaan word, niet minder dan twee vrouwen mee naar Holland kon nemen en daarom maar alleen terugkwam».
Hij schrijft verder dat deze «hier als een Turk leefde, altijd een fez droeg, zijn paarden zonder hoefijzer bereed, een vrouw in de gevangenis trouwde, later met deze vrouw zelf een kasteel begon te bouwen, zelf hiervoor tekeningen maakte, zelf metselde, stenen sjouwde, enz., tijdens het bouwen drie jaar in een houten hutje woonde, toen ging inzien dat hij geen geld genoeg had om deze middeleeuwse burcht geheel te voltooien...» Toen zijn vrouw stierf is hij de wereld ingegaan en heeft hij alles achtergelaten. Na 15 jaar heeft hij niets meer van zich laten horen. Die figuur diende klaarblijkelijk als model voor de Arnold-figuur in Timmermans werk. Het derde en meest essentiële argument van Dr Weijden houdt dus geen steek. De bouw van het Oosters kasteel door Arnold vindt men immers weer in de door Timmermans gebruikte bron. Timmermans diende hiervoor «De Narrenburcht» niet te lezen.
Hij hoefde dat evenmin voor wat de manier van bouwen betreft. In een door Jos Verwiel voor Felix Timmermans opgetekende «Geschiedenis der laatste bewoners van Heeswijck's kasteel», die hij bij zijn brief voegde, lezen we immers dat een der bewoners het kasteel liet verbouwen en vergroten en «op stijl word niet zozeer gelet». Het besluit van Dr. Weijden als zou «zulke grote overeenstemming» in het feit van het bouwen, het gebouw zelf, de manier en de duur van het bouwen «niet aan het toeval te wijten zijn» lijkt ons bijgevolg ongegrond, vermits men de bron voor dat deel uit Timmermans' werk duidelijk kan aanwijzen.
De «druppel zon» in het bloed der Hernats brengt Dr Weijden in verband met de «druppel bloed», die de handelingen der Scharnasts verklaart. Als inspiratiebron moeten we evenwel de geschiedenis der Lierse familie de Piza aanwijzen. Over die familie werd Timmermans door de Lierse stadsarchivaris Juul Van In gedocumenteerd op zijn eigen verzoek. Tot die documentatie behoort een brief van Marie de Piza aan haar broer Francois. Hierin schrijf ze : «...et je crois si vous aviez une goutte de sang noble dans vos veines...»
Hoefde Timmermans dus de idee van de druppel bloed uit «De Narrenburcht» te halen, wanneer de uitdrukking woordelijk in de door hem gebruikte bron voorkomt? Timmermans spreekt daarenboven niet over een druppel bloed, maar over een druppel zon in het bloed, wat niet hetzelfde is. Dat het bloed voor een deel iemands daden bepaalt en verklaart is geen nieuwe idee van Stifter, maar een sedert eeuwen erkende algemene wet.
Dat Timmermans de geschiedenis der familie de Piza als bron gebruikte blijkt duidelijk uit de overeenkomst tussen de figuur van baron de Piza en Karel-Jan en uit die tussen diens «homme d'affaires» Hagelsteen en Adriaan Ruytenbroeckx.
Uit de documentatie van Timmermans konden we opmaken dat Pedro Francesco de Piza, die op het eiland Majorca werd geboren op het einde der 17de eeuw, op 24 Maart 1770 tot gouverneur benoemd werd te Lier, waar hij op 2 April 1774 overleed.
Hij liet vier dochters en twee zonen achter. Toen die twee zonen overleden waren bleef er slechts een neef, die in het Oostenrijks leger was, achter. In geldzaken was hij onervaren. Hij werd dan ook bedrogen door zijn «homme d'affaires» Hagelsteen, die om de twee weken 50.000 F trok en er hem slechts 5.000 F van opstuurde. Aldus ging de Piza ten onder. Hij werd dagbladverkoper en eindigde als straatkeerder te Brussel. Zoals Timmermans zelf verklaarde en zoals duidelijk blijkt in het boek behoort de geschiedenis van het geslacht de Piza samen met die van de bewoners der kastelen van Heeswijck en Loon op Zand tot de bronnen waaruit de stof voor «De Familie Hernat» werd geput. Waarom zou hij dan de stof voor zijn «familiekroniek» in «De Narrenburcht» moeten zijn gaan zoeken ?
Heeft het dan nog wel zin een verband te gaan zoeken tussen details in de behandeling van de stof voor beide werken ?
Wanneer Dr Weijden er b.v. op wijst dat de ontdekking van de echtbreuk in beide gevallen tijdens de nacht gebeurt, dan zouden we kunnen vragen of dat niet de meest normale tijd is waarop dat zou kunnen geschieden. Wanneer hij er op wijst dat Arnold en Judook beiden hun geliefden op reis vinden, dan moeten we erkennen dat we slechts een zeer los verband zien tussen een reis naar Indie en een «reis» naar Leuven, voor zover we die laatste uitstap een reis mogen noemen. Al even weinig verband zien we tussen een herbergmeid uit Leuven en een Indische paria. Moest Timmermans in «De Narrenburcht» lezen dat Judook aan de paria zegde : «... ik zal u vruchten en spijzen brengen en gij reikt me de kruik met water», om er aan te denken de Leuvense herbergmeid «spijs en drank» te laten brengen, want is er iets normaler ? Was het niet even normaal dat Arnold te paard vertrok ? Hijkon toch evenmin als Sixtus uit de Narrenburcht te voet uit het slot vertrekken. Is het dan nodig er op te wijzen dat ook de bewoner van het kasteel van Loon op Zand volgens de documentatie van Verwiel te paard reed ?
Om te schrijven dat het kasteel der Hernats niet mocht verkocht worden moest Timmermans niet lezen dat de Narrenburcht «niet geopend en onaangeroerd» moest blijven, want in de geschiedenis van de familie Van den Bogaerde, die het kasteel te Heeswijck bewoonde, kunnen we lezen, dat de laatste bewoner in zijn testament schreef : «dat geheel het kasteel met de verzamelingen in dezelfde toestand als op het ogenblik waarop hij zou sterven gedurende tachtig jaren moest blijven».
Behoort er bij een kasteel geen levensbeschrijvmg van de bewoners, al of niet onder de vorm van een dagboek, en een portrettengalerij, die ook een schilder veronderstelt ?
Naar de door Timmermans aangewezen bronnen kan niet alleen worden verwezen voor de punten die Dr Weijden in verband brengt met details uit de Narrenburcht, ook andere details die in Stifters werk niet voorkomen wijzen die bronnen aan. Zo word ook de bewoner van het kasteel van Heeswijck blind op vijftigjarige leeftijd.
Tenslotte wees Dr Weijden ook nog op de analogie tussen bepaalde philosofische beschouwingen in beide werken. Beide auteurs bezinnen zich bij de beschouwen van het heelal over de zin en het doel van de schepping en het leven, stellen de harmonie erin vast maar erkennen dat ze het waarom niet kennen en ook niet zullen te weten komen. Is dat tenslotte geen eeuwige vraag, die ieder die zich bezint eens stelt? Timmermans stelt ze niet alleen in «De Familie Hernat», ze hield hem voortdurend bezig in zijn laatste levensperiode en we vinden ze dan ook in ieder van zijn laatste werken.
Ze inspireerde Timmermans tot «Ik zag Cecilia komen», dat in 1938 verscheen. Bij een wandeling over de Weefberg te Averbode in gezelschap van Renaat Veremans kwam plots de volgende vraag in hem op : «Als het hier regent, welke druppel gaat er naar de Demer, en welke naar ginder ?» Die simpele vraag had een diepe betekenis. De regendruppel was in de geest van Timmermans het symbool van het leven in het algemeen en dat van de mens in het bijzonder. In feite vroeg Timmermans zich af : waarom zijn we zoals we zijn, waarheen gaan we en waarom, wie of wat bepaalt onze richting ? Evenals in «De Familie Hernat» is de beschouwing van de orde in de natuur en de natuurverschijnselen de aanleiding tot die vraag. Daar is het de beschouwing van de sterren, hier die van een regendruppel.
In het verhaal zelf raakt hij het probleem aan in het «Lied van God», waarin hij de schoolmeester laat schrijven : «Zo is het leven der mensen. Door een niet soms, en het leven gaat een andere toekomst in. Doch alles smelt weer samen in de harmonie van God. Mensen, gebeurtenissen, dood en leven, het zijn alles slechts klanken van zijn lied, waarvoor men zwijgt en dat men slechts al knielend kan beluisteren.»
Hij laat verder de jonge man, die zijn leven vertelt, het volgende zeggen : «Ik weet het, ik ben slechts een speldeprik in de oneindige ruimte en toch is het alsof alles om mijnentwil gebeurt.»
Voor de vraag of wij ons eigen leven in handen hebben ofwel een Hogere Macht, die onze schreden leidt, vindt hij geen opiossing : «Ach, een mens is een raadsel. Waarom ben ik naar hier gekomen ? Om mijn opstijgend geluk wetens en willens te vernietigen.
Ben ik het nu die handel of is het iemand anders in mij ? Ik kan aan mijzelf niet meer uit. Het is alsof ik op een hoog huis sta waarvan ik ga afspringen, waar ik afspringen moet.» De schoolmeester lost de vraag niet op, maar hij zegt het volgende : «'t Leven is hard, jonge man, als men het niet door het licht van de geest ziet, is er niet door te geraken.» (1)
(1)«Ik zag Cecilia komen», blz. 63. Bij Timmermans breekt tenslotte toch altijd het «lebensbejahende» element door. Vgl. het slot van Boerenpsalm en in «De Familie Hernat» het antwoord van Karnol, als men hem zegt : «Karnol, ik vraag mij af, waarom we leven» : «Omdat we altijd denken, 't zal wel beter worden» (blz. 265).
Het probleem van de vrije wil en van de verantwoordelijkheid van de mens voor zijn daden vormt de kern van «De Familie Hernat», waarin Timmermans in verband hiermee de volgende woorden van Z. Em. Kardinaal Van Roey aanhaalt : «Oneindig hoog boven ons oefent de goddelijke Voorzienigheid haar onzichtbare oppermacht uit en, terwijl Zij de stervelingen volgens de grillen van hun vrijheid laat woelen, leidt Zij hun inspanningen en ondernemingen langs wegen, die Zij alleen kent en kiest.»
Ook in «Adriaan Brouwer», waarin hij wil aantonen dat onze gebreken een deel van onze kracht zijn, raakt hij die problemen aan. Zo laat hij de schilder redeneren : «Ik houd van uitersten. Het leven is een soep, met vier troostende mergpijpen in : de drank, de liefde, de toebak en de kunst. En daar heb ik het mijne van genomen. Heb ik nu verkeerd geleefd ? Dat zullen wij God en de mulder laten beslissen. Maar het zat in mijn bloed gegoten van zo te zijn. Elke mens heeft zijn vogel, en heeft een steen in. zijn hart liggen. Naar die zotte vogel luistert men en men doet van alles om het gewicht van de steen niet te voelen. Ik had een slordige ziel. Ik had dat zo misschien nodig voor mijn kunst, lijk Rubens zijn hete hoogmoed. Onze gebreken zijn een deel van onze kracht». (Adriaan Brouwer)
Dat we zelf onze wegen niet vooraf kennen maar dat de Voorzienigheid ons leidt vinden we nog weer in de volgende uitlatingen :
«Hoe God mij in de schone zin bij de neus geleid heeft tot bij hem !» «Ge ziet Gods wegen zijn onnaspeurbaar ! Gods wegen ! Wat heb ik daar dikwijls aan gedacht en over gepiekerd». «Hoe is het leven toch ineengedriegd ? Ge vraagt u af : wat is van ons, wat is van God ?» «Ik ben misschien geweest wat ik moest zijn ? We kunnen er misschien niet aan doen ? Of ge heilig zijt, kunstenaar of ketellapper ? God blaast u lijk de zaadjes van de suikerij op de wereld, en ge moet voor de dag komen met wat Hij u heeft meegegeven.
Er is een gremel eigen wil bij».
Uit die aanhalingen blijkt duidelijk dat de philosofische overwegingen in «De Familie Hernat» volkomen tot de eigen ideeënwereld van Timmermans behoren en geen verband hebben met de min of meer gelijkaardige overwegingen van Stifter in «De Narrenburcht», waarvan die niet de essentie vormen, wat wel het geval is bij Timmermans.
Timmermans werk gaat dieper en is grootser opgevat, ofschoon het niet harmonisch uitgebouwd is tot een evenwichtig werk zoals b.v. «Boerenpsalm» en «Adriaan Brouwer». Er is enkel een overeenkomst tussen de in Stifters novelle behandelde stof en die van Timmermans' roman. Dat er ook in de behandeling van die stof overeenstemmende details zijn, is logisch.
De bronnen van «De Familie Hernat» liggen echter geenszins in «De Narrenburcht» en van enige invloed kan er ook geen sprake zijn.
Als kunstschilder en als uw intiemste vriend stond ik zeer dicht bij U. Met een gevoel van diepe vereering, van bewondering en van dankbaarheid, stuur ik U dit laatste ontroerd vaarwel toe, aan u den geboren schilder, den grooten letterkundige die in dit land de vernieuwing hebt gebracht; aan U den edelen mensch, den getrouwen vriend.
Gij zijt nu heengegaan, goede Felix, naar de haven die uw ziel sedert maanden kende, die gij hebt uitgebeeld in uw laatste gedichten.
Uw werk is onsterfelijk ; uw naam is vereeuwigd op deze aarde ; uw roem blijft,zoolang uw vaderstad Lier zal bestaan. Uw gevoelig hart zal voortkloppen in uw rijk geschakeerd, omvangrijk, en eeuwig frissche uvre.
Uwe nederigheid en groote goedheid, beste Felix, hebben U niet verlaten toen Gij een wereldfiguur in dit stadje waart geworden. De rijkdom van uw edele ziel was groot genoeg om de weelde van een wereldfaam te kunnen dragen.
Tot in de Schemeringen van den Dood hebt gij de Harp van Sint Franciskus bespeeld, dit wil zeggen dat gij als een Christen dichter zijt gestorven. De laatste klanken van uw instrument waren een innig. gebed.
Gij waart voorbereid op de eeuwigheid.
Vaarwel dan, Groote Vriend, leef voort in ons aller liefdevolle herinnering.
RUST IN VREDE.
Kunstschilder Oscar VAN ROMPAEY.
De Goede Fé.
Als een kostbare relikwie bewaar ik een kleurig zelfportret van mijn goeden vriend Felix Timmermans. Het draagt als datum 1911. Als eigenaardigheid kan ik er nog aan toevoegen, dat dit gepastelleerd zelfportret geschilderd is op een zak bruin inpakpapier. Vanaf 1910 dateert onze vriendschap. Gedurende al die jaren, is er nooit een deuk geweest, die maar in het minste die groote vriendschap heeft kunnen verminderen. Zooals toen, is hij immer geweest en gebleven de goede Fé .
Veel ben .ik hem schuldig. Hij is het geweest die mij inleidde tot de kunst. Door hem heb ik leeren zien wat schilderkunst is. Hoevele schoone uren heb ik niet met hem doorgebracht op zijn studeerkamer : aan de hand van fotos en kleurreproducties maakte hij mij vertrouwd met de kunst der gothieken, met de school van Rubens, en bijzonder met Breughel, waarin hij zich zelf weervond.
Een ander maal las hij mij voor uit Goethe, Schiller, Kloos en vooral Gezelle. Wat al horizonten ontsluierde hij in dien tijd voor mij.
Bijna iederen dag trokken wij den buiten in, gewoonlijk langs de Nethe, "Het Salon" door den vriend, wijlen Jos Arras, zoo herdoopt, en dat later voor ons het Pallieterland werd. Nooit was het voor den Fé toen slecht weer, het mocht water gieten, sneeuwen, hagelen, mist, dat we geen vijf meters ver zagen, niets hield ons tegen, altijd trokken w'er door. Ik herinner mij nog zoo goed : er was eens een onweer op komst, zware donkere wolken laadden zich op, een huilenden wind stoof op ; ik was juist een Bach-fuga aan 't blokken ; ineens stond de Fé achter mij : Piano toe, het gaat er op los, we gaan naar 't Salon, daar moeten we bij zijn. Dat wordt muziek ! Dit onweer hebben we boven onze kop laten uitwoeden, niet zonder schrik, maar dat durfden we elkaar niet bekennen. Eenige dagen daarna, las hij de "Walkurenrit " uit Pallieter voor. Het was toen dat hij Pallieter schreef. Dit was dan ook de oorzaak, dat de Fé zich vertrouwd maakte met de wisselvalligheden van de natuur, die ziel kregen in de heerlijke bladzijden van "Pallieter". Telkens had ik het groot geluk, elk hoofdstuk door hem te hooren voorlezen, op zijn werkkamer, of in het gastvrije huis van onzen fijnzinmgen vriend Reimond Kimpe met daarbij den van geestdrift overloopenden vriend Flor Van Reeth. Hij ook, is steeds den trouwen vriend gebleven van voor Schemeringen van de Dood tot den laatsten dag.
Wat steeds in mijn herinnering zal blijven voortleven, dat zijn de schoone Goede Vrijdagen. Telkens met Goede Vrijdag, van 's morgens vroeg, waren we, Flor Van Reeth en ik, te Lier bij de Fé. Bijzonder "de herinnering van den schoonen Goeden :Vrijdag van het jaar 1921 ", zooals de opdracht luidt op de eerste bladzijde van De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt . Deze dag was werkelijk een dag van inspiratie. 's Morgens onze traditioneele wandeling naar het begijnhof, waar de Fé op de grachtkant eene mooie werkkamer had. Op de witgekalkte muren teekeningen en schilderijen van zijn hand, Nethe-landschappen, het beloofde land, de drie koningen, enz. alsook een Gezellekop, waarvan hij veel hield, en die de oorzaak was, dat ons gesprek over Gezelle liep, en dat hij, met zijn zachte, ietwat matte stem, begon voor te lezen : Blijdschap Hebt Compassie , Klaar bloed en wonden . Hoe schoon kon hij Gezelle voorlezen! Eenvoudig, zonder stemverheffing, stil en traag, bijna droomend, innig. Alles deed mede om die oogenblikken van intens genieten nog te verhoogen : de ruime zonnige kamer, gevloerd met helroode tiggels, oude eiken meubels, het vredige bcgijnhof, Gezelle-gedichten, en dan boven alles de Goede Vrijdag-stemming, met als bekroning het vooruitzicht der Parcifal-opvoering te Antwerpen.
Tegen de gewoonte in, trokken we 's namiddags inplaats van naar 't Pallieterland, de steenweg naar Emblehem op, waar Fé's zuster een rustiek huis bewoonde ; van uit den hof zag men het Nethe-landschap, en in de verte de Nazaretsche bosschen. Het was niet alleen voor dit kleurrijk landschap dat wij daar gingen, maar we wisten, dat er voor de goede vrienden een biertje werd geschonken van jaren flesch. Wij waren nog maar pas gezeten, of er werd voor ieder van ons een kristallen beker gezet, die eerder een kelk geleek. Er werd ingeschonken daarna hief de Fé den beker voor zijn oogen, en verzocht ons dwars door het bier naar de Nethe te zien. Alles wordt er goud door sprak de Fé. Lang bleven we daar niet, want we moesten nog naar de Alliersche kapel, eenige stappen van daar. Dit kapelletje staat eenzaam nevens de baan ; er achter een huisje, vast aangebouwd, dat dienst doet voor sakristij en toenmaals bewoond werd door Mieke de kosteres. Een of twee maal per jaar wordt er mis in gelezen ; voor de rest blijft het gesloten. Langs het huisje van Mieke konden we in het kapelletje gaan. Vermits de Fé zeer goed stond met Mieke, dat later " Mieke Zand " werd in De Pastoor , ging dit zeer gemakkelijk, en liet ze ons alleen. Het was daar stil, en alle drie ondergingen we die innig vrome stemming. Alhoewel de liturgie van Goede Vrijdag het orgelspel niet toelaat, vroeg de Fé, om de religieuse atmosfeer nog inniger aan te voelen, eenige maten muziek te maken op het harmonium. Gezien de eenzame ligging, en daar we wisten dat het kapelletje gesloten was, zoodat van buiten niets kon gehoord worden, speelde ik zeer zachte muziek : ik ook voelde dat die muziek hier harmonieerde met de wijdingvolle stemming.
Toen we buiten kwamen, sprak geen van ons drieën een woord, maar ik zag zeer goed, dat de Fé ontroerd was. En voordat we verder gingen was het de Fé die het eerst sprak. Ik hoor nog altijd die woorden in mij klinken. Flor, Rene, van deze Goede-Vrijdag-samenkomst moet iets overblijven. Wij moeten alle drie iets maken. En die woorden zijn vleesch geworden ; daaruit is ontstaan : de prachtige H. Geestkerk van Flor Van Reeth, mijne Franciscusmis , en van de Fé het wonderschoon, ontroerend boek De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt De wijnkelder, het oude bier van zijn zuster, is de kelder van den pastoor geworden. Het kostereske : Mieke Zand. Het is in het Alliersch kapelletje dat Leontientje kwam bidden voor haar Isidoor.
Ik heb het zoo dikwijls medegemaakt, hoe eenvoudige zaken hem inspireerden. Zoo is het geweest met zijn Ik zag Cecilia komen . Wij waren samen te Averbode, en wandelden op de "Weefberg". Links de Demervallei, met Zichem en. Scherpenheuvel. Rechts de bosschen van Westerloo. Zooals gewoonlijk, als bij hem de inspiratie kwam, zweeg hij, en dat voelde ik zoo goed aan ; dan wist ik dat zijn geest werkte, en dat hij mij eenige oogenblikken daarna zou zeggen waarover hij dacht. En dat was dan ook zoo. "Als het hier regent, welke druppel gaat er naar den Demer, en welke naar ginder?" hij wees naar Westerloo. Ik vond die woorden toen ietwat raadselachtig. 's Anderendaags sprak hij daar nog over, hij had daar veel over nagedacht ; daar zou iets uit groeien, zegde hij mij toen. En inderdaad, daar is iets uit gegroeid : ,aan die wandeling en aan die symbolische voorstelling van het levenslot, danken we dit juweel van een boek : Ik zag Cecilia komen .
In den herfst van verleden jaar, hebben we malkaar voor het laatst gezien. Wel wist ik dat hij lijdend was aan een ongeneeslijke ziekte, maar nooit had ik kunnen denken, dat het voor de laatste maal zou geweest zijn dat ik mijn groote en goede vriend de hand drukte.
Van op het ziekbed, later zijn sterfbed, las hij met zeer zachte stem zijne gedichten voor, waarin men zoo goed voelt dat De Schemeringen van den Dood zijne zuivere ziel hadden aangeraakt. Voor altijd zal me dit ontroerende oogenblik bijblijven, en dat als een pijnlijk afscheid klonk :
Ik zeil langs regenbogen
Gods stilte te gemoet.
Renaat Veremans
( Overgenomen uit Golfslag Louw en sprokkelmaand 1947 )
LODE BAEKELMANS
IN MEMORIAM FELIX TIMMERMANS
( Uit Dietsche Warande en Belfort-juni 1947 )
Komen en gaan! Ik heb een briefje bewaard van den zestienjarigen Timmermans, ik heb Pallieter bij zijn verschijnen welkom in Vlaanderen geheeten, zijn lezingen vaak ingeleid en mij verheugd in zijn groeienden bijval.
En nu wij hem het laatste vaarwel hebben toegesproken, heb ik mijn geweten doorschouwd en blij erkend, dat ik hem nooit als kunstenaar te kort heb gedaan en onze beproefde vriendschap nooit geschonden. In goede en in kwade dagen is onze verhouding eenvoudig en hartelijk gebleven. Timmermans is tot eigen verwondering de meest populaire en gevierde auteur geworden, maar den argeloozen en haast schuwen man is de roem nooit naar het hoofd gestegen. Hij wist wat hij waard was en gunde ook het licht van de zon gaarne aan zijn collega's. Nooit heb ik Timmermans, ook niet wanneer hij leed onder literaire boosaardigheid, een scherp of ontstemd woord over zijn beoordeelaar weten uitspreken.
Want Timmermans was goed en mild van natuur.
Hier is de basis van zijn verbeelding en van zijn kunst Mensch en kunstenaar zijn, zooals bij de besten van alle tijden, niet te scheiden. Van wat boos is of leelijk zal hij zich afwenden. Van 1916 af, toen « Pallieter » verscheen, heeft hij de lezers hier en in het buitenland, bekoord door zijn menschelijke liefde en den gulden glans van zijn edel en kinderlijk gemoed. Elk boek was als een schoone vrucht, nu eens meer dan iets minder door de zon gekleurd.
Voor jaren bij een viering heb ik gezegd, aan het einde van een toespraak « In den boomgaard van Felix wast er ooft, dat mijn voorkeur heeft en groeit er fruit dat mijn smaak niet wekt. Maar mijn bewondering gaat naar heel den boomgaard, doorzeefd van zon en schaduw, dragend een kroon van groen, bloesem en vruchten. »
Het is slechts wanneer wij stil in het graf liggen, dat men ons eindelijk beoordeelt naar wat wij naar best vermogen hebben geleverd. En wat Timmermans heeft nagelaten zal voor nog meer dan een geslacht in Noord en Zuid een vreugde zijn. Bij den dood komt verteedering en wordt de waarde herzien, dan pas komt er evenwicht in de waardeering. De populariteit ontstemt niet meer; de buitenlandsche waardeering en vertalingen in zeventien talen wekken morgen wellicht nationalen trots. Het publiek herleest, ontdekt nieuwe uitzichten, de critici van morgen zullen op afstand, van een beter inzicht getuigen. Wat den mensch aanhing wordt vergeten en een nieuwe aureool glanst rond zijn naam. Maar dan is de schrijver dood en begraven.
Wie in Timmermans den heimatschrijver bij uitstek heeft gezien en hem zijn folkloristischen inslag heeft verweten, zal misschien nog tot de conclusie moeten komen dat het typische, eigenaardige Vlaamsche levensbeeld juist de aantrekkelijkheid bleek te zijn voor het Europeesch publiek dat hij wist te verwerven.
In de reeks werken van Timmermans zullen ons blijven verheugen « Pallieter », « De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa Begijntje », « Boerenpsalm », de korte vertellingen en het tooneelwerk, dat nog steeds de planken houdt.
Gekluisterd aan zijn ziekbed, niet meer in staat te teekenen of te schrijven, is hij diep in eigen ziel gaan delven. In de stille huiskamer waar zijn bed stond, alleen met vrouw en kinderen is de muze hem genadig geweest. Van de wereld had hij afstand gedaan en zoo vermocht hij die enkele, zeer schoone en doorleefde gedichten te schrijven, die zijn vrienden hebben laten drukken.
Er hangt een waas van weemoed rond het schoone leven van den kunstenaar die het Vlaamsche leven en de Vlaamsche ziel, naar eigen inzicht, met kleur en liefde voor het leven, heeft kunnen vertolken.
Ik vergeet nimmer een reis in het hooge Noorden waar ik in elken boekwinkel Timmermans in vertaling aantrof. Zoo verdwijnt met hem de nobele gezant van onze literatuur, die voor het buitenland het wezen van Vlaanderen hielp weergeven, aspecten van ons wezen en de schoonheid van ons landschap beschreef, die voor vreemden en landgenooten onvergetelijk zullen blijven.
Timmermans, de schoone verteller en gulle mensch, is heengegaan.
Het is een groot verlies voor Vlaanderen, een groot verlies voor Belgie.
Persoverzicht
UITGEKNIPT EN GECOMMENTEERD door Adriaan De Roover.
Vlaanderen herinnert zich nog de nijdassigheid waarmee Toussaint van Boelare in de roemloos gestorven Faun zijn jalousie op Felix Timmermans luchtte. Er bestaat nu eenmaal een te groot verschil tussen de kunstenaar met internationale populariteit en de Brusselse tafelaar met de roem van ongelezen novellist. Schelden en lasteren zijn vrij gemakkelijke manieren om zijn amechtige woede te luchten. Van Boelare heeft zich tot zulke praktijken verlaagd als van verlaging kan gesproken worden hierbij wellicht vergetend dat zijn eigenhands proza zonder schelden of lasteren met enkele critische lijnen hopeloos kan gedeclasseerd worden.
Nadat Golfslag en Rommelpot reeds maanden de rol van Toussaint hadden gehekeld, nam ook Albert Westerlinck in Dietsche Warande en Belfort, met het nodige gezag, stelling tegen de klein-inquisiteur Ferdinand V. Toussaint van Boelare , wiens figuur aan de somberste dagen van de nazi-bezetting herinneren doet.
Westerlinck sloot zijn betoog met de paranese : Indien wij ons land over enkele jaren tot een onbewoonbare Balkan willen om-scheppen, dan moesten wij allen zijn(Toussaint) voorbeeld volgen
Inmiddels is Timmermans gestorven. Twee dagen nà zijn dood reed Toussaint Van Boelare nog eens te paard. Schaamteloos velde hij zijn speer in Parool van 26 Januari 1947. (Laat ons niet aan Christus denken die ook doorstoken werd) :
Iets uitvoeriger dan thans heb ik geschreven dat de grote faam van Timmermans dagtekent van en is gegroeid met het sociaal-socialisme en nazisme en teniet zal gaan met datzelfde nazisme of sociaal-socialisme. Dat was, is en blijft mijn standpunt. Wat werpt de heer Westerlinck mij tussen de voeten? Hij betoogt in hoofdzaak dat die stommiteit van mij te wijten is aan mijn gebrek aan kennis van data en aan het feit dat ik geen kennis heb genomen van gunstige artikels in het buitenland over die werken van Timmermans verschenen. Laten wij bij de zaak blijven en zeggen, dat de datum waarop een werk van de pers komt, daarom niet de datum is waarop dat werk tot bekendheid komt en de lezers vindt, die er hun gading in zullen vinden. Zeker, van Timmermans is in Duitse vertaling uitgegeven, vooraleer het nazisme aan het bewind kwam. Maar de nationaalsocialistische propaganda heeft het werk van Timmermans, waarin het nazisme zichzelf weerspiegeld zag, in haarmethodisch geweld opgenomen. En het zozeer onder de nazistische volkselementen, buiten de grenzen zelfs van het Derde Rijk heeft verspreid, dat Goebbels heeft kunnen uitschreeuwen dat, na Goethe, Timmermans de grootste schrijver ter wereld was. Laat ik mij niet aan data storen; maar ook werk van Guido Gezelle, van Streuvels, van Herman Teirlinck, van Karel van de Woestijne, van Vermeylen werd vóór het nazisme, in Duitse vertaling uitgegeven. En wie zal, hoe wetenschappelijk hij ook is aangelegd, staande durven houden, dat die vijf Vlaamse schrijvers de minderen zijn van Felix Timmermans? Van hen heeft Goebbels nochtans niet de lof uitgebazuind. Waarom Timmermans dan wel? Omdat immers zijn werk van hogerhand werd beschermd en opgedrongen, niet alleen in het Reich, maar ook in de streken, die de nazi's hadden overweldigd en in hun, greep hadden.
Passus 2 uit hetzelfde artikel:
Ik zelf heb, wat de heer Westerlinck zo kies was niet in herinnering te brengen, vrij gunstig over sommig werk van de Fee geschreven en die stukken kan men in mijn drieledig Scheepsjournaal terugvinden; maar hoe onwetenschappelijk en zelfs stom ben ik, toch weet ik dat alle oordeelen en standpunten voortdurend aan een zekere evolutie zijn gebonden(naargelang de wind staat)en b.v. Marnix Gijsen zijn laatste. oordeel(versta : le jugement dernier)over Timmermans nog niet heeft uitgesproken. Het zou me ten zeerste verbazen, indien hij het voor Timmermans kunst opnam. (Inderdaad)Ten anderen hebben, voor zover ik weet, Vermeylen en Marnix Gijsen(De uitvinders van het Vlaams genie)hun oordeel alleen te kennen gegeven in geschiedkundige studies over de Nederlandse literatuur waarin de auteurs steeds den middelweg zoeken te bewandelen.(Kwestie van op tijd te kunnen evolueren)Dat Albert Westerlinck, na Goebbels, Timmermans houdt voor het grootste Germaanse genie na Goethe, ik kan er niet aan doen en ik zal hem niet volgen. Ik blijf bij mijn standpunt.(En wij bij het onze !)
Het is intussen wel interessant, nu de namen van Vermeylen, Van Boelare en Timmermans genoemd zijn, even enkele fragmenten te lezen van een auteur, die naast Van Boelare in de redactie van het Nieuw Vlaamsch Tijdschrift zetelt. Wij bedoelen Maurice Gilliams In Het Handelsblad van 10 Februari jl. schreef Gilliams, die toch niet als een Van Boelare-vreter kan beschouwd worden, o.m. het volgende : Vóór 1914, toen de losse hoofdstukken van Timmermans' Pallieter, in het Hollandsche tijdschrift De Gids verschenen, brachten ze voor de beproefde literatuur-kenner Toussaint telkens een nieuwe vreugde ze te mogen lezen. Toen kwam de oorlog. En plotseling, midden in de damp van kruit en bloed, was Pallieter volgens hem inderdaad een uiting van de meest spontane, van de gaafste levensvreugde, van een dionysische levensverrukking. In die dagen van 1916, toen Pallieter in boekvorm het licht zag en allen, jongen en ouden, armen en rijken er gretig naar grepen om het werk te lezen : toen haalde Toussaint dankbaar de woorden aan van de gezaghebbende criticus Willem Kloos, om er zijn eigen bewondering mede te staven. En Kloos' en Toussaint's bewondering betrof niet enkel Pallieter, doch eveneens een werk zoals Het Kindeke Jezus in Vlaanderen. Achter in de eerste uitgaaf van De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa begijntjen schreef Toussaint een commercieel-litteraire aanbeveling voor 't werkje : nl. dat Felix Timmermans door een gansch eigen, gansch bijzonder frisch-zuiver geluid zich onderscheiden had van de andere Vlaamsche auteurs, Sindsdien heeft Toussaint zijn meening grondig herzien. Zijn huidige appreciatie van Timmermans' werk wordt beinvloed, wordt hem ingegeven door bedenkingen over verschillen van gezindheid tusschen hem en Timmermans ; deze laatsten liggen totaal buiten het genieten of waardeeren van de litteraire, menschelijke kwaliteiten die de Liersche meester in zijn uvre heeft tentoongespreid. Om zijn huidige appreciatie, zijn huidige vreugdeloosheid te staven wacht hij thans op de terugkeer van Marnix Gijsen in het vaderland, te oordeelen naar zijn onbesuisd artikel in het weekblad Parool? Zijn nieuwe zienswijze is dus niet geboren uit eigen en diepe overwegingen, uit een zg. evolutie van zijn menschelijke behoeften. Want de eigen en diepe overwegingen storen zich niet aan andermans meening.en de evolutie van de menschelijke behoeften moet psychologisch verantwoord en te merken zijn, laat ons zeggen : in het eigen werk van Toussaint. Critisch gezien zijn er dus geen litteraire, noch menschelijkegronden te bespeuren waarom Toussaint zoo bitter en klein, zoo grimmig en oud als de vervolger van Felix Timmermans opdaagt.
Ik durf als volgt mijn meening uitspreken : dat Toussaint, toen hij in 1918 zijn goedkeuring schonk aan de publicatie van Symforosa niet rechtzinnig zijn meening uitsprak. Hij heeft Timmermans' kunst nooit au serieux genomen, daar was hij zelf te schraal en te intellectualistisch combineerend voor in zijn eigen werk. Waarom dan schreef hij achter in de eerste uitgaaf van Symforosa een lovend stukje over de jonge artist en zijn werk? zal men zich afvragen. Eenvoudig hierom : er bestaat zooiets als een litteraire kanker, een litteraire strategie. En men mag geen gelegenheid laten voorbijgaan om zijn eigen reputatie te soigneeren, ook niet door het schrijven van dingen die men in de grond van zijn hart geenszins meent. Er bestaat zooiets als de litteraire actualiteit, waardoor men zijn eigen naam naar believen dikwerf gedrukt krijgt. Het attest, door Toussaint afgeleverd bij de eerste druk van Symforosa is een valsch stuk, zooals trouwens bij iedere jonge nieuwe verschijning in de literatuur door vele recensenten onoprechte stukken geleverd worden, om er de rust en faam in hun ouden dag mede te verzekeren. Die praktijken maken ons klein, suf en belachelijk. Want het critisch argument waar Toussaint het proza van Timmermans thans mede afwijst, nl. dat hij dit proza dun vindt zondermeer, is niet steekhoudend.
In een spijtig, onbewaakt oogenblik heeft Toussaint het proza van Felix Timmermans dun genoemd; met even ongemotiveerde drift had hij kunnen zeggen, dat wij Timmermans' proza voortaan vet moeten vinden. Wat sommigen dwars zit en waar trouwens al de herrie om Felix Timmermans door ontstond, het is zijn succes in het buitenland. Ja, zijn boeken waren eens een zeer geprezen export-artikel. Helaas kunnen wij hetzelfde van maar weinig Vlaamsche litteraire werken zeggen. En met de hand op het hart getuigen we : het werk van Vlaamsche auteurs stelde in vertaling, meestal schromelijk teleur. Lag het aan het geleverde vertaalwerk zelf? Zelden ! Door het scherm van een vreemd idioom waargenomen, komt de onbeduidendheid van de Vlaamsche literatuur beter uit. De z.g. volksche lezer in het buitenland is aan beter, dieper, gaver gedachte en gevoelde boeken gewoon, en waarvan de techniek voorzeker beter verzorgd is. De z.g. buitenlandsche elite heeft het al erger hooren donderen dan in de verdienstelijke boeken van Vermeylen en Toussaint, maakt u geen illusies, heeren met de zware hersens. En dat het zeer eigene, het echt doorleefde van Felix Timmermans het haalde, wat betreft belangstelling en roem : het verwondert de Vlamingen niet, die het werk van bepaalde eigen auteurs ter zijde schuiven, omdat het onwaarschijnlijk gemaniëreerd en menschelijk absoluut geen drang, geen nood om te bestaan vertoont.
Aldus neemt Maurice Gilliams even het prozawerk door dat in Vlaanderen de laatste halve eeuw opgeld maakte. Vermeylen komt vrij gehavend uit de slag.
Ik geef toe : de brave Felix heeft zich al eens laten gaan, zich al eens z.g. verschreven, wat we allen doen in het ernstige en het boertige. Zooals ik reeds op zijn uitvaart zegde : wij, artisten, willen beoordeeld worden naar onze beste momenten, omdat wij daarin verschijnen aan het oog van de,wereld met onze hoogste overwinningen en, met onze diepste nederlagen, met het volste besef dat we niet méér en niet minder konden beleven en omvatten op aarde. Toen men er meende alles van te weten, toen het jonge en het nieuwe niet meer verraste in het werk van Timmermans, heeft men de uitstekende momenten in zijn uvre vergeten voor de minder belangrijke.
En al zijn verdiensten heeft men dan plotseling trachten te verdonkermanen met de losse meening dat hij toch maar een schrijver van z.g. volksboeken was.
Het archaïsme in Pallieter, in Het Kindeke Jezus in Vlaanderen, in Symforosa in Boerenpsalm blijkt men verkeerd begrepen of zelfs niet opgemerkt te hebben. Zijn de genoemde werken volksboeken? Ik betwijfel het zeer, want dan is men blind gebleven voor de diepere zin, voor de niet zoo eenvoudige of oppervlakkige inhoud, die, gerijpt en gelouterd, zich menschelijk weldadig en steeds wonnig vertoont. Een auteur als August Vermeylen in zijn Wandelende Jood, heeft zich met noeste vlijt er op toegelegd om het volksche element in zijn schriftuur te betrekken; Herman Teirlinck heeft in zijn Johan Doxa niet anders gedaan. En wie deinst er niet van terug om Vermeylen en Teirlinck, schrijvers van volksboeken te heeten. Het menschelijk probleem in De Wandelende Jood, in Johan Doxa is niet interessanter dan het menschelijk probleem in Boerenpsalm. De uitwerking er van is bij Vermeylen een mislukking...
Karel van de Woestijne in zijn Boer die sterft is niet anders te werk gegaan. Doch in Timmermans' Boerenpsalm werken de ethische machten a.h.w. de zware grond omhoog, waar men in De Boer die sterft enkel zeer geslaagde beschrijvingen van zintuigelijke indrukken en stemmingen aantreft, laat het ons alsjeblieft durven zeggen...
Timmermans heeft het Brabantsch, als bruikbare taal in de literatuur, opnieuw en op geheel eigen wijze, gevoelig gemaakt; zooals Karel van de Woestijne voor de Gentsche sprake en Stijn Streuvels voor het West-Vlaamsch heeft gedaan. Dit is op zichzelf reeds een verdienste, die men bij geen enkel Hollandsch auteur aantreft, hoewel er benoorden de Moerdijk ook niet eenvormighetzelfde Nederlandsch geschreven wordt.
Tot hier Maurice Gilliams in zijn belangrijk artikel; het zal alleszins opzien baren dat de stille man voor het Venster, zo oprecht combattief op de ruiten van het Brusselse literatuurpaviljoen tikt. In ieder geval zal er nog een hartig woordje in de N.V.T. Redactie gezegd worden, nu vader Vermeylen en opvolger, door een gewoon redactielid op hun plaats werden gezet. Hopelijk trekt Gilliams de konsekwentie verder door. De woorden die hij bij de lijkbaar van Timmermans uitsprak, die koude wintermorgen, mogen geen oratorisch gelegenheidswerk blijven :
Gij waart een artist.
Het kunstenaarschap veronderstelt : een doorloopende bekentenis van het menschelijk verlangen, van het menschelijk pogen, kunnen en zijn. Men zegt : ge waart een verdienstelijk volksschrijver van toch maar folkloristisch getinte verhalen. Mag ik men in de rede vallen en er op wijzen, dat hij zich in de wezenlijke waarde van uw persoon vergist?..
In den grond waart gij, Felix Timmermans, een wonnig hart, gij waart een gerijpte ziel, die als maar weinigen naar de koestering van de Christen middeleeuwen reikhalsde. Ook gij zocht en hoopte te vinden het sloterken van het licht. Daarbij zijt ge kunnen blijven het altoos nederige, aan zijn taak verslaafde en gewillige kind. Uw meester Ruusbroec was en deed niet anders, in een hooge sublieme zin. Heeft men u reeds nu voldoende begrepen? Ik geloof het niet. Willem Kloos, de prachtige en onvergetelijke, noemde u vele jaren geleden : een classiek auteur. Dock dit classiek zijn beteekende voor ons, Vlamingen, nog wat anders dan de criticus er om uw litteraire verdiensten op het oog mede had. Wij dachten aan uw Vlaamsche eigenschappen, die, ik zeide het reeds in het licht van de middeleeuwsche mystiek hun volle wasdom zochten te bereiken. En ik beweer in het geheel niet, dat gij een mysticus waart; doch het teederste en innigste deeltje van uw wezen verlangde er naar te verblijven in de sfeer waar de vrome mensch zich best op de eeuwige dingen kan bezinnen. In uw beste bladzijden, waarde vriend, bestond het aardsche altijd met het hemelsche als achtergrond. Daarin heeft men u miskend, en ook uw bewonderaars waren het er niet altijd over eens. En de kwade duiveltjes blazen op hun pijpen : dat ge toch maar een schrijver van z.g. dun proza waart. Maar die aldus denken zijn niet alleen niet vatbaar, niet gevoelig voor de beelden die gij geschapen hebt van de menschelijke sjofelheid en gebrokenheid in den onherbergzamen winter van het leven...
Door onze rouw om u, wij die om uw heengaan rouwen kunnen en rouwen durven, Felix Timmermans, zijt ge voortaan alleen de onze geworden, en gij behoort niet aan de anderen meer toe, die niet beseffen zouden wat we aan u verloren hebben in deze kom-mervolle tijd... Bij mijn vaarwel wilde ik dit nochtans met vergeten, o gij vrije kunstenaar : de bezinning op de eeuwige dingen die in uw werk ligt tentoongespreid, hebt gij niet te danken aan de tusschenkomst van de tyrannen...
Leopold-Maximiliaan-Felix Timmermans, brave ketter : onze rouw is een fiere rouw om u, in dit land, in deze zorgenvolle tijd. Dichter bij de genade Gods : onze rouw is een nederige rouw om u, omdat gij zooals alle menschen van goede wil nederig waart. Vaarwel....
Met Lode Baekelmans, heeft Radio Brussel, wonder boven wonder, een gelukkige keuze gedaan, om als tolk te dienen voor de droefheid die ieder oprechte Vlaming bij het verscheiden van Timmermans op het hart viel. Baekelmans' woorden vormden zowat alles wat Radio Brussel nodig achtte om over Timmermans te zeggen. Een liefelijke filmster als Grace Moore kreeg heel wat meer radio-exaltaties bij haar verscheiden dan onze grote Fé. De oprechtheid van Baekelmans' radiorede vergoedt echter gedeeltelijk de tekortkomingen van de B.N.R.O.
Heden werd Timmermans ten grave gedragen. Komen en gaan : Ik heb een briefje bewaard van den zestienjarigen Timmermans, ik heb Pallieter bij zijn verschijning welkom in Vlaanderen geheeten, zijn lezingen vaak ingeleid en mij verheugd in zijn groeienden bijval. En nu ik hier een laatste vaarwel moet uitspreken, heb ik mijn geweten doorschouwd en blij erkend dat ik hem nooit als kunstenaar te kort gedaan en onze beproefde vriendschap nooit geschonden heb. In goede en in kwade dagen is onze verhouding eenvoudig en hartelijk gebleven. Timmermans is tot eigen verwondering de meest populaire en gevierde auteur geworden, maar de argelooze en haast schuwe man is de roem nooit naar het hoofd gestegen. Hij wist wat hij waard was en gunde ook het licht van de zon gaarne aan zijn collega's. Nooit heb ik Timmermans, ook niet wanneer hij leed onder litteraire boosaardigheid, een scherp of ontstemd woord over zijn beoordeelaar weten uitspreken.
Want Timmermans was goed en mild van natuur. Hier ligt de basis van zijn verbeelding en van zijn kunst. Mensch en kunstenaar zijn, zooals bij de besten van alle tijden, niet te scheiden. Van wat boos is of leelijk zal hij zich afwenden. Van 1917, toen Pallieter verscheen, heeft hij de lezers hier en in het buitenland , bekoord door zijn menschelijke liefde en den gulden glans van zijn edel en kinderlijk gemoed. Elk boek was. als een schoone vrucht nu iets meer dan iets min door de zon gekleurd... Vóór jaren bij een viering heb ik eens gezegd, aan het einde van een toespraak : In den boomgaard van Felix wast er ooft, dat zijn voorkeur heeft en groeit er fruit dat zijn smaak niet wekt. Maar mijn bewondering gaat naar heel den boomgaard, doorzeefd van zon en schaduw, dragend een kroon van groen, bloesem en vruchten. Het is slechts wanneer wij stil in het graf liggen, dat men ons eindelijk beoordeelt naar wat wij naar best vermogen hebben geleverd. En wat Timmermans heeft nagelaten zal meer dan een geslacht in Noord en Zuid een vreugde zijn. Bij de dood komt verteedering en wordt de waarde herzien, dan pas komt er evenwicht in de waardeering. De populariteit ontstemt niet meer, de buitenlandsche waardeering, vertalingen in zeventien talen, wekken morgen wellicht nationalen trots. Het publiek herleest, ontdekt nieuwe uitzichten, de critici van morgen zullen op afstand van een beter inzicht getuigen. Wat den mensch aanhing wordt vergeten en een nieuw aureool glanst rond zijn naam. Maar dan is de schrijver dood en begraven.
Wie in Timmermans de heimatschrijver bij uitstek heeft gezien en hem zijn folkloristische inslag heeft verweten, zal misschien nog tot de conclusie moeten komen dat het typisch, eigenaardig Vlaamsche levensbeeld juist de aantrekkelijkheid bleek te zijn voor het Europeesch publiek dat hij wist te verwerven.
In de reeks werken van Timmermans zullen ons blijven verheugen Pallieter, De zeer schoone uren van juffrouw Symforosa begijntje, Boerenpsalm, de korte vertellingen en het tooneelwerk dat nog steeds de planken houdt. Gekluisterd aan zijn ziekbed, niet meer in staat te teekenen of te schrijven, is hij diep in zijn eigen ziel gaan delven. In de stille huiskamer waar zijn bed stond, alleen met vrouw en kinderen, is de muze hem genadig geweest. Van de wereld had hij afstand gedaan en zoo vermocht hij die enkele, zeer schoone en doorleefde gedichten te schrijven, die zijn vrienden hebben laten drukken.
Er hangt een waas van weemoed rond het schoone leven van den kunstenaar die het Vlaamsche leven en de Vlaamsche ziel, naar eigen inzicht, met kleur en liefde voor het leven, heeft kunnen vertolken.
Ik vergeet nimmer een reis in het Noorden waar ik in elken boekwinkel Timmermans in vertaling aantrof. Zoo verdwijnt met hem de nobele gezant van onze literatuur die voor het buitenland het wezen van Vlaanderen hielp vertolken, aspecten van ons wezen en de schoonheid van het landschap beschreef, die voor vreemden en landgenooten onvergetelijk zullen zijn.
Timmermans, de schoone verteller en gulle mensch, is heengegaan.
Ook deze woorden zullen bij Toussaint in geen goede aarde vallen, temeer daar Baekelmans zelf reeds eerder gebanbliksemd werd.
Buiten Gilliams en Baekelmans sprak ook Prof. Dr. J. Van Mierlo S.J. ; het kan binnenkort wellicht zijn nut hebben ook deze rede nog eens in herinnering te brengen. Prof. Dr. Van Mierlo schetste het blazoen waaronder Felix Timmermans begraven werd als volgt :
Ik weet niet waarom die aanhef van dit doodsbericht met de nadruk op Vrijdag, met dit eerevoorziterschap der Scriptores Catholici voorop, mij zoo getroffen heeft als een laatste belijdenis van geloof (Ons trof het vooral dat de Scriptores Catholic! niet eens vertegenwoordigd was). Ja, Felix Timmermans was lid. van de Kon. Vlaamsche Academie. Hij werd dit zoo vroeg, omdat zijn naam als schrijver zich toen reeds opdrong. Hij was door de meest vooraanstaande critici uit dien tijd, niet het minst door zijn trouwen vriend en bewonderaar August Vermeylen om strijd gevierd om de boodschap van frisch, opgewekt, gul en blij nieuw leven, die hij in onze letteren bracht. En reeds toen was zijn naam ver buiten onze grenzen bekend en werd zijn uvre vertaald, niet alleen in het Duitsch, maar ook in het Fransch, het Engelsch, zooals het weldra de wereldliteratuur zal veroveren... Maar hij was ook lid van de Scriptores Catholici. Een der eerste leden zelfs van bij de stichting. Hij werd er de eerste Vlaamsche voorzitter van. Hij die, wars van allen uitwendigen praal, zoo ongaarne op den voorgrond trad, en er zoo tegen opzag in openbare vergaderingen te verschijnen, om er eenige leiding aan te nemen, had het toch op prijs gesteld zijn naam als katholiek geloovig schrijver gestand te doen en zijn aangeboren schroomvalligheid overwonnen, om het bestuurdersschap van dit tweetalig vennootschap aan te durven...
De beproeving heeft zijn ziel slechts gesterkt en gelouterd. Zij viel zwaar op hem. Hij heeft er diep onder geleden. Maar hij heeft ze gedragen als een groot christen, met christelijke onderwerping aan Gods heiligen wil en met een christelijk vertrouwen op Zijn goedheid. Met christelijke naastenliefde ook, die geen haat of geen bitterheid kende.
Merkwaardig om volgen, zijn ook de reacties der verschillende dagbladen geweest om den dood van Felix Timmermans aan te kondigen. Er is heel wat, journalistieke woordacrobatie bij te pas gekomen, waarbij de ene zich wat gelukkiger uit den slag kon trekken dan de andere. Het In memoriam van Hubert Lampo, de zuigeling van Toussaint, in deVolksgazet was een grof staaltje van rode tactloosheid (elders in dit nummer wordt op dit artikel van H.L. gereageerd). Alles bij elkaar, nu Timmermans gestorven is, mag Pallieter ook wel een plaatsje gegund worden naast Helène Defraye. (Vader Van Boelare zegt anders dat Pallieter een onvergetelijk boek is)
Reimond Herreman, die nog steeds niet vergeet te leven, stond in Parool van 2 Febr. 1947 voor de lastige taak om Felix Timmermans te herdenken en op de meest deftige wijze voorgoed te begraven.
Herreman begint aldus :
Hadden de Duitsers tijdens de bezetting niet een zo luidruchig gebruik gemaakt van zijn naam en van zijn persoon, dan zou zijn overlijden ongetwijfeld in Vlaanderen en in Nederland tot heel wat uitvoeriger necrologische artikelen aanleiding hebben gegeven. De laatste malen, dat ik hem ontmoette, kreeg ik den indruk van een gewillig man, die zich in politieke aangelegenheden nogal gemakkelijk liet meetronen, maar die verder zonder bitsigheid was en ook niemand enig kwaad toewenste. Het is niet mijn zaak over het nabije verleden te rechten, doch ik wilde hier slechts van een menselijk standpunt uit, getuigen, dat Timmermans met meer dan een Vlaams literator, die het gezag van de bezetter min of meer graag aanvaard hebben, naar mijn weten niet behoorde tot de categorie van de aanklagers, de verklikkers of de vervolgers.
Na deze lapidaire aanslag, geeft Reimond Herreman een panoramatisch overzicht van wat de critici over de verschillende werken van Timmermans in de loop der jaren schreven :
Alvorens ik een vluchtig beeld van dit algemeenoordeel, van dit critisch gemiddelde ophang, zou ik er toch even willen op wijzen, dat Timmermans nooit zoveel ophef zou gemaakt hebben in de litteraire wereld, indien hij was voortgegaan in de trant van zijn debuut. De Begijnhof-Sproken, die hij schreef in samenwerking met Anton Thiry (1910), en zelfs De zeer schoone Uren van juffrouw Symforosa, Begijntje (1918), zouden nooit meer dan tot de zo snel vergeten als vriendelijk bejegende producten hebben behoord, indien niet Pallieter (1916) hun auteur met één ruk uit de bent van de vele brave schrijvers had omhooggetild...
Toussaint van Boelare noemt Pallieter het onvergetelijke boek, en als hij de volgende werken van Timmermans hekelt, is het steeds met een verwijzing naar Pallieter als naar een model voor Timmermans zelf.(Vergelijk deze zin eens met wat Gilliams in het Handelsblad schreef).
Aldus zou toch aan de hand van wat zijn tijdgenoten over hem schreven reeds een poging kunnen ondernomen worden om een beeld van Timmermans in de toekomst te projecteren als de schrijver van vooral Pallieter en Boerenpsalm en een paar intiemere werken als Het Kindeken Jezus en het korte verhaal Symforosa. Na de bevrijding, die hem ineens in de afzondering wierp, schreef Timmermans ook gedichten, die van een bezinning en een zelfinkeer getuigden, welke als het ware aansloten bij zijn allereerste en eerder somber gestemde geschriften, en de kring sloten van een rumoerig en bewogen leven, waarin de Fee, zoals de bekenden hem noemden, rond en rondborstig rondwandelde, met het geheim dat ieder mens, dieper dan wat hij uitspreekt, verbergt.
Een laatste afscheidsgroet acht Reimond Herreman wellicht niet nodig; die is in zijn pen bliiven steken.
In Het Volk van 2 Febr. 1947 schreef Andre Demedts :
Timmermans is overleden vóór zijn taak was volbracht en het verdriet, hem door sommigem berokkend, was overgroeid. 't Pallieterke drukte deze gedachte veel plastischer uit, schrijvend :
Men zegt dat hij stierf aan een hartziekte.
Hartziekten zijn kurieuze dingen. Ge kunt daar in geven en nemen. De man met het zieke hart kan er wat dan geven en nemen. En ook andere menschen kunnen dat. Velen zullen denken dat de Fee vermoord werd. Ze zullen voorloopig nog niet zeggen door wie. Dat zal later allemaal wel gezegd worden.
Om verder te gaan met het artikel van Demedts in Het Volk. Naeen chronologisch relaas van Timmermans leven en werk klinkt het slot aldus :
Gezien in het geheel van de wereldletterkunde was hij een kind van zijn tijd; een naturalist die zich van het pessimisme had bevrijd; een vitalistisch verheerlijker van het schaduwlooze leven en een impressionist met mystische bevliegingen. Zijn afwijking van den algemeen Europeeschen geest, dankte hij aan zijn Vlaamschen aard : aan zijn geloof en zijn pratte zinnelijkheid, aan die mengeling van eenigszins rauwen realiteitszin, van jool en baldadigheid met een sluwe menschenkennis, oprechte bewondering voor het natuurtijke leven en kinderlijk teedere godsdienstigheid. Daardoor verdiende hij zijn schoonsten titel : de meester van de atmosfeer. Een deel van zijn werk zal slechts een kunsthistorische waarde behouden; maar zijn sterkste verhalen zullen wij met trots en liefde bewaren, omdat zij tot den erfschat van ons volk behooren.
De Spectator wijdt aan het hele Timmermansgeval anderhalf kolommetje.
C. Bittremieux gaat bij het doodsbed op zoek naar motieven om het vacantie-achtige van Timmermans werk te kunnen staven :
Timmermans zèlf was een best-seller, men las niet alleen zijn boeken, men las hèm (men leest daarentegen niet Margaret Mitchell of Kathleen Windsor) men leest Gone with the wind en For ever Amber).
Al wat Timmermans geschreven heeft is idylle te noemen, zegt Bittremieux, aldus elke diepte aan Timmermans werk ontkennend.
Ook een roman als Boerenpsalm is een idylle. De critiek heeft naar aanleiding van dit werk, waarin Timmermans zich ongetwijfeld in groote mate vernieuwd heeft, veel groote woorden losgelaten die meestal cirkelden rond het thema van den eeuwigen boer en van den werkelijken boer. Nu is Wortel noch een eeuwige boer noch een werkelijke boer, zooals Pallieter noch de eeuwige noch de werkelijke zinnemensch is. Wortel is per slot van rekening een idyllische boer.
Niettemin sluit Bittremieux zijn artikel met volgende zalvende woorden :
De waarde van Timmermans ligt ongetwijfeld in het feit dat hij, in zijn beste oogenblikken, zijn idyllen met een verbluffend talent heeft waargemaakt. De reden van zijn succes is misschien voor een deel in het vacantie-karakter van zijn werk te zoeken, het spreekt echter vanzelf dat het talent waarmee dit karakter werd uitgebaat de groote verantwoordelijke is. De vacantie-uren bij Timmenrmans doorgebracht zijn van een onontkoombare charme, van een verbazende originaliteit. Daarover is alles gezegd. Het moge dan ook volstaan het hier tot slot, over het graf heen, alleen maar eens te herhalen, met spijt en dankbaarheid.
Het franstalig Le Phare stak, voor de gelegenheid, zijn licht op bij dat andere grote lichtpunt onzer letteren Fr. Closset en schreef :
Timmermans est surtout un descriptif, un miniaturiste. C'est un écrivain populaire, folklorique. Il sait être naturel et direct. Par contre, il est souvent superficiel. Ce nest pas un romancier, c'est un illustrateur, et, comme tel, il joue un rôle assez restreint dans lévolution de nos lettres.
Intussen kondigde Het Volk van Felix Timmermans, qui joue un rôle assez restreint, volgende nieuwigheden aan ; deze mogen gevoegd worden bij zijn in 17 talen uitgegeven werk :
In den loop der laatste maanden waren nieuwe vertalingen in het Engelsch, het Spaansch en het Zweedsch van Timmermans werken aangekondigd. Een luxe-editie van zijn Breughel in het Italiaansch is in voorbereiding. Op den avond vóór zijn overlijden werd te Bern in Zwitserland het tooneelstuk Kerstmispater van hem opgevoerd met een aanzienlijk succes.
De vooravond van zijn overlijden... Het Handelsbladverhaalt de laatste uren van den meester als volgt :
Reeds jaren leed Timmermans aan een zware hartziekte, welke zich de laatste maanden voortdurend in crisissen openbaarde. De minste beweging, de minste gemoedsaandoening deed hem pijn (!). Hij moest rusten... Donderdagavond kreeg hij een nieuwe crisis. De dokter werd ontboden en de Z. E. Pater Mercelis O. P., diende hem de laatste heilige sacramenten toe. Dit was niet de eerste maal en ook thans ging de crisis over. En Timmermans was weer rustig. Rond één uur Vrijdagmorgen werd zijn ademhaling moeilijker... Zijn dochter Clara liep nogmaals naar den dokter. Het was reeds te laat. Felix Timmermans was heel zacht in de armen zijner jongste dochter Tonet voor altijd ter ruste gegaan...
In de Nieuwe Standaard van 26 Jan. 47 werden volgende regels ter meditatie aangeboden :
Timmermans geestelijk vaderland heeft geen grenzen... Een groot kunstenaar schept een niewwe wereld... Wat vele auteurs en bepaald de jongeren, die werk willen voortbrengen van Europeesch formaat ontberen, is die oorspronkelijke visie op het leven...
Geen ander Vlaamsch schrijver werd in het buitenland gelezen als Timmermans. Hij was de ambassadeur onzer letterkunde. Vooral zij, die als hem als een provincialistisch heimatliterator minachtten, mogen niet vergeten dat hij, niettegenstaande gebreken en fouten die in een verscheiden en groot uvre als het zijne haast onvermijdelijk zijn, toch zoo Vlaamsch was, dat gansch Europa hem las... Timmermans zou tevens, naar de meening van sommigen, het beeld van den Vlaming in het buitenland hebben vervalscht tot een oppervlakkig en gulzig levensgenieter. Is echter niet elk beeld, dat een schrijver geeft van een mensch, subjectief, onvolledig en eenzijdig? Is de mensch van Elsschot, de mensch van Walschap, de mensch van Streuvels, zoo ver wij ons daarvan een idee kunnen vormen uit het werk, niet slechts een facet, een type, dat men niet mag veralgemeenen tot het beeld van den Vlaming. Alleen door Timmermans' overweldigend succes buiten de grenzen, hebben critieklooze lezers zijn landschap en zijn figuren voor het beeld van Vlaanderen en van de Vlamingen genomen. Het toont meer zijn grootheid dan zijn fouten. Alleen in het samenklinken van onze grootste auteurs beluisteren wij ons eigen wezen.
Met Timmermans verdwijnt een onvervangbaar en onnavolgbaar schrijver luidt de titel van een ander artikel uit De Nieuwe Standaard :
Felix Timmermans leeft in zijn werken, en die zijn op zooveel duizenden exemplaren verspreid geworden dat men wel een kluizenaar zou moeten zijn om er althans niet de voornaamste titels van te kennen... Een boek van .Timmermans had altijd zijn pro's en zijn anti's, beiden even hartstochtelijk, en de twist leidde meestal tot geen ander resultaat dan dat de auteur nog drifiger gelezen werd.'
De Volksgazet is er in gelukt met een minimum plaatsruimte enkele kapitale slagzinnen te lanceren.
Sinds de bevrijding werd hij thuis geïnterneerd, doch daarna buiten vervolging gesteld... Zijn werk werd de laatste jaren(!)in het Duitsch vertaald en kende over den Rijn ongemeenen bijval. Hij was lid van de Vlaamsche Academie(officieel staat er in de naam van die stichting ook nog het woordje koninklijk voor)en bekwam den door de stad Hamburg uitgeschreven Rembrandtprijs. De aarde van zijn geboortestad weze hem zacht.
Uit VOS, het periodiek der Vlaamsche Oudstrijders, halen wij volgende passussen, die Timmermans meer vanuit het zuiver Vlaams dan vanuit het letterkundig standpunt belichten :
Hij is niet louter een literator gebleven, iemand die zich opsloot in een ivoren toren en van daaruit zijn vrolijke praatjes in de wereld zond. Op bepaalde momenten heeft hij zijn plicht tegenover Vlaanderen vervuld. Hij was een van de knnstenaars, die mede het manifest voor amnestie ondertekenden in den tijd toen de activistenvervolging geen einde scheen te kunnen vinden, een einde dat volstrekt onontbeerlijk was, omdat niet enkel toestanden in Vlaanderen maar ook de verhondingen in België in gevaar kwamen... Van de doden niets dan goed, een slagwoord? Jawel!Maar deze keer een ordewoord, voor ons, voor U, voor iedereen.
Pregnant klinkt de toon, in het In memoriam artikel van Rommempot :
Felix Timmermans, de plezante pen van Vlaanderen is de schemeringen van den dood ingetreden. Het lethargische Vlaanderen heeft een schok gekregen. Het had sedert lang een schok nodig. Spijtig dat de dood hiervoor de goede Fé heeft uitverkoren. Er zijn in dit land zonen gevallen voor wier onbarmhartig lot Vlaanderen schijnbaar althans onberoerd is gebleven... De man, die men doodzweeg in de schemeravond van zijn zestigste jaar, waarop de nacht zo onverbiddelijk snel inviel, wordt met luide en rouwende woorden gehuldigd nu op zijn lippen het zegel van het eeuwig zwijgen werd gedrukt. De man, die de schalkse Vlaamse lach naar het buitenland exporteerde, wordt door zijn eigen volk beweend nu die lach in het masker van de dood versteend ligt.
In de plechtige taal der rouwende woordvoerders luidt het : Felix Timmermans is niet meer. De Vlaamse aarde weze hem zacht... En de dood is hem milder geweest dan de mensen. Want de onverhiddelijke dood heeft vluchtig, plots, met een schielijke, ijskille ademzucht het dralend levensvlammetje van Het Keerseken in den Lanteern uitgenepen. Maar de mens, dat onredelijk complex van afgunst, nijd en tweespalt, heeft het grote, warme, milde hart der Vlaamse literatuur niet gespaard. Deze mens, (wij zullen hem aan een rouwbaar niet identificeren) vermomd als cultuurdrager, incarnatie van ijdelheid en schaamteloze afgunst, plaasteren podiumfiguur van klatergouden gehalte, heeft met de lange lans van zijn lange naam dit hart doorboord vóór de dood zijn onverbiddelijke taak volbracht......
Ook deze Vlaamse Messias der levensvreugde heeft in zijn laatste dagen nog de hanekraai der verloochening moeten horen terwijl de witte tabbaarddragers de amorphe massa voor de keuze stelde : Barabas of deze ?
Naast deze harde waarheden lazen wij in Rommelpot nog het volgend treffend kwatrijn :
Pallieter met zijn klakske in de hand
bleef vóór het Kindeken Jezus in Vlaanderen staan,
en t zei : gij schonkt Me een kribbeke in uw land,
neem nu in ruil van Mij een hemel aan.
Noord Nederland, dat op romangebied bij Vlaanderen nog wel wat te leren heeft en dat anderzijds gezien de revenuën met de meeste voorkomendheid Timmermans' werk heeft uitgegeven, is slechts karig met de In memoriams geweest.
Het katholieke weekblad De Linie, dat bij vriend en vijand, voor degelijk doorgaat, wijdde anderhalf kolommetje aan de grote Lierenaar. Terloops moet het ons nog van het hart dat de rubriek die Vlaanderen in de Linie zo stiefmoederlijk toebedeeld krijgt ons slechts matig kan verrukken. Vlaanderen wordt in de grote Linie och met een zo'n klein hoekje bedacht, net zoals een kolonisatiehoekje of een hoekje over economie. Keurt ook De Linie gelijk al de andere Noord Nederlandse bladeren Vlaanderen niet meer dan een annexe waardig? Doch kom, Henk Kuitenbrouwer schudde een In memoriam uit zijn mouw, waaruit wij volgende passussen lichten :
Maar de maat, die de grootheid van een kunstenaar bepaalt, is een andere dan het oplagecijfer van zijn boeken. Zij kunnen parallel lopen, zij kunnen evenzeer duidelijk uiteengaan. Timmermans bracht het tot het sigarenmerk en mogelijk tot nog vele andere populariteiten. Hij heeft dit te klaarblijkelijk met filmsterren en sportkampioenen gemeen om daarbij de betekenis van zijn werk te betrekken.
Platter Hollandse nuchterheid bij een doodsbed is al moeilijker denkbaar.
Timmermans' werk blijft ongetwijfeld beneden de kracht van de brede epiek, waarin Streuvels een meester is, zijn romans missen het beeldend en dramatisch vermogen dat Walschap kenmerkt, maar enkele zijner boeken zullen, een sieraad blijven van de Zuidnederlandse literatuur. En in zoverre is de populariteit die hij wist te bereiken, een gelukkig teken. Als slechts een gering deel van de lezers, aan wie zijn werkzaamheid schone uren schonk, hem zullen gedenken in hun gebeden, ontvangt hij nu de duurzaamste vrucht van die populariteit.
Al de lezers van de Linie worden dus aangezet naast Streuvels en vóór Timmermans toch ook vooral de beeldende en dramatisch zwangere Werken van Walschap te lezen.
In de Haagsche Post steekt Ben Van Eysselsteyn vrij goed van wal :
Er valt noch in het Noorden, noch in het Zuiden van ons taalgebied een prozaschrijver aan te wijzen, die het in enkele jaren tot zulk een ongekende populariteit bracht en... die door de jaren heen zoo populair wist te blijven. Zijn boeken werden verslonden, niet alleen in Vlaanderen en Nederland. Zijn naam was niet alleen bekend in de steden en op het platteland van Duinkerken tot Uithuizen, ook in vertaling deed Timmermans het. Hij werd een der weinigen in den lande die het tot een Europeesche reputatie bracht en daarbij deed zich het zonderlinge verschijnsel voor dat vele zijner collegas die ietwat geringschattend op de streekromans van de Fee neerzagen en den modernen Europeeschen roman de voorkeur gaven, wel zeer veel spraken en schreven over Europeesch niveau, zonder daarbij zelf tot eigen breederen kring, laat staan tot vertaling te geraken, terwijl de provinciaal Timmermans in enkele jaren Europeesch werd. Het bleek toch niet allereerst om een nieuw genre te gaan. Opnieuw werd het oude woord bewaarheid, dat elk genre goed is, uitgenomen het vervelende...
Het geweld van den eersten oorlog schokte hem diep, de dood reed door Vlaanderland en Nederland, het Noordelijk taalgebied (waar gezapige rust heerschte en men den oorlog zag met theoretische verontwaardiging en practische oorlogswinsten) scheen verder van het Zuiden af te staan dan ooit te voren.
Ben van Eysselsteyn sluit zijn artikel met een weinig stichtende beeldspraak :
In de laatste oorlog werd de Fee een eenzame. Zijn Europeesche vermaardheid en ongelooflijke populariteit in het buitenland, met name in Duitschland, waar reeds voor Hitler iedere boekhandelaar zaken met hem deed(Van Boelare is niet akkoord),maakte hem, den Germaanschen Vlaming en stamverwanten kunstenaar tot een begeerd object voor de Kultur-fokkers. Als een bekroonde Germaansche literatuur-stier werd hij rondgezeuld en óf zijn ijdelheid óf zijn angst speelden hem daarbij parten.
Zijn oude vrienden(welke vrienden ?) meden hem, met weemoed in het hart, wetende dat in zijn groote, warme kinderhart het oude geloof en de oude liefde niet dood konden zijn.
De Brusselse correspondent van De Maasbode, Theo Bogaerts, zond een prozawerkje in waaruit wij knippen :
Met het overlijden van Felix Timmermans heeft Vlaanderen zijn grootsten verteller verloren. Velen wisten dat hij sedert lang lijdende was maar slechts weinigen vermoedden, dat zijn hartkwaal haar fatale ontknooping nabij was. Zijn goede vriend, de schilder Opsomer, zeide ons drie weken geleden : De Fee is een vogel voor de kat, het kan evengoed over vier dagen als over vier maanden met hem gedaan zijn. Timmermans zelf scheen zich van den ernst van zijn toestand niet volledig bewust te zijn; dit bleek uit een brief van 2 dezer(2 Jan.) waarin hij ons liet melden : Ik lig nu weer te bed, maar ben toch zoo aan de beterende hand dat ik mijn woorden kan dicteeren. Alleen de handteekening was van hem zelf. In denzelfden brief deelde hij ons mede, dat hij ondanks zijn hartziekte een bundel verzen heeft kunnen schrijven. Naar ik van alle kanten verneem, schreef hij, vindt men, die gedichten schoon; zij verschijnen binnen enkele maanden in Nederland onder den titel "Adagio". Ik zal u dan zeker zoo een bundeltje zenden...
De hartkwaal van den schrijver zal zeker voor een deel ook moeten toegeschreven worden aan zekere moeilijkheden, welke hij na den oorlog heeft gehad in verband met de zuiveringsactie ; er was een geval Timmermans. In zijn zelfden brief van 2 dezer zeide hij hierover : Eris nogal wat over mijn geval gesproken geworden doch, in vertrouwen gezegd, het is niets. Reeds tijdens den oorlig had hij eens mondeling gezegd, dat de Duitschers geen poging onverlet lieten om hem te compromitteeren, maar dat hij ze zooveel mogelijk op afstand hield
Tijdens den oorlog gingen herhaaldelijk hooge Duitsche officieren bij hem aanbellen om een opdracht van zijn hand in een of ander boek. Kon ik die generaals en andere hooge mannen de deur voor den neus dichtslaan ? vroeg hij ons. Het zou geen dag geduurd hebben of ik zat in de gevangenis en wat zou er dan met mijn gezin geschieden? De Duitschers hebben hem daarna den Rembrandtprijs opgedrongen, en ook bij andere gelegenheden onderging hij hun opdringendheid, vandaar de moeilijkheden die hij na den oorlog ondervond. Het pro deo van Theo Bogaerts zal niet snel vergeten worden.
Elseviers Weekblad slaat het lengte-record. Het artikeltje van J. Klopper is nog geen handpalm groot en geeft een beschrijving van Timmennans uiterlijk :
Een ietwat korte en gezette gestalte(ik had hem mij grooter voorgesteld)met een goedig buikje, een paar korte armen en ronde knuisten, een grooten vierkanten kop met zwierige naar achteren gekamde en met grijzende haren als gedeeltelijke omlijsting van een mat-bleek gezicht, waarvan het wel breede doch niet bijzonder hooge voorhoofd steil naar de haren klimt. Kortom : een joviaal mensch met vroolijke bruine oogen. Pallieter praatte zijn sappige, heerlijke, bekorende Vlaamsche taal. (nou ! nou ! nou !)
En tot slot zonder afscheid, zonder groet:
Dit alles is reeds lang geleden. Boerenpsalm en Familie Hernat schonk hij ons nog. Zijn pen is hem voorgoed uit de handen gegleden...
Het onafhankelijk weekblad voor Nederland en Vlaanderen (!) met name De Groene Amsterdammer, weet nog altijd niet dat Timmermans dood is. Is Karel Jonckheere daar geen correspondent meer van? Arm klein Holland, met je bekrompen eigenwaan.
De verslagen van de begrafenis kunnen hier niet meer aan toegevoegd worden. Vrijwel het meest spontane schreef Arth. Kam. Rottiers in Het Handelsblad van 29 Jan. Het meest spirituele schreef Lods in Het Volk.
Alleen de Heer Van Kampen had het noodig geoordeeld in de gedaante van een gentleman te verschijnen, zoodat men zich had kunnen afvragen, of de gezant van Nederland werkelijk op de begrafenis was.
En tot slot. Nérgens hebben wij ook maar een lijn kunnen lezen, die eerherstel vroeg voor het standbeeld van Felix Timmermans. Dat komt nog wel...
****************
In Memoriam
Wij rouwen om Felix Timmermans, de eerlijke kunstenaar en de goede mens. Nu hij zijn land verlaten heeft, voelt Vlaanderen het verlies van zijn zonnige geest. In de gloeiende kelk van de aardse schoonheid en in het geheim der vreugde had hij het geluk en de eredienst van zijn Schepper ontdekt.
De generaties, die oververzadigd door cerebraliteit en snobs-pessimisme reeds pronkten met hun decadentie, hield hij de eenvoud en de liefde voor het leven voor. Hij beminde wat rechtvaardig en zonder leugen was, zijn woorden waren de echo van zijn rein gemoed, daarom kende hij vele vijanden.
Sinds het einde van den oorlog leefde hij eenzaam want zijn hart was ziek van het onrecht en de vervolgingen die rond hem woedden.
De ware bevrijding is zacht ingetreden want voor hem was de dood slechts het laatste afscheid aan een wereld die leefde van verraad.
Misschien zal zijn heengaan het zoenoffer worden dat alle haat en afgunst dooft.
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 80 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
