Felix Timmermans, een woord tot afscheid.

Door Pater Van Mierlo – uit Hernieuwen 15 jg, nr 5 - 1947

Op Vrijdag, 24 Januari 1947, ontsliep kalm in den Heer,

gesterkt door de laatste troostmiddelen van Onze Moeder de H. Kerk.

de Heer Leopold. Maximiliaan. Felix Timmermans

Letterkundige

Eere-Voorzitter der Scriptores Catholici

Lid van de Koninklijke VIaamsche Academic.

Ik weet: niet waarom de aanhef van dit doodsbericht, zooals het in de kranten is verschenen, met dien nadruk op Vrijdag, met die vrome liturgisch-Katholieke taal, met die vermelding van het Eere-Voorzitterschap der Scriptores Catholici voorop, mij zoo bijzonder getroffen heeft als een laatste belijdenis van geloof. Misschien omdat ik daarin den geheelen Fee terugvond, zooals ik hem steeds heb gekend, met zijn eenvoudig-kinderlijke vroomheid en met zijn zuiver verlangen, dat ook zijn kunst in dit getuigenis voor zijn geloof zou worden beschouwd. Indien ik hem dan vandaag voornamelijk als katholiek schrijver wil huldigen, kom ik ongetwijfeld zijn vurigste wensch te gemoet.

Ja, Felix Timmermans was lid van de Kon. VIaamsche Academie. Hij werd dit reeds op 40-jarigen leeftijd : briefwisselend lid; enkele jaren later werkend lid. Hij werd dat zoo vroeg, omdat zijn naam als schrijver zich toen reeds opdrong. Hij was door de meest vooraanstaande critici uit dien tijd, niet het minst door zijn trouwen vriend en bewonderaar Prof. Aug. Vermeylen, om strijd gevierd, om de boodschap van frisch, opgewekt, gul en blij nieuw leven, dat hij in onze letteren bracht.

En reeds toen was zijn naam ver buiten onze grenzen bekend en werd zijn werk vertaald, niet alleen in het Duitsch, maar ook in het Fransch, in het Engelsch, zooals het weldra de wereldliteratuur zou veroveren.

En toch schijnt hij persoonlijk het nog meer op prijs te hebben gesteld, lid, ja eere-voorzitter te zijn geweest van de Scriptores Catholici. Zoo was hij van het eerste uur, reeds vroeger, toegetreden tot het kalholiek kunstgenootschap, de Pelgrim. Zoo werd hij ook, bij de stichting zelf, lid der Scriptores Catholici. Hij werd er zelfs de eerste Vlaamsche voorzitter van.

Hij die, wars van allen uitwendigen praal, zoo ongaarne op het verhoog trad en er zoo tegen opzag in openbare vergaderingen eenige leiding aan te nemen, had er toch aan gehouden zijn naam als katholiek schrijver gestand te doen, en zijn aangeboren schroomvalligheid overwonnen, om het bestuurdersschap van dit tweetalig genootschap aan te durven.

Er is een tijd geweest, dat zijn geloofsgenooten eenigszins koel en wantrouwig stonden tegenover de openbaring van dien geloofszin. Zijn Pallieter gaf voor hen te veel het louter zinnelijke en het aardsche uitwendige, zonder de diepere aandoening van den geest en de inwendige schoonheid. Maar spoedig verzoenden de meesten zich met hem. Wel niet bepaald om de onderwerpen uit het katholieke geloofsleven, waartoe hij zich gaarne keerde : zelfs zijn Kindeken Jezus in Vlaanderen was nog voor velen een ergernis. Maar omdat zij onder al die uitbundige levenszwoelheid en levensblijheid toch iets ontdekten van de ziel van hun Middeleeuwsche vaderen in de volheid van hun katholiek geloof : dat het vleesch en de zinnen immers niet in eeuwige verdoeming ziet tegenover den geest en de ziel, maar in innige verbondenheid van den zinnelijk-geestelijken mensch en het door zinnelijke teekenen in God herboren en opgroeiende Godskind; dat dan ook de natuurlijke vreugden zelfs van de zinnen in de schoonheid van de Schepping en van Gods dagelijksche gaven niet misprijst, maar opneemt, en wijdt en heiligt in de genade.

De Harp van Sint Franciscus is geen toevallig verschijnsel in het œuvre van dien betreurden afgestorvene: Zij is de openbaring van zijn diep-geloovige ziel, die zich verwant gevoelde met dien beminnelijken broeder Frans: die God diende in vreugde en die zich vermeide in de goddelijke schoonheid der aarde; die zijn liefde voor God en de menschen, zijn broeders, en voor de redelooze schepselen, zijn broeders en zusters, uitzong in liederen van geluk en blijdschap. Sloeg dan, bij onzen dierbaren vriend, die levenslust en die levensblijheid krachtiger uit in zinnelijke zwier en in zinnelijk rhythme, als uiting van het katholieke levensoptimisme in een tijd van ziekehijk pessimisme, er leefde in hem de VIaming, er zong in hem de ziel van het Vlaamsche volk met zijn uitbundigheid en zijn gulheid, bij wien de lust aan het aardsche en aan de zinnelijke dingen kon samengaan in een levenshouding van innige vroomheid en verbondenheid met God. Ook is die uitbundige zinnenlust van de vroegste periode bij onze vriend met de jaren verstild en verinnigd in een diepere levensvreugde met het uitzicht op de eeuwigheid.

De beproeving heeft zijn ziel slechts gesterkt en gelouterd. Zij viel zwaar op hem. Hij heeft er diep onder geleden. Maar hij heefl ze gedragen als een groot christen, met christelijke onderwerping aan Gods heiligen WiI en met christelijk vertrouwen in Zijn goedheid.

Met christelijke naastenliefde ook, die geen haat of geen bitterheid kende.

Want hij was een goed mensch in den volsten zin des woords: een hartelijk, eenvoudig, kinderlijk goed mensch, met wien het een vreugde was om te gaan; zonder hoogmoed of hooghartigheid, evenals zonder wrok of naijver; zich mededeelende aan wie hem naderde in al zijn gulle rondborstigheid en vertrouwelijke oprechtheid.

Zoo hebben wij hem allen gekend. Zoo hebben hem ook zijn collega's in de Vlaamsche Academie mogen vereeren en bewonderen, waar hij, die zich steeds buiten alle politick hield, slechts sympathie genoot en achting voor zijn persoon en voor zijn werk, dat den naam van VIaanderen, den naam van België hooghield als kunstlievend volk onder de oude cultuurvolkeren van Europa.

En in die lange dagen, weken, maanden van zijn beproeving en van de in die beproeving hem onmeedoogend ondermijnende ziekte en verzwakking, maakte hij zich steeds losser van het aardsche, om voller te baden in het licht en in de zon der Lente, die hij verbeidde, der Eeuwige Schoonheid.

En dan welde de ziel omhoog op rhythmen van mystiek :

            De kern van alle dingen

            Is stil en eindeloos.

            Alleen de dingen zingen,

            Ons lied is kort en broos.

            En donker zingt mijn bloed

            van heimwee zwaar doorwogen...

            ik zeil op regenbogen

            Gods stilte te gemoet.

Het heimwee naar God! Die stilte van God en die vrede was het, die hem voortaan omnevelde:

            De vrede nevelt over 't land;

            dc rust dauwt op de menschen;

            uit stilte en uit sterrenlicht

            wordt dan een altaar opgericht.

            En luister nu hoe alle dingen zingen

            en alles zingend in elkaar vervliet,

            de menschen en de dingen:

            de vreugd, ket kwaad en het verdriet

            luidt duizend schoon accoorden

            van één en 't zelfde lied.

            O Zalig uur, waarin de ziel, gerijpt

            van zangen, zonder beeld of woorden,

            Gods wil begrijpt.

Gerijpt van zangen, in stilte en in vrede van het in liefde aanvaarde offer der smart, had hij Gods WiI begrepen. Dat diep-menschelijk mystiek gevoel was het, wat ons zoo innig ontroerd heeft, toen wij hem nog onlangs hoorden :

            De schoonheid droomt van boom tot hoom

            Doch alle schoonheid zal verkwijnen;

            want alle schoonheid is slechts droom...

            Maar Gij zijt de eeuwigheid!

            Heb dank, dat Gij mijn weemoed wijdt

            en zegent ook zijn vruchten!

            Een eendaaddriehoek in de luchten...

            Nu komt de wintertijd.

            Ik hoor U door mijn hart en door de rieten zuchten.

            Ik ben bereid.

Zoo, in 't licht van den eeuwigen Driehoek, van den Drieëenen God, dat eenvoudige:

ik ben bereid.

De dood was voor hem geen verrassing : zij leidde hem binnen, in de festijnen der eeuwige Schoonheid, wier weerglans hij hier op aarde zoo warm had liefgehad.

***********

13-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

In Memoriam Felix Timmermans

Een bijdrage door Piet Punt ( Albe ) in het tijdschrift Rommelpot 31/01/1947

Felix Timmermans, de « plezante pen van Vlaanderen » is de schemeringen van de dood ingetreden. Het lethargische Vlaanderen heeft een schok gekregen. Het had sedert lang een schok nodig.

Spijtig, dat de dood hiervoor de goede Fé heeft uitverkoren. Er zijn in dit land zonen gevallen voor wier onbarmhartig lot Vlaanderen — schijnbaar althans — onberoerd is gebleven. De zachte dood, die Felix Timmermans bijna vriendelijk de pen uit de hand nam, is een schok, die heel dat onberoerde Vlaanderen in al zijn geledingen, van de massa tot de élite, van de verbitterden tot de gelijkmoedigen, van de dulders tot de verdwaalden treft.

De man, die men doodzweeg in de schemeravond van zijn zestigse jaar, waarop de nacht zo onverbiddelijk snel inviel, wordt met luide en rouwende woorden gehuldigd nu op zijn lippen het zegel van het eeuwig zwijgen werd gedrukt. De man, die de schalkse Vlaamse lach naar het buitenland exporteerde wordt door zijn eigen volk beweend nu die lach in het masker van de dood versteend ligt. In de plechtige taal der rouwende woordvoerders luidt het : Felix Timmermans is niet. meer. De Vlaamse aarde weze hem zacht.

In de onacademische maar oprechter taal der tienduizenden harten die zich hebben gelaafd aan zijn levensvreugde, klinkt het wellicht :Pallieter is dood. Hij is gegaan naar « Het hovernierke Gods » en naar de « Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerd » in het « Land waar de appelsienen bloeien »

In dit blad, waar wij het leed en het onrecht, de verborgen ellende en de uitgestalde verdwazing met een lach hebben getracht te huldigen of te milderen, zouden we thans onder de sluier van de rouw dezelfde lach willen oproepen, waarmede de joviale en meesterlijke verteller de tienduizenden van zijn volk. en de honderdduizenden van over de grenzen  een hart onder de riem heeft gestoken. Wij bekennen oprecht : de moed en de lust ertoe ontbreken ons in deze ogenblikken van gerechtelijke verdwazing, waarvan deze grote kunstenaar, die de goedheid en hartelijkheid in zijn werk verpersoonlijkte en in zichzelf incarneerde, zijn deel heeft gekregen. En wie kent de bijtende uitwerkselen van vernedering en misachting op het gevoelig en complexe raderwerk van een menselijk hart ? Van een groot kunstenaarshart ?

Wij weten het thans. Felix Timmermans overleed in de nacht van Vrijdag 24 Januari, te 24,30 u. aan de hartziekte, waaraan hij sedert geruimen tijd leed.

Zijn grootheid heeft Felix Timmermans aan dàt hart te danken. In dat boordevol hart heeft hij al de levensvreugden gedragen en gebaard in het olijk wezen, dat over de doopvont van Vlaanderen werd gehouden onder de onsterfelijke naam van de « dagenmelker Pallieter » 1916. Dat werk werd als doopsuiker over heel Vlaanderen verspreid, verpakt en gebonden naar het buitenland geëxporteerd, en de smaak werd in alle talen op dezelfde wijze geproefd en op dezelfde manier geroemd.

            In dat hart heeft hij de unieke en onnavolgbare droom gedroomd van « de zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa, begijntje » (1918) en van « Anne-Marie » (1921). met dat hart heeft hij op « De Harp van Sint Franciskus » (1931) en met de heerlijK gerijpte wijding van een «Boerenpsalm» (1933) zijn narratieve symphonieën voltooid.

In dat gevoelig en gelovig hart heeft hij op een unieke wijze de geboorte gevierd van het « Kindeken Jezus in Vlaanderen », heeft hij de drie-koningenliederen geneuried (Driekoningen Tryptiek.) en met dat hart heeft hij zijn myrrne van menselijke hartelijkheid, het goud van zijn schitterend meesterschap en de wierook van zijn kinderlijke gelovigheid geofferd daar « Waar de ster bleef stillestaan ».

Het beste deel van dat hart heeft hij aan «Lierke plezierke» weggeschonken en meteen van zijn geboortestadje « Schoon Lier » met zijn naam en zijn eeuwig rustoord een « onsterfelijk Lier » gemaakt.

Dat hart heeft hij gemaakt tot het prisma, waarin hij veelvoudige tinten, kleuren en verven heeft opgevangen van de hartstochten, de vreugden en tegenheden der kinderen van zijn volk : de « Pieter Breugels », de «Krabbekokers », de « Leontientjes », de « Piroens », de bodemvaste, kloekbenige « Pallieters » en de half-aardse, half-hemelse Anne-Marie's, Symforosa's en Salomé' s.

Felix Timmermans, de picturale verteller, de meesterlijke uitbeelder van de waarneembare verschijning der dingen, de zinnelijke ziener, de schepper van rythme, gevoel en atmosfeer, de bloeiende pen der plastische en lyrische taalweelde, de gulpende bron van Vlaamse levensvreugde en de tril1ende snaar der menselijke ontroering, het hart der Vlaamse letterkunde, heeft zijn lach behouden tot in het aanschijn van de dood.

En de dood is hem milder geweest dan de mensen. Want de onverbiddelijke dood heeft vluchtig, plots, met een schielijke, ijskille ademzucht het dralend levensvlammetje van « Het Keerseken in den Lanteern » uitgenepen. Maar de mens, dat onredelijk complex van afgunst, nijd en tweespalt, heeft het grote, warme, milde hart der Vlaamse literatuur niet gespaard. Deze mens, (wij zullen hem aan een rouwbaar niet identificeren) vermomd als cultuurdrager, incarnatie van ijdelheid en schaamteloze afgunst, plaasteren podiumfiguur van klatergouden gehalte, heeft met de lange lans van zijn lange naam dit hart doorboord vóór de dood zijn onverbiddelijke taak volbracht.

Felix Timmermans heeft het spoor van «Het Kindeken jezus in Vlaanderen» tot het bittere einde gevolgd. Heeft dat Kindeken Jezus niet de verloocheningen gekend van zijn Petrussen, het verraad van zijn twaalfde Apostelen, het schandhout, de lansstoot en de edik. En dat zelfde Kindeken Jezus bad : Vader, vergeef het hun want zij weten niet wat zij doen.

            Ook deze Vlaamse Messias der levensvreugde heeft in zijn laatste dagen nog de hanekraai der verloochening moeten horen terwijl de witte tabbaarddragcrs de amorphe massa voor de keuze stelde : Barabas of deze ?

Wij weigeren te geloven, dat het hart dier massa nogmaals de bijbelse keuze zou gedaan hebben, zoals het onze overtuiging is, dat het beste deel van het volk der lage landen de misleidende tabbaarddragers zijn verdict in hun witte mommen slingert : Niet Barabas maar Pallieter !

Wij weten, dat het grote hart van de begenadigde kunstenaar Felix Timmermans is stilgevallen, nadat het reeds de mildheid van Kristus' laatste woorden had verworven. In zijn hart was zelfs het bezinksel niet meer van de verbittering, die nog aan onze woorden kleefden. Hij zong reeds in die dagen zijn stil en rustig « Adagio », dat eerlang bij « Van Kampen » zal verschijnen. Toen hij ons deze verzen ter inzage toevertrouwde, konden wij niet vermoeden, dat wij de zwanezang van een groot en dichterlijk hart beluisterden. Met wijding en ontroering beluisteren wij thans een accent van deze zwanezang, die slechts een groot en begenadigd kunstenaar in « de schemeringen van de dood » vermag te zingen :

                                    De kern van alle dingen

                                    is stil en eindeloos.

                                    Alleen de dingen zingen.

                                    Ons lied is kort en broos.

                                    En donker zingt mijn bloed,

                                    van heimwee zwaar doorwogen.

                                    Ik zeil langs regenbogen

                                    Gods stilte gemoet.

Dichters groeien en bloeien open tot de rijpe weelde van het proza. Felix Timmermans, de meester van het weelderig bloeiende proza verbloeit en sterft uit in de zachte rijpheid der poëzie. Wie kent de drijfveren van het menselijk hart en de verholenheden der kunstenaarsziel ? Hoe zwaar weegt in deze ogenblikken de betekenis van zijn laatste belijdenis : Ik zeil langs regenbogen Gods stilte te gemoet. Inderdaad, hij heeft nog het ontij in deze lage landen meegemaakt maar zijn werken staan als zovele regenbogen over dit land gespannen. En de regenboog, teken van het heilig verbond, is het zinnebeeld van de triomf, Felix Timmermans, gij zijt langs het pad van de triomf Gods stilte tegemoet getreden ; wij geloven, dat het «Kindeken Jezus van Vlaanderen » U met vreugde heeft ontvangen.

Mijn grote en goede vriend rust zacht en onsterfelijk aan de boorden van uw Nethe.

Piet Punt  ( Albe )

        De Herfst blaast op den horen

            De Herfst blaast op den horen,

            en 't wierookt in het hout ;

            de vruchten gloren.

            De stilten weven gobelijnen

            van gouddraad over 't woud,

            met reeën, die verbaasd verschijnen

            uit varens en frambozenhout,

            en sierlijk weer verdwijnen...

            De schoonheid droomt van boom tot boom,

            doch alle schoonheid zal verkwijnen,

            want alle schoonheid is slechts droom,

            maar Gij zijt d'eeuwigheid !

            Heb dank, dat Gij mij weemoed wijdt,

            en zegen ook zijn vruchten.

            Een eendendriehoek in de luchten :

            nu komt de wintertijd.

            Ik hoor U door mijn hart en door de rieten zuchten.

            Ik ben bereid.

                                                            Felix Timmermans, uit Adagio

**********

12-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

In Memoriam Felix Timmermans

Door Jos Ghijsen – Averbode’s weekblad 1 februari 1947

De Lente over Vlaanderen gaat openbreken. Een jaar is voorbijgegaan sedert onder de geweldige kracht van het komend leven, de grootste mens uit onze Vlaamse Lentes voor immer heenging. Felix Timmermans.

De naam, waarmee wij, Vlamingen, een sleutel verwierven tot de internationale wereld van kultuur en kunst.

De naam, die in de harten der lezende mensen van Vlaanderen staat gebeiteld, onuitwisbaar, lijk in het mooiste marmer van ons nationaal bezit. De naam, die onze roem is geweest en voor onze volkse levenskracht zal blijven getuigen, zolang er een Vlaams volk wezen zal.

Zeg niet, de naam die werd misbruikt en verloochend. Dat is niet waar. Dat is zijn Vlaams volk niet geweest. Schuif dat niet van de schouders van enkelen, over wie de historie later spreken zal als van een spijtige uitgroei van litterair egoisme.

De naam Timmermans is eerlijk en onaanvechtbaar hoog blijven staan in het hart van zijn volk en in dat der mensen, ver daarbuiten.

Wellicht zal eens ons nageslacht smalend terugwijzen op het banale, het enggeestige, nog veel erger op het ondankbare in de houding waarmee wij, passief, den Vlaams-litterairen prins hebben laten scheiden van zijn prinselijk land.

Slechts enkelen dragen hiervoor de even roemloze als onaangename verantwoordelijkheid.

Timmermans is niet meer.

Hij ging. Een jaar lang reeds hebben wij ons tegenover die waarheid kunnen plaatsen en nog altijd gelooft ons hart in het onsterfelijke van zijn wezen.

Zo is het. Hij leeft voort.

Dien kouden Januari-nacht 1947 bracht men te Bern in Zwitserland, zijn Kerstmis-opera op het toneel. Radio Bern lanceerde zijn naam over de wereld.

Dien kouden Januari-nacht 1947 verliet de Fee voor altijd deze aarde, naar waar het eeuwig schoon is en goed...

Een losdreunend applaus in de schouwburgzaal te Bern...

Een mens, die voor de laatste maal mid-nacht hoort slaan...

— « O, dat is goed... » — Wat heeft hij bedoeld met zijn laatst-gefluisterde woorden ? Hoorde zijn ziel misschien het gejuich der mensen in verrukking voor zijn opera ? Of was het enkel zijn moede hart, dat in vier woorden het ultieme bilan opmaakte van zijn leven ?

Wij weten het niet. Maar wij weten enkel dat dien nacht, een jaar geleden, de Fee niet gestorven is. Hij leeft. Zijn ziel is gevaren in zijn boeken en zijn geschriften.

Pallieter leeft voort, de onsterfelijke Vlaamse Prins.

Pastoor Benedict Serneels leeft voort, het Katholieke hart van Vlaanderen. Leontientje leeft voort, de begijnenbossen leven voort...

Het lijkt me nochtans of het dit verlopen jaar geen grote Lente geworden is.

Zoveel Lentes heeft hij ons gegeven. De ene al heerlijker dan de andere. De Lentes uit Pallieter, uit den Pastoor uit den bloeyenden Weyngaerdt, de Lentes van ieder boek, van ieder woord.

We lazen veel critiek ; iemand zei zelfs dat Timmermans het Vlaamse volk niet had getekend, lijk het was. Die mens had gelijk, maar voor alles dient gezegd, dat hij het Vlaamse volk veel schoonheid heeft gebracht. Breed en gul heeft hij zijn woord in de harten van duizenden mensen geslingerd. Hij heeft de landschappen van Vlaanderen met een onuitwisbaar-heerlijken trek gestreken in het bewustzijn en in de fierheid van ons volk.

In dat landschap heeft hij de mensen van datzelfde volk geplaatst, groots en plechtig. En over het leven van mens en grond den regenboog gespannen van Gods goedheid.

Hij heeft de mensen van zijn volk doen leven, beminnen en geloven. Daarom alleen reeds is hij groot geweest.

Hij ging. Maar zijn schoon volk is gebleven, groot in zijn kleinheid.

In de geschiedenis van dat volk zal de naam Timmermans een mijlpaal zijn op den weg naar grootheid en bloei.

Mensen van morgen zullen zijn werken lezen en weten hoe iemand zijn volk heeft gezien en liefgehad.

Hij ging. Men droeg hem door de straten van zijn Gommarusstad — stad onder de sneeuw. — Maar men had hem moeten kunnen voeren door zijn Netheland, in de volle Lente.

Langs de wegels waar hij Pastoor Benedict Serneels heeft laten wandelen en brevieren.

Langs den hogen molen van Fransoo, over het land « waar de buiken der heuvelen bekleed zijn met velden, rosse en groene tapijten en zaaiers zwart stappen tegen de zilveren luchten ; waar ossen de ploegen trekken en een witte stenen windmolen zijn armen zwaait als een vreugdig kind.»

Hij ging. Met hem gaat een levend stuk van onze nationale grootheid. Als men van Conscience mag schrijven dat hij zijn volk heeft leren lezen, dan durf ik van Timmermans beweren, dat hij zijn Volk heeft leren beminnen en geloven in zich zelf.

Hij ging... « En terwijl allen knielen, legt de molen zijn wieken stil en een lange streep vogelen wiekt over de heuvelen naar het verre, verre Westen, waar de zee ligt »

*******

11-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

HET LIED IS UIT.

Overgenomen uit “Felix Timmermans vertelt

Door Felix Heidendal

Het is gedaan met al die ijdle dingen.

De maan speelt op de zilveren avondfluit;

hij zingt nu niet meer mee, dat lied is uit,

een schoner stem komt in zijn ziele dringen.

VLAANDEREN IS EEN WONDERLIJK LAND. Wat er ook gebeure, met of zonder hulp, meestal door eigen welige krachten, verwekt het nu en dan een zoon, die voor de komende tijden getuigenis zal afleggen van eigen grootheid en kunst.

Ieder van die uitverkorenen heeft een wel afgebakende taak als een roeping te vervullen, en hij zal daartoe de gelegenheid krijgen. Zo was het met onze schilders, met onze musici en bouwmeesters, die hun roeping grootscheeps hebben uitgewerkt.

Zo is het ook met onze schrijvers.

Wanneer deze echter hun taak hebben volbracht, is meteen hun roeping vervuld en hun lied uitgezongen. Eenmaal het hoogtepunt bereikt, is het ook spoedig met hen gedaan. Het is of hun roem als een brandend glasraam moet blijven branden om getuigenis af te leggen voor de tijden...

Zo is het ook met Felix Timmermans gegaan! Wij hebben hem. gevolgd in het voetspoor van zijn leven, zoals hij het ons zelf vertelde. Het was als een lied, als een tarantella, eerst luchtig-trippelend, dan zoekend en zich verdiepend, om over te gaan tot geweldig en bruisend, afgewisseld door innigheid en vertedering. Het ging van 't ene gevoel in 't andere, maar steeds meesterlijk.

En niet alleen ons volk, maar gans Europa, ja gans de wereld heeft geluisterd naar hetgeen hij te vertellen had. In elke grote stad, zowel te Helsinki, te Londen als te Barcelona of in Warschau, overal werd de reizende Vlaming aangenaam verrast door de vertalingen van zijn werken. Zij werden in zeventien talen omgezet. In de na-oorlogse jaren waren nieuwe vertalingen aangekondigd in 't Engels, het Spaans en het Zweeds.

Een luxe-editie van zijn « Bruegel » was in 't Italiaans in voorbereiding. Over gans de wereld werd hij gelezen en overal maakte hij tegelijk ons land bekend door zijn eigen pittige, volkse, humoristische en ontroerende verhalen. Want al schreef hij ook over kleine dingen en kleine eenvoudige mensen als Pitje Vogel en Schrobberbeek, toch was zijn schrijven groot, omdat hij uit het doodgewone leven die diepere klanken wist te halen en over te hevelen, maar verpuurd en gelouterd, zodat zij iets algemeen menselijks in de ziel beroerden.

Zijn kunst deed vreemdelingen verwonderd naar dat kleine land opkijken, ginds bij de Noordzee, en aldus verbond hij de grootheid van zijn eigen meesterschap met deze van zijn volk, zodat beiden onafscheidbaar leken.

Terwijl de wereld aandachtig toeluisterde, sprak hij voortdurend zijn hart uit in tal van werken, met al de vurigheid van zijn bloed, tot eindelijk een voor een de snaren van zijn harp doorbraken. Op een snaar speelde hij nog wat voort zolang het ging, tot eindelijk de lier van zijn leven geheel doorbrak en zijn hart begaf.

In de laatste maanden had hij een nieuwe roman geschreven, die het leven van schilder Adriaan Brouwer behandelde. Reeds jaren was zijn gezondheid wankelend en meermaals verkeerde hij in stervensgevaar. Maar telkens monterde de zomerzon hem op, waarna hij weer geredelijk naar de pen greep.

In 't aanschijn van de dood was hij weerom dichter geworden en zijn verzen verzamelde hij in een bundel «Adagio», welke later posthuum zou uitgegeven worden. Juist als bij de aanvang van zijn schrijversloopbaan, is het weer een ondergrond van algemeen menselijke gevoelens, de dood en het leven, welke hem doet zingen. Als in een kringloop is hij weergekeerd naar het vertrekpunt, maar toch heel anders. De doodsgedachte is niet meer afschrikwekkend, maar eerder gelaten en hoopvol. Het is of de lampen van zijn ziel juist dan hun hoogste gloeikracht bereiken, wanneer zij zich richten tot de Schepper :

   't Gebergt ligt in de nacht verborgen,

   maar d'hoogste toppen zijn verlicht.

   Zij zien het worden van de morgen

   in 't aangezicht.

 
   Zo glinstren de kristallen tinnen

   van mijne ziel in Gods gelaat,

   terwijl zij zelf in de nacht der zinnen
   verdronken staat.

 
   En wijl zij smacht naar 't eeuwig flonkren

   zuigt zij zich vast aan d'ijdelheid.

   En angstig tussen licht en donk'ren

   vergaat mijn tijd.

   O Heer, laat mij het nog beleven

   dat Uw genadig morgengoud

   door gans mijn ziele wordt geweven,

   want ik word oud.

Tot het laatste toe bleef zijn geest helder en zijn ziel dichterlijk gestemd. Zo gingen volgende verzen enkele uren voor zijn verscheiden nog door zijn vingeren :

  De sterren ranken rond mijn venster

  rein met rozen saam.

  Soms valt een blaadje van hun kelken

  en soms een genster

  van vuur, voorbij mijn raam.

  De rozen, ook de sterren zullen eens verwelken.

  De rozen vragen niet veel tijd,

  de sterren bloeien wel een eeuwigheid.

  Ook dat is slechts een splinter van de tijd,

  en tijd is slechts een schaar in 's Heren hand,

  waarmede Hij de bloemen snoeit en snijdt

  die hij zelf in d'hemelen en op aarde heeft

  geplant.

Zo is Felix Timmermans in de witte winternacht van 24 Januari 1947 zachtjes ter ziele gegaan. Zijn karakteristieke kop was zelfs in de dood niet veranderd en zijn zilveren haarbos lag op de witte peluw als een kroon er omheen. Schoon was hij in het leven, schoon ook in de dood. En de talrijke vrienden, hier te lande en elders, voelden bij het vernemen van dit droevig nieuws ergens een groot gewicht in hen, iets als een vracht die aan hun hart scheen te hangen, zwaar en smartelijk.

Op de dag der begrafenis voelden ze als een stuwing, die hen de ijskoude winterdag deed trotseren. En luisterend naar de stem van hun hart, kwamen zij naar Lier, dat onder een licht laagje sneeuw bedolven lag. Rouwend klokgelui vecht daarboven in de grauwe luchten boven de stad. In de Siberische koude staan honderden aan te schuiven bij het sterfhuis om een laatste groet te brengen. Daar klinkt ook de stem van het kunstminnend Vlaanderen, herinnerend aan die statige levensopgang. « In uw werk lag de ademtocht der aarde, maar stilaan groeide gij boven het zinnelijke tot een dichter die, naast Franciscus, de blijde zanger werd van Gods rijke natuur. »

Daar komen de priesters. De kist wordt in de lijkwagen geschoven en gevolgd door familieleden en vrienden, met bloemen en kransen omhangen, vangt de laatste tocht aan naar de oude Gothische Gummaruskerk. Zonder veel praal, maar diep ontroerend, verloopt de godsdienstige plechtigheid. Tijdens de consecratie wordt, op zijn eigen verlangen, het Largo van Händel in sourdine gespeeld en de nagalm ruist lang door de gewelven. Als de klokken hun dodenzang beiaarden over de stad, wordt het heel stil. Daarop volgt plechtig, bijna feestelijk, de zang van het koor : « In paradisum deducant te Angeli! »

Door 't besneeuwde landschap, dat vol van hem is, trekt de rouwstoet over de brug van de Nete, die toegevroren ligt. Deze tocht is een laatste vaarwel aan alles wat hem zo lief was. Eenvoudige volksvrouwen trekken benieuwd de deur open : « O, ze gaan Felix Timmermans begraven. » 't Is precies of ze 't zelf niet geloven kunnen. Ze staren een ogenblik toe, snuiten de neus, en slaan de deur toe achter hun verdriet.

Door de bijtende koude hebben de vrienden de lijkwagen gevolgd tot op het kerkhof, dat een paar kilometers buiten de stad ligt. Een scherpe noordenwind komt juist aanzetten, die de tranen zou doen bevriezen, maar niemand voelt nog koude nu kunstschilder Van Rompaey bij 't geopende graf het laatste vaarwel uitspreekt :

« Nu zijt gij heengegaan naar het land dat u wenkte en waarmede uw ziel sinds maanden bekend was. Tot in de « schemering van de dood » hebt gij de « harp van St. Franciscus » bespeeld en uw laatste bladzijden waren een innig gebed. Leef voort in ons aller liefdevolle herinnering en rust in vrede. »

Dan wordt de simpele houten kist, zonder de minste versiering, in de harde grond neergela-ten. Nog een laatste kruiske en daar rust in Vlaanderens aarde het « hovenierken Gods », dat dit land zo heeft liefgehad en verheerlijkt. Zo eindigde hier op dezelfde plaats dit leven, waar het voor zestig jaar een aanvang nam.

Felix Timmermans zaliger, Ik zie u nog altijd voor mijn ogen zoals gij die dag zo gemoedelijk in ons midden aan 't vertellen waart, met diezelfde warmte en goedheid in uw ogen, zacht voor u monkelend, met de bovenlip een beetje vooruitgeduwd.

Misschien kijkt gij van uit de hoge hemel ook zo naar ons om te weten wat wij van u gaan vertellen. Welnu, slechts een enkel woordeke willen wij tot u spreken, eenvoudig en gemakkelijk, maar recht uit het hart, zoals vrienden tot elkander spreken.

Wij weten dat gij u niet veel aan lofbetuigingen gelegen hebt gelaten, daar waart gij te nederig voor en gij kende het vers van Gezelle te goed van buiten :

... Och, Vriend, wat baat, wat schaadt het ons, der mensen lot en laak gegons ...

Toch weten wij, al hebt gij het ons ook niet verteld, dat gij door ons land en ook door Nederland geridderd werdt om al die prijsboeken, die gij niet kreegt als student, maar die gij later zelf aan ons volk schonkt, en dat gij erevoorzitter waart van de katholieke schrijvers :

« Scriptores Catholic! » en lid van de Koninklijke Vlaamse Akademie voor Taal- en Letterkunde. Maar die lof is u niet naar het hoofd gestegen. Uit het volk geboren, bleeft gij te midden van uw volk.

Het moet wel zijn dat er in uw werken iets anders steekt dan bij vele schrijvers, iets waarin ons volk zichzelf heeft herkend. Vandaar die uitgesproken voorliefde voor uw boeken, uw toneelspelen.

De avond van uw dood werd te Bern, in Zwitserland, de eerste opvoering gegeven van uw opera : « Kerstmissater » en terwijl gij over aarde laagt werd, bijna met eerbied, in een klein Kempisch dorpje uw « En waar de Ster bleef stille staan » voor een bomvolle zaal opgevoerd.

Het lijdt geen twijfel, uw kunst zal blijven leven.

Wij weten dat er veel is getwist rond een of ander werk, maar ten slotte is toch iedereen akkoord om te getuigen, dat gij ons hoofdstukken en verhalen hebt geschonken, zo ragfijn, zo aangrijpend, zo diep-menselijk, dat verder napluizen en ontleden eerder heiligschennend zou lijken. Steeds klinkt mij die ene regel uit « Franciscus » in de oren : « In zijn ziel ging een roos open van bloedend 1icht. »

Het is zo poëtisch schoon, dat men bezwaarlijk de diepgang er van kan achterhalen. Er zijn dingen waarvan men met gans de ziel zegt : « Dat is schoon! » Kortweg, zonder redeneren of piekeren. Een koraal uit de Passie van Bach ontleedt men niet, men knielt er voor als de heilige van Giotto.

En wanneer wij u moesten vragen : « Meester, waar haalt gij dat toch? » dan hoor ik u al antwoorden in de taal van boer Wortel : « Dat heb ik zo ineens op de grond van mijn hart ge-zien en gevoeld. »

Zo is het. Op meesterlijke wijze hebt gij in doodgewone dingen schoonheid weten te ont-dekken en gij hebt ze ons met de vinger aangewezen.

God rolt de zomer door Zijn handen,

zoals de boer het zaad.

De ruimte kent geen randen

en eindloos staat

de sterrentuin te branden.

Gij hebt ons de onderkant laten zien van een wonderschoon borduurwerk. Wij zijn er u dankbaar om. Maar hoe mooi van kleur en tekening, toch is er nog gewirwar van vlechten en tinten. De bovenkant is nog veel mooier. Die behoudt God voor Zichzelf en voor zijn vrienden. Is het daarheen dat gij zo kondt verlangen toen gij dichtte :

     O mocht mijn ziele hoog en zuiver branden,

     zoals de maan thans neerblikt op het dal,

     wanneer ik uit de nauwe wanden

     des levens, naar de Landen

     van Uw belofte stijgen zal!

Nu ziet gij de volle heerlijkheid van dit bovengeestelijk borduurwerk. Nu berust gij in 't genot van de Volstrekte Schoonheid, ongenaakbaar voor rnenselijke onvolkomenheid.

Rust zacht in uw glorie!

Rust in vrede!

*************

03-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

Wijsgerig Envoi.

     Felix,Wij hebben u in de winterse aarde gebed. Uit de officiële wereld was er niemand. In een land van enig formaat zou uw uitvaart. vorstelijk geweest zijn ; hier hielden zelfs uw stadsgenoten, die nochtans hun faam - en zelfs heel wat van hun revenuën - aan uw werk en persoonlijkheid te danken hebben, zich achter de horretjes verscholen. Dat kwam misschien door wat men, in zekere amphibie-pers, genoemd heeft “Timmermans' verkeerde houding tijdens den oorlog“? Ziet gij, Felix, ofschoon wij niet zo héél rijk zijn aan kunstenaars van uw Internationale bekendheid, zijn wij toch zo Spartaans in onzen vaderlandsen vergeldingszucht, dat wij u, zelfs na uw verdwijnen, geen pardon schenken, en vermits wij u niet geheel kunnen doodverven, pogen we u te minimaliseren.

Nu heet het bijvoorbeeld : Hij was folkloristisch van een zekere waarde, maar algemeen Europees-litterair beschouwd, nu ja ... er zal misschien wel iets van overblijven.

     Op het kerkhof waren nog een vijftigtal getrouwen aanwezig. Er zouden er heel wat meer geweest zijn, Felix, ge weet het, heel wat meer, maar zovelen zijn door bijzondere omstandigheden uitgeschakeld. De rest, die van de gewone omstandigheden, vond het te koud, te vermoeiend, te ver. En 't was laat geworden, want de dienst in de kerk had lang geduurd, was derhalve een beproeving geweest, vooral voor hen die daar in zo'n geval verschijnen, om gezien te worden en nadien hun naam in de krant te weten : ditmaal viel de publiciteitskans hun tamelijk zwaar.

     Wij hadden argeloos gedacht dat de Academie en de Scriptores Catholici, waarvan gij lid waart, zo ongeveer voltallig zouden .aanwezig zijn ; dat Davidsfondsafdelingen — met honderden hebt gij ze vroeger doen lachen — uit hun vijf en zeventig duizend huisgezinnen een grote delegatie zouden zenden ; dat de vele Vlaamse “letterlievende” maatschappijen zouden vertegenwoordigd zijn ; dat de Vlaamse scholen, tenminste die uit de provincie, een schare leerlingen zouden sturen ... wij hebben de aanwezigen niet geteld ; zij waren talrijk, vulden heel de ruime Sint Gummarus ; maar een land, dat zijn kunstambassadeurs eerbiedigt, zou u in uw laatsten tocht nog eens prinselijk gehuldigd hebben, ondanks om 't even welk meningsverschil, vermits de kunst buiten en boven alle politiek heet te staan, en in een land als het onze de Gedachte volkomen vrij is.

     Laten wij er geen bitterheid uit distilleren, Felix. De hemelse instanties genieten wellicht nu reeds van uw kinderlijke, aanstekelijke levensvreugde, nadat die vreugde hier beneden, vooral tijdens uw maandenlang ziekbed, systematisch vergald werd door lieden die zelfs de elementaire ruiterlijkheid verloochend hebben. Het is voor uw vrienden een troost, te weten dat gij in uw leed geen wrok, maar alleen de zuiverste loutering hebt ondergaan ; dit leed maakte van u een ontroerenden dichter wiens bezieling loswiekte van het aardse, om nog alleen op te gaan in de eeuwige waarden, die slechts bereikbaar zijn voor het milde en eerlijke mensenhart. Gij hadt het hart van een kind. Lichamelijk is het nu stilgevallen, dat hart, maar in uw werk, gepenseeld of geschreven, leeft dat hart voor ons allen voort, en wij beluisteren zijn klop en het geeft ons de kinderlijke blijheid, die een corrupte wereld nooit geven kan.

     Nabij de Nethe ligt uw graf. De Nethe zal voor u zingen, Felix, nadat gij zolang voor haar en haar volk gezongen hebt in de kleurige refreinen van uw door-en-door-Vlaams gemoed. Laten wij niet treuren om de triestige afzijdigheid van zovelen :

Binnen twee jaar heten alle pasgeborenen te Lier Felix !

Ik zie u glimlachen, en zo is't goed.

Anton Van de Velde

03-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

ERNEST VAN DER HALLEN

AFSCHEID VAN FELIX TIMMERMANS

( Overgenomen uit Dietsche Warande en Belfort - juni 1947)
 

            De morgen van uw begrafenis lag het landschap rond de Nete helemaal wit gesneeuwd. Bij ontstentenis van vele vroegere vrienden en van elke vorm van officieel rouwbetoon dat u trouwens niet sympathiek zou geweest zijn, was dit de hulde van het Brabantse land dat u zo lief was. Allen die rond uw graf stonden op de Kloosterheide dicht bij de Nete en bij het puin der Nazaretse abdij, hebben op dit ogenblik gewis gedacht aan het besneeuwde land, mild en wijd en effen onder de opene hemel van Brabant, dat gij met zoveel liefde getekend hebt in uw boek over Pieter Breugel.

            Bij een graf pleegt men zich de dingen te herinneren die mooi en groot waren in het leven van de gestorvene, en soms is het niet gemakkelijk in een dergelijke hulde gans het leven te omvatten, want de woorden die aan het graf gesproken worden moeten soms meer doen vergeten dan herinneren. Wat is er in uw leven echter anders geweest dan goedheid en schoonheid, en hoe zou iemand in u afzonderlijk de mens en de kunstenaar kunnen huldigen, waar bij u het kunstenaar-zijn slechts de weerslag was van uw edel, goed hart en uw edel, goed mens-zijn? Het heeft weinig zin bij uw graf te spreken over uw groot kunstenaarschap, dat tot voor korte tijd nooit iemand heeft durven betwisten — hoe zelden men zoiets ooit beleefd heeft in dit land — zonder meteen te getuigen dat gans uw leven zelf een schoon en goed boek was, het schoonste dat gij gemaakt hebt, en dat er in heel dit werk en in dit leven niets is waarover gij u thans hoeft te schamen. Een kunstenaar heeft vóór alles een resonantiebodem nodig, een omgeving, een volk dat in liefde naar hem opziet, dat belang stelt in zijn werk, dat zijn woord opvangt, en meetrilt met zijn hart, dat gelooft in zijn roeping, zijn geestelijk wezen erkent en aanvaardt, en open staat voor de geestelijke waarden in zijn werk : de schoonheid, de adel, de kracht, de goedheid, de liefde, de ontroering, de begeestering waarvan zijn boeken de dragers zijn.

            Deze belangstelling en verering zijn gedurende gans uw leven in zo grote mate uw deel geweest als men dit sedert Conscience niet meer gezien had. Zelfs beperkte deze verering zich niet bij uw eigen volk, hoezeer uw werk ook de spiegel was van zijn wezen, doch ook ver buiten dit land heeft uw werk Vlaanderen en zijn volk leren lief hebben. En in die zin waart gij in feite de geestelijke en kulturele ambassadeur van Vlaanderen in het buitenland. Bijna nooit in de geschiedenis onzer Dietse letteren is er een kunstenaar geweest die zo algemeen aanvaard en erkend werd als gij; gans uw leven zijt ge gevierd en bejubeld geweest, en dit niet uitsluitend wegens uw boeken, want al wie u kende kwam onder de charme van uw wezen, dat hartelijkheid, vriendschap en goedheid was. Zelfs in de middens van uw litteraire collega's was de adel en de goedheid van uw hart spreekwoordelijk, en nooit heeft iemand met een normaal hart en gemoed ook maar getracht u te kleineren in uw werk of in uw persoonlijkheid, hoe zelden men iets dergelijks ook in dit kleine land mocht beleven. En wanneer een enkele maal broodnijd of jalousie de métier een poging in die zin deed, heb ik u daarom nooit een bitter woord horen spreken. Eigenlijk zijt ge gans uw leven een gelukskind geweest. Uw leven was dit van een prins. Ge waart door iedereen bejubeld, gevierd en vereerd, en toch zijt ge altijd een allereenvoudigst man gebleven, zodat uw buren niet eens vermoedden dat in een eenvoudige middenstandswoning van hun straat een der meest beroemde kunstenaars van Europa woonde.

            Daarom is de vereenzaming waarin gij het laatste jaar van uw leven doorgebracht hebt, u des te zwaarder gevallen, en naast enkele vertrouwde vrienden weet God alleen hoe zwaar die eenzaamheid en deze verlatenheid op u woog. Hoe ledig en eenzaam het rondom u was toen we enkele maanden terug uw zestigste verjaardag vierden, waarvan geen enkel blad of radiozender iets bleek af te weten, terwijl ge u herinnerde hoe ge bij uw vijftigste jaardag destijds, hier en elders, gehuldigd werd met een stortvloed van artikels, reportages en filmactualiteiten. Deze eenzaamheid waaraan op een bepaald ogenblik geen enkel kunstenaar ontsnapt, heeft echter uw innerlijk wezen verdiept en gerijpt. Wie de gedichten las welke ge binst deze maanden geschreven hebt, weet in welke mate dit verlaten-zijn door de mensen u dichter bij God gebracht heeft.

Al die u bezochten zegden tegen elkaar : « Wat is hij verinnigd geworden, los gekomen van het aardse, en naar God gegroeid! » En we dachten er stil bij : welk gaaf, rijp en diep werk zou hij nu nog kunnen schrijven, nu God hem verpuurd heeft met de beproeving die hij zijn vrienden nooit onthoudt! Het heugt me nog hoe gij onlangs uzelf vergeleekt met Rembrandt : — « Ik heb als hij alle glorie en roem gekend, en ben als hij gedoemd om eenzaam te sterven. » Ik dacht in dat ogenblik op de door zijn vaderstad verbannen Dante, en op de andere kunstenaars wier roem hun na hun dood wreekte op hun tijdgenoten. Er zijn bladzijden over uw leven die pas het volgend geslacht zal kunnen schrijven, en ik hoop dat zij zullen gedenken hoe mild en vergevend gijzelf geweest zijt.

            Wat wil ik nog verder over u schrijven, Felix? Bij uw uitvaart waren al uw vrienden - hoe dikwijls hebt ge u bekommerd afgevraagd hoevelen u trouw gebleven waren! - aanwezig, in feite of in de geest, en het getal dezer laatsten was tienduizenden.

Misschien hebt gij glimlachend van daarboven toegezien hoe de dag van uw uitvaart reeds geld geboden werd voor een overlijdensbericht, een doodsprentje, een regel schrift, een handtekening van u. Een kunstenaar betaalt het voorrecht en de doem van zijn kunstenaarschap met een hoge prijs, doch reeds het uur na zijn dood wordt hij gewroken over de vereenzaming waarin hij geleefd heeft. Gij waart een der dwaze, roekeloze verkwisters die vele duizenden innerlijk rijk gemaakt hebben, en wier sterven ieder van ons armer gemaakt heeft.

            Roem en eeuwige herinnering zijn grote woorden doch zeer schamele begrippen; maar uw deel, Felix, is dankbaarheid, liefde en bewondering van ontelbaren die gij in de donkere uren van hun leven gesterkt en getroost hebt. Uw boeken in vele talen en in duizenden openbare en private boekerijen vergelden uw vereenzaming. Nog lang na uw dood zullen zij schoonheid, liefde en goedheid schenken.

******

03-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

Een Lepeltje Herinneringen

            “De herinnering aan een ding, zegt Herman Gorter, is mooier dan het ding zelf.” Waar de wet van al het vergankelijke mij het mooie ding zelf heeft ontnomen, rest me de herinnering die me niemand ontroven zal, de herinnering die leeft en groeit met mijn liefde voor wat verloren ging, de herinnering die ik met immer nieuwe tinten kleuren kan, zodat ze ook immer fris blijft in mij.

            Toen Vrijdag morgen de telefoon rinkelde en een welbekende vriendenstem uit Lier me het droeve nieuws meldde : “Felix Timmermans is deze nacht gestorven”, bleef ik een ogenblik als versuft en ongelovend. Die goeie Felix! En nu mijn vriend is weggegaan om niet meer weer te keren, blijft me nog de herinnering ......

            En hij is weer levend voor mij geworden; ik heb het schuifje van mijn kast. opengetrokken en er al die kaartjes en brieven uitgehaald, wachtend op mij, sprekend tot mij, met zijn stem, lonkend naar mij, met zijn tekeningen, zodat hij weer bij me in mijn kamer stond. En mijn droeve weemoed, toen het treurige nieuws me bereikte, vond troost, toen hij, de goeie Felix weer tot mij sprak uit woord en beeld in al die kaartjes en die brieven.

“Ik ben als een rijpe vrucht, en een vrucht die rijp is valt af” had hij enkele dagen geleden nog gezegd. En toch hield hij zo van het leven. Beloofde hij me toch “in den Zomer moogt ge me in Kapellenbosch verwachten”. Nu zal hij die belofte niet meer kunnen inlossen.

            En ik herlees nu brief voor brief, kaartje voor kaartje; ze zijn vol tekeningen ook : wat hij met woorden niet voldoende zeggen kon beeldde hij uit, op zijn manier. Ik zou de pen en het palet van een Timmermans zelf moeten hebben om ook voor U mijn herinnering tot een levend iets te maken.

            Over den groten kunstenaar heb ik U niets te zeggen, maar ik wil U een ogenblik meenemen op de reis van mijn herinnering en U de mens doen kennen.

O die kaartjes en die brieven! Daarin vindt ge de goede, hartelijke en trouwe vriend, maar ook de eenvoudige mens. Roem en wereldfaam stegen hem niet naar het hoofd. Hij was en bleef de gulle, gastvrije man, wiens huis steeds openstond voor iedereen, aan wiens tafel de vrienden op elk uur van de dag konden aanschuiven “zonder complimenten”. Etenstijd.

Gij waart bij hem, er werd voor U mee gedekt, zelfs zonder te vragen of ge wel bleeft.

Maar even natuurlijk vond hij het ook bij de vrienden steeds welkom te zijn. Als hij bij hen een dagje wenste door te brengen kondigde hij zijn komst aan, op de hem eigen manier.

“Wij komen met den vapeur en gaan met U naar de mis. Wij zullen met vijven zijn. Veel hartelijks”.En ter illustratie daarbij een boer op zijn ‘s Zondags.

Ook hield hij veel van de hei en de bossen. “Ik veronderstel dat het in uwe stille bosschen nu hemelsch moet zijn, te midden eeuwig groen, de kalmte en het onopgewondene van de menschen. Asem maar goed de mastentoppenlucht in”. Zo schreef hij nog in December 1944.

Kwam men bij hem op bezoek, dan werd eerst Lier bezocht. Langs het stadhuis naar de Zimmertoren en het begijnhof; langs de vest naar het pesthuis. En dan maar vertellen, want hij was fier op zijn stad en had ze lief.

            Felix Timmermans was een kindervriend. Bijzonder Veerle, ons jongste meisje, was zijn lieveling. Daarmee kuierde hij de hof rond in een speelgoed-kruiwagentje; en zowel Felix als de kleine hadden een reuzepret.

En dan ging hij vertellen. Een groot blad papier — want Felix kon voor kinderen niet vertellen zonder tekenen — gekleurde potloden, en de vertelling begon. Een paar lijntjes in V-vorm kwamen op het papier. Wat is dat? ... ?!? ... Een vlieg! Daaronder een zwarte bol aangebracht. Wat is dat? Een bol! klonk het bij de kinderen in koor ...... Neen, lachte Felix, de neus van een hond. En intussen was er al een ganse hond bij die neus getoverd. Dan kwam er een petje ... met een boer eronder ... en die boer heeft een pijpke in de mond ... zie hij rookt ...... en hij heeft een koord in de hand. Wat zal hij ermee voorttrekken?... Een hond!!!... Neen, neen, een verkske. En het verkske verscheen met zijn lange snuit en zijn krulstaartje. Dan kwamen er nog: een schipke met de vijf kinderen erin, een paradijsvogel met vele schone pluimen, een mollig engeltje, en nog, en nog, ... tot het hele blad vol stond.

Zo amuseerde Felix Timmermans, de wereldvermaarde Vlaamse schrijver, de kinderen en zichzelf.

            En ik zie hem ook nog als voorbeeldig echtgenoot en vader. De Zondag was voor hem steeds een feestdag, die in familiekring moest doorgebracht worden. Kon men in de week beroep op hem doen voor vergaderingen of voordrachten, 's Zondags nooit. Zelfs de Zaterdag avond wenste hij thuis te zijn om zeker de Zondag niet te missen. Ging hij de Zondag weg, dan met vrouw en kinderen.

            Hij hield van Gods lieve natuur : van de blakende zon tot de bedauwde spinnewebben, van de zon-doorstoofde heide met de van terpentijn druipende dennebomen tot de vervroren waterkens en de besneeuwde kerktorens, “moeder natuur in nachtgewaad en de kerktorens met hun witte slaapmuts op”.

Maar van de regen hield hij niet, daar had hij een hartsgrondige hekel aan. “... regen, regen, jongen, jongen, het is nog al iets, met dit opneemvoddenweer, nog te nat om met de kaarten te spelen”. Zo klaagde hij dan. Of : “Ge moet maar eens afkomen, want ik ben benieuwd dat kunt ge verstaan, maar ik wil U door dat hondenweer niet jagen ... als er zon komt, breng ze mee ... Leef gaarne! ”

            Deze laatste woorden zijn als de synthese van heel Timmermans. Leef gaarne! Geniet van al het schone dat God U biedt. En hij gunde iedereen een plaatske onder Gods lieve zon; die zon die hij toch zo hartstochtelijk lief had, die voor zijn lichaam en zijn geest was, wat zijn kinderlijke godsvrucht was voor zijn ziel. Want scapulier en rozenkrans verlieten hem nooit. Kwam men bij hem op bezoek de laatste maanden, als hij aan zijn ziekbed gekluisterd was, dan glinsterde door de openstaande kraag van hemd en pyjama zijn zilveren scapulier, en lag er op het deken de paternoster met zwarte kralen. Die paternoster, die devotie tot Maria, te zamen met de toewijding en de liefde van zijn offerende echtgenote en brave kinderen, waren zijn sterkte en zijn troost. Ja, Maria was een toevlucht voor hem, en Scherpenheuvel zijn bedevaartplaats. Daar bad hij dan niet enkel voor zichzelf, maar ook voor zijn vrienden. “Ik rijd morgen naar Scherpenheuvel en zal er voor U ook een paternoster bidden”, schreef hij eens.

            Maar dat was ook in de goede tijd dat hij gaan kon. Dan is het gesukkel gekomen met zijn hart. “Ik ben ziek aan ‘t hart, ‘t is mij onmogelijk te komen”. Dat was in Januari 1944. En dan enkele dagen later : “Ik heb het weer aan het hart en ga langzaam als achter een processie” En in Juli 1944: “Het hart is ondertusschen wel op zijn plaats, maar het heeft nog altijd lubies, daarom is’t moeilijk van op reis te gaan”. Eindelijk Augustus '44 : “Ik moet braaf zijn, 14 dagen plat liggen om dat hartje op zijn plooi te brengen. — Ik mag nu en dan wat opzitten”.

            Maar het hart zou hem niet meer met rust laten. De levensblije Felix zou nog wel de zon kunnen zien, maar alleen nog van uit zijn bed of van achter 't venster van zijn ziekenkamer; tot ook daar de gordijnen neergelaten werden om zijn lichaam ook nog van die zon te beroven, waar zijn ziel het eeuwige Licht tegemoet vloog.

In ‘t zwart gekleede ouwe peekens hebben hem, bij zijn begrafenis uitgeleide gedaan; vrouwkens uit de volksbuurt volgden al wenend. Schoner erewacht had men hem niet kunnen geven. De naar hart en ziel eenvoudige man werd door eenvoudige, kleine menskens ten grave geleid en beweend. Het waren die menskens die hij lief had, die hij uittekende, schilderde en beschreef, van wie hij het ruwe bolster openbrak om de schone ziel te laten glinsteren. Stil is hij van ons heengegaan, heel stil als om zijn vrienden niet te verontrusten, schuchter en gelaten. Maar als ik hem weer wil zien leven, ga ik naar die kaartjes en die brieven van hem en ik lees ...... ik lees ...... bijvoorbeeld dit:

                        Wilgen krommen in den mist ;

                        paddestoelen staan gegist

                        in bespinnewebde kruiden.

                        Verre dorschvlegelgeluiden

                        en een vogel die raar lacht

                        is het eenige dat tracht

                        hier wat leven bij te zetten.

                        Maar dat kan toch niet beletten

                        dat het hart maar zuchten blijft.

                        't Land is tot een zucht verstijfd,

                        en de zon schijnt toch zoo slap,

                        en de avond komt zoo rap

                        met een geur van rotte rapen.

                        Laat ons heden vroeg gaan slapen.

                                                                        F.T.

(Overgenomen uit Golfslag eerste jaargang  -  1947)

01-01-2011 om 00:00 geschreven door Mon

‘Little baby Jesus of Flandr’

‘Little baby Jesus of Flandr’ is de langspeelfilm die het regiedebuut markeert van Gust Van den Berghe, een jonge Belgische kunstenaar al actief in de muziek- en danswereld.

Website : De wereld morgen.be

woensdag 29 december 2010

door Claudio Santancini

Gepresenteerd in avant-première in Bozar in Brussel, ‘Little baby Jesus of Flandr’ is het eindwerk van Van den Berghe en tegelijk de filmische vertaling van het gelijknamige korte verhaal van de Vlaamse schrijver Felix Timmermans.

De film vindt plaats in Vlaanderen en Nederland tijdens de feestelijke dagen van kerst. De plot draait rond de avonturen van Pitje Vogel, Suskewiet en Schrobberbeeck. Het is bijna kerst en de drie vrienden, arm en verveeld, besluiten om bedelende wijze mannen te improviseren die van huis tot huis lopen op zoek naar een aalmoes.

De truc werkt, de winsten zijn zeer bevredigend en met wederzijdse instemming haasten ze zich naar de bar voor een drankje. Als ze naar huis terugkeren, raken ze verloren in een bos waar ze het wonder van de geboorte van Jezus meemaken. Ontroerd door de staat van de heilige familie twijfelen ze niet om alles te schenken, zelfs de sigaretten. Bij de twee volgende kersten blijkt er iets gebroken tussen de drie vrienden. Het verdiende geld wordt verdeeld en ieder gaat zijn eigen weg, weg van de anderen.

Stilistisch is de film gepresenteerd in een stijve constructie, gerangschikt in drie grote delen die overeenkomen met de drie kersten. Samen met een trage montage, gemaakt van lange shots, geeft dit aan het verhaal een rustig tempo.

In dit landschap krijgen de Vlaamse stille vlaktes die uitmonden in erbarmelijk storende steden enorm belang, en gaan over in een allegorie van de mensen die er wonen. In feite is het verhaal nogal saai. De kijker is eerder gebracht tot nadenken over een reeks van symbolische dualiteiten: goed en kwaad, rijkdom en armoede, geest-lichaam, natuur-beschaving.

De fotografie lijkt me perfect afgestemd op dit doel, met een functioneel zwart en wit, hoewel soms vlak en eentonig. De meest moedige keuze is zonder twijfel de cast, die geheel uit acteurs met het syndroom van Down bestaat, niet zozeer in hun handelen als wel met hun loutere aanwezigheid. Ze wijken af van een conventionele lezing van de tekst en geven een nieuwe focus, een soort van medeplichtigheid.

We zien een vervormbare spiegel en worden geconfronteerd met een zieke mensheid die rond zichzelf draait op zoek naar verlossing. Iets dat niet ver afwijkt van de microkosmos die Werner Herzog had gebracht naar het scherm met ‘Auch Zwerge haben klein angefangen’ (1970), met dien verstande dat Gust Van den Berghe aan mensen - of op zijn minst sommigen van hen - de hoop der zaligheid laat. In genade en christelijke liefde, in het afstand doen van materiële goederen, zelfs in zichzelf, goede mensen kunnen hun weg naar God vinden.

Al met al, ‘Little baby Jesus of Flandr’ is een film die veel biedt om over na te denken. Misschien een beetje onvolwassen, misschien een beetje te ambitieus, een film die op momenten dat hij wil raken eindigt door te vervelen. Misschien een beetje riskant wanneer de toon van de verbeelding wordt geforceerd op zo’n manier dat het eindigt in het pronken met extravagantie.

Kortom, een goede film die de aandacht verdient van een internationaal publiek zoals op het Filmfestival van Cannes (hij was geselecteerd voor de Quinzaine des Réalisateurs). Alhoewel over de gegrondheid hiervan kan gedebatteerd worden. Wij kijken alvast uit naar de volgende film van Van den Berghe, waarmee hij nu al bezig is in samenwerking met de studio Minds Meet. Een laatste opmerking: aangenaam en perfect in lijn met het project ‘Little baby Jesus of Flandr’ is de originele muziek van de Vlaamse groep Va Fan Fahre.

“En waar de sterre bleef stille staan” van Felix Timmermans

Intervieuw afgenomen door Reginald Braet

     De jonge Beernemse regisseur Gust Van den Berghe  (25) is met zijn verfilming van “En waar de sterre bleef stille staan”, van Felix Timmermans geselecteerd voor het komende Internationaal Filmfestival van Cannes in de prestigieuze categorie Quinzaine des Réalisateurs, bedoeld voor auteursfilms. Met Little Baby of Jesus of Flandr, gooit Gust Van den Berghe meteen hoge ogen.

     De film komt ook in aanmerking voor de fel begeerde Camera d’Or, de prijs voor de beste debuutfilm. Op het einde van vorig jaar won de jonge regisseur de VAF Wildcard op het filmfestival van Leuven. Als jonge afgestudeerde regisseur aan de Ritsschool in Brussel nam Gust Van den Berghe meteen het zware werk voor zijn rekening. Met deze film waagde hij zich op glad ijs. Een theaterstuk verfilmen van Felix Timmermans met Downsyndroomacteurs en een onervaren crew, het project leek meteen gedoemd om te falen. “Het bewijst dat we met weinig middelen toch ook iets moois kunnen creëren”, aldus Gust Van den Berghe, die zijn thuisbasis in de Kasteelhoek in Beernem heeft.

Hoe ben je tot het medium film gekomen?

     Gust Van den Berghe: “Ik woon momenteel in Brussel en heb via het filmmuseum het medium film ontdekt. Ik ontwikkelde een passie voor wat ik daar te zien kreeg. Met dit eerste project heb ik in Leuven een prijs behaald, maar heb mijn film daar nooit vertoond. De grote filmfestivals zijn Cannes, Venetië en Berlijn en ik wou al van in het begin mijn film internationaal voorstellen. De jury had mijn film gezien op DVD. Het mooie van die prijs is dat het mijn volgende project financiert. Het brengt me een stap dichter naar mijn volgende film”.

De geselecteerde film in Cannes, welk soort film is dat?

     Gust Van den Berghe: “Het is een langspeelfilm. Het verhaal is wel gekend in Vlaanderen. Bij het lezen van het boekje van Felix Timmermans werd ik getroffen door de schoonheid van het leven, over alles wat tussen goed en kwaad inzit en hoe mooi elke mens kan zijn. Het is wel typisch Vlaams, maar toch ook universeel. De moeilijkheid om zoiets te verfilmen, sprak me sterk aan. Er was geen budget beschikbaar en deze film werd met heel weinig middelen gedraaid. Dat vind ik wel een deel van de charme van een dergelijk project”.

Wat verwacht je zelf van deze film?

     Gust Van den Berghe: “Ik heb eigenlijk geen verwachtingen, gezien mijn stoutste verwachtingen al ingelost zijn. Ik vind het wel leuk om als jonge kunstenaar plots geconfronteerd te worden met publiek. Belangrijk vind ik welke feedback ik krijg. Het is niet echt een competitieve wedstrijd. Het feit dat ik geselecteerd ben, ervaar ik al als een soort overwinning. Ik maak misschien wel kans op een paar prijzen, maar daar ben ik niet mee bezig. Voor mezelf is het een droom van een startschot, vermits daar alle grote cineasten gestart zijn”.

Als jonge regisseur kan dit toch de start betekenen voor een glorierijke loopbaan?

     Gust Van den Berghe: “Inderdaad, het is de droom van elke regisseur ooit in Cannes te worden geselecteerd. Je moet met de juiste film met het juiste verhaal afkomen en de juiste plaats voor het verhaal kunnen vinden. Daarbij moeten de juiste toeschouwers de film goed vinden en vooral de internationale aandacht weten los te weken”.

Hoe zie je het verder evolueren naar de toekomst toe?

     Gust Van den Berghe: “Voor mezelf ben ik daar niet zo erg mee bezig. Zo lang ik een verhaal kan vertellen, blijf ik het doen. Het moet een uitdaging blijven en mag niet devalueren tot een routinetaak. Het project op zich was op vele gebieden voor mij een uitdaging. Het smaakt naar meer”.

Je bent eigenlijk een heel jonge als regisseur. Heb je daar al eens bij stilgestaan?

     Gust Van den Berghe: “Ik ben net 25 geworden en als ik rond me kijk, is het wel uitzonderlijk dat ik daar tussen al die grote namen sta. De meeste regisseurs zijn dubbel zo oud als ik. Ook de debuterende regisseurs. Zelf ben ik eigenlijk maniakaal bezig met film. Nu is alles veel toegankelijker geworden, vooral op digitaal gebied. Vroeger was een film maken een heel complex proces, terwijl we nu met weinig middelen veel kunnen bereiken. Creatief blijven nadenken, is één van mijn slogans. Beperkingen stimuleren de creativiteit. De kwaliteit komt onvermijdelijk boven drijven”.

Ben je al vanaf je kindertijd gefascineerd door film?

     Gust Van den Berghe: “Als kind was ik enorm gefascineerd door de schilderkunst. Ik kon een hele portie fantasie losweken toen ik doorheen een boek over schilderkunst bladerde. Ik kon een hele dag ermee doorgaan en het riep bij mij een ganse gamma nevenverhalen op”.

Wat is je grootste droom?

     Gust Van den Berghe: “Dat is een moeilijke vraag. De dingen begrijpen en begrepen worden. Dat is de essentie van alles. De Vlaamse film is aan een enorme opmars bezig. Vanuit het buitenland bestaat belangstelling voor deze Vlaamse stroming. Zelf wil ik nog een drieluik realiseren. Deze eerste film kan beschouwd worden als het eerste deel van dat drieluik. Drie films die qua thematiek samen gaan. Na twee jaar werken, wil ik deze film tonen aan mensen, de wereld insturen, lossen en met andere dingen de draad terug opnemen. Ik vind het fijn om deze film als mijn kind naar de beste school te sturen en van daaruit een mooi leven te laten leiden. Ik kan moeilijk tegen oppervlakkigheid. Kritiek mag gespuid worden, tenminste als het constructief bedoeld is. Kritiek is volgens mij heel interessant. Je kan er de nodige lessen uittrekken”.

*************

28-12-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Litle Baby Jesus in Flandren

Door Sylvain De Bleeckere

Klapbord

Helemaal in de traditie van de Europese auteursfilm zet de jonge Vlaamse regisseur Gust Van den Berghe film in als een volwaardig artistiek medium waarvan hij al de middelen en mogelijkheden verkent om zijn eigen visie op mens en wereld uit te beelden. Dat blijkt uit zijn debuutfilm En waar de sterre bleef stille staan (2010). Het is zijn afstudeerfilm aan de Brusselse filmschool, het RITS, waarmee hij meteen de selectie haalde van het prestigieuze Quainzaine des Réalisateurs van het filmfestival Cannes 2010. In 2011 ontving hij de Vlaamse Cultuurprijs voor Film voor 2010-2011. Gust Van den Berghe heeft zijn eigenzinnige debuutfilm kunnen realiseren dankzij de creativiteit en de durf van het Vlaamse productiehuis Minds Meet. De film van Gust Van de Berghe is een originele, filmische gedachtenis aan het oerchristelijke geboorteverhaal. Daarbij heeft hij zich direct laten inspireren door de Vlaamse auteur Felix Timmermans (1886-1947).

Het werk van de Lierenaar maakt deel uit van het Rijke Roomse leven in Vlaanderen dat zijn bloei kende in het interbellum en uitliep tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw.

Synopsis

Suskewiet, Pitje Vogel en Schrobberbeeck zijn drie vrienden in een Kempisch dorp. Het zijn marginale figuren die jaarlijks in de kersttijd Driekoningen gaan zingen. Hun bedeltocht krijgt een ongewone wending  in het jaar dat ze verdwalen en getuigen worden van een wonderlijke geboorte in een woonwagen. Suskewiet gelooft achteraf dat ze de geboorte van het Kindje Jezus hebben aanschouwd, zijn kompanen twijfelen. Maar het gebeuren grijpt hen zo aan dat ze alles wat ze bijeen hebben gebedeld en gezongen aan het arme gezin schenken. Dat is het verhaal van de eerste Kerstmis. Er volgt nog een tweede en een derde. In de tweede valt Suskewiet af. Hij is ziek en sterft, begeleid door het Kindje Jezus dat hem verschijnt.

In de derde valt Pitje Vogel af nadat hij zijn ziel aan de duivel heeft verkocht en sterft. Schrobberbeek is de enig overlevende die met de ster Driekoningen gaat zingen. Hij kan niet vermoeden welke wonderlijke gebeurtenis zijn pad nog zal kruisen.

Cinematografie

FILMISCHE BEWERKING.

De Vlaamse filmtitel is dezelfde als het mirakelspel van Timmermans: En waar de sterre bleef stille staan. Het scenario van de film is gebaseerd op een eigen bewerking van het gelijknamige theaterstuk van Felix Timmermans.

De authenticiteit van Van den Berghes driekoningenfilm bestaat inderdaad uit de originele manier waarop hij trouw blijft aan de geest van Timmermans’ werk en uit de wijze waarop hij die trouw weet te verbinden met de eisen van de auteursfilm. Van den Berghe transponeert het theaterstuk naar het eigen medium van de cinematografie. Zijn film is namelijk alles behalve verfilmd theater.

FILMGEDICHT.

Van den Berghe wil niet alleen vertellen om te vertellen, niet enkel het verhaal uitbeelden, hij wil helemaal in de lijn van iemand zoals Andrei Tarkovski de spirituele betekenis aan de oppervlakte brengen. Dat blijkt uit de bijzonder subtiele en poëtische manier waarop hij voor de toeschouwer het gordijn opent bij het begin van de film. ‘Poëtisch’ mag hier letterlijk worden genomen. Hij opent de film met ‘Gedicht', een tekst die hij zelf heeft geschreven en waarin hij concept van de film vertolkt.

ZWART-WIT.

Gust Van de Berghe kiest bewust voor een introverte, poëtische meditatie in zwart-wit.

De picturale look leunt dicht aan bij de zwart-wit fotografie uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Bij die fotografie, zeker bij buitenopnames, zoekt het licht als het ware nog zijn weg door het donker. Beschouwd vanuit een huidig perspectief ademt een dergelijke zwart-wit fotografie een sfeer van rouw, van een fragment van het leven dat voorbij is gegaan en alleen als gedachtenis nog blijft voortbestaan.

ACTEURS MET SYNDROOM VAN DOWN.

Het gedoofde licht huwt de gedoofde stem en de gedoofde stem weerkaatst de gedoofde geest. De beelden waarvan het natuurlijke licht is getemperd, stemmen overeen met de moeilijke en tevens moedige keuze van de regisseur om de belangrijke personages te laten spelen door mensen die lijden aan het syndroom van Down, dus mensen met een verstandelijke beperking.

Betekenisruimte

EIGENTIJDS MYSTERIESPEL.

Zijn filmische interpretatie, materieel gelimiteerd door beperkte financiële middelen, haalt de spirituele en religieuze diepgang van Timmermans’ toneelstuk naar de oppervlakte.

Bij Timmermans zit die diepgang verscholen onder de oppervlakte van de volkse theateruitvoering. In de filmische voorstelling blijft die theaterenscenering achterwege.

De kostumering is beperkt tot een minimum, het winterlandschap vormt het voornaamste decor. De drie hoofdpersonages komen centraal te staan. De cineast brengt hen op het voorplan. Hij vertrekt daarbij van de basisgegevens die Timmermans zelf aanreikt en bouwt daarop voort. Gust Van den Berghe gebruikt creatief al de filmische middelen die hij heeft om de drie personages als een eenheid in verscheidenheid uit te werken. Die eenheid betreft het hoofdthema : de betekenis van het religieuze geloven eigen aan de mens. Dat religieuze geloven betreft het christelijke getuigenis van Gods Geboorte als mens onder de mensen, het mysterie dat de kern vormt van de gedachtenis eigen aan het feest van Kerstmis.

Die betekenis is niet neutraal. Ze raakt de persoon van de mens. Zijn gedachten, zijn gevoelens, zijn plannen, zijn voornemens, zijn beslissingen, zijn handel en wandel.

BEELDMETAFOREN.

De regisseur werkt enkele sterke beeldmetaforen die de unieke betekenisruimte van de film kenmerken. Er in onder andere het beeld met de drie schommels tussen de twee hoge bomen. Dat beeld includeert het drieledige Driekoningenverhaal. De beeldmetafoor met de schommels opent een rijke betekeniswereld met een sterk religieuze en spirituele inslag.

De heel lange koorden roepen het beeld op van de aardse navelstreng waarmee de drie figuren met het leven zelf zijn verbonden. Dat aardse leven toont zich in de kracht van de eiken reuzenbomen, met diepe wortels in de grond en hoge takken in de lucht. De plankjes bevinden zich net boven de grond. De plaats van de mens. Hij kan bewegen, hij schommelt tussen hemel en aarde. Dat is zijn wezen, dat vormt ook zijn tragiek. Net zoals zijn plaats in de tijd. Op het einde zijn de plankjes weg of verlaten. Iedere levensweg is eindig voor de mens en alles wat bij hem hoort, zijn zoektocht naar de zin van zijn leven incluis.

Zijn spirituele weg. De weg van de Driekoningen Suskewiet, Pitje Vogel, Schrobberbeeck. Een andere beeldmetafoor is de ster. Er is de eenvoudige maar toch erg persoonlijke ster van Suskewiet. Zijn ster heeft 5 punten en verwijst naar de menselijke figuur (hoofd, twee arme, twee benen). In het derde deel verandert die ster in die van Schrobberbeek. Hij krijgt zijn ster van de figuur van de Verrezen Christus; het is een hemelse ster. Dat verklaart waarom ze zes punten heeft, een echte Davidsster, zichtbaar teken van de ontmoeting van hemel (God) en aarde (mens), en van aarde (mens) en hemel (God).

Context

Met de filmische bewerking van Gust Van den Berghe krijgt het theaterstuk van Timmermans een nieuw leven. De jonge cineast vindt in Felix Timmermans zijn zielsverwant. Zijn film En waar de sterre bleef stille staan vormt een gedachtenis aan het werk van Timmermans en via Timmermans aan die ontelbare dorpsmensen in Vlaanderen die in de zaal en op de scène het kerstspel hebben beleefd. Samen met de Nederlandse toneel- en romanauteur Eduard Veterman bewerkte de Lierenaar namelijk zijn novelle Driekoningentryptiek tot het theaterstuk En waar de sterre bleef stille staan. Het kerstspel ging in première op 5 februari 1925 in het Nederlandse ’s-Gravenhage (Den Haag).

Het stuk kreeg in Nederland een goede pers, maar vond vooral bij het publiek grote bijval. Dat was nog meer het geval in Vlaanderen waar het in de kleinste parochiezaal is vertoond en door ieder Vlaams volkstheatergezelschap op het repertoire is gezet. In de postmoderne traditie van de religieuze en spirituele cinematografie van auteurs als Tarkovski en Pasolini, is En waar de sterre bleef stille staan een bij momenten geniale en uiterst originele gedachtenis van het geloven. De hele film beweegt op het ritme van hemel en aarde.

Daarbij speelt de gedachtenis van het christelijke geloven een inspirerende rol. Gedachtenis is bij uitstek verbonden met verbeelding die zich ent op een oorspronkelijkheid in de tijd. Welnu, het christendom vertrekt van het oorspronkelijke geloven dat de hemel naar de aarde komt.

Dat is de kern van de kerstmisviering die En waar de sterre bleef stille staan structureert. 

Filmfiche

België / 2010 / 73'

regie: Gust Van den Berghe

productie: Thomas Leyers voor Minds Meed

scenario : Gust Van den Berghe naar toneelstuk van Felix Timmermans

fotografie: Hans Bruch Jr.

montage: David Verdurme

vertolking:

Peter Janssens (Schrobberbeeck)

Paul Mertens (Pitje Vogel)

Jelle Palmaerts ( Suskewiet)

Links

Sylvain De Bleeckere schreef een uitgebreid essay over de achtergrond van de film in relatie tot het werk van Timmermans, een cinematografische analyse van beeld, klank en structuur en een thematische verdieping van de betekeniswereld. Het essay verscheen als het eerste, uitgebreide deel van Men(S)tis’ Studies # 1.

27-12-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Ook in Lier ...
En waar de sterre bleef stille staan.

26-12-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans : Zijn Leven en Werk.

Door José De Ceulaer – uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap.

«Volk en Kunst » aan Felix Timmermans

Ook de organisaties aangesloten bij de werkgemeenschap « Volk en Kunst » met al hun leden willen zich niet onbetuigd laten bij de hulde aan Felix Timmermans. Voor hen alleen telt de verdienste van Timmermans als uitbeelder van ons eigen volk, als bezieler van dit volk.

We beseffen zeer goed, dat Timmermans zijn menschen weergeeft in rijke verscheidenheid en overrijpe kleuren, zooals hij ze ziet in zijn visie en dat hij ze omringt met een landschap, dat ontstaan is en leeft in zijn dichterlijke schepping. Maar door de manier waarop Timmermans menschen en dingen weet weer te geven heeft hij ons volk om zich heen leeren kijken en het de rijkheid van zijn eigen natuur en leven leeren ontdekken.

Felix Timmermans heeft ons volk met zooveel schoons vertrouwd en eigen gemaakt, dat wij hem durven beschouwen als een volksleider, naar levensschoonheid en levensvolheid. Dit is een zeer rijke verdienste, wij zijn er Felix Timmermans dankbaar om en blijmoedig brengen we hem onze dankbare hulde.

Niets is moeilijker dan een waardevol oordeel uit te spreken over een tijdgenoot, wiens kunst nog niet de laatste fase van zijn ontwikkelingsgang bereikt heeft.

Inderdaad om aan te toonen, dat het onmogelijk zou zijn uit een verzameling van recensies een waardevol synthetisch oordeel op te bouwen, geef ik hier enkele staaltjes van contradictie in de critiek : Mr. Elias schrijft in de Arnhemsche Courant van den 28sten December 1933, in verband met « Pijp en Toebak », onder den titel « Felix, de babbelkous. Timmermans heeft niets met letterkunde, met kunst, met geluk en ontroering te maken. »

Willem Kloos integendeel schreef over hetzelfde boek in « De Nieuwe Gids » van Maart 1934 : « Dit nieuwe werk "Pijp en Toebak" van den genialen Vlaming is een allerbeminnelijkst want op bekoorlijke wijze geestig, en heerlijk-naief geschreven realistisch boek. ». Over: "Bij de Krabbekoker" schrijft Roel Houwink in « Elsevier's Geillustreerd Maandschrift » : « Dit verhaal behoort tot het beste wat Timmermans geschreven heeft. Het verheugt ons dit na vele inzinkingen en teleurstellingen te kunnen konstateeren. »

Toussaint van Boelaere schrijft in « Het Algemeen Handelsblad » van den 8sten September 1934 : "De Krabbekoker", het jongst verschenen werk van Timmermans — waarin de Timmermansche spellingloosheid hoogtij viert — is trouwens onder de minder goede literatuur waarop de schrijver van Pallieter ons nu al sedert geruimen tijd tracteert, nog het minst goede.»

Over "Ik zag Cecilia komen" liet de critiek zich als volgt uit : A.M. De Jong in « Het Volk » :

« Dit is ietwat geforceerd dichterlijk proza, hier en daar vals van beeld. »

U. Huber Noodt in « De Nieuwe Rotterdamsche Courant » : « Deze novelle, beter gezegd : dit gedicht in proza, is zulk een gaaf meesterstuk, dat de schrijver hier wel den definitieven vorm van zijn kunst schijnt te hebben gevonden. »

Toussaint van Boelaere, in « Onze Tijd » : « Maar Timmermans heeft ons dien ouden wijn ook in een ouden zak voorgezet ». «Tout fait farine au moulin. »

Jos Weekers integendeel, schrijft in « Volk en Staat » : « De Fé geeft telkens iets nieuws, nimmer iets ouds in een nieuw kleedje. »

***

            Leopoldus Maximilianus Felix Timmermans werd geboren te Lier den 5den Juli 1886.

Zijn vader was handelaar in kant en zijn moeder was de dochter van een smid. Het gezin werd gezegend met 14 kinderen, waarvan het 13de het gelukskind Felix was.

Zijn jeugdherinneringen heeft hij zelf neergeschreven in "Uit mijn Rommelkas".

Timmermans heeft niet zooals Goethe levensernst van zijn vader meegekregen maar wel levensvreugde, waardoor hij telkens weer den vrees voor den dood, die levensangst meebrengt, zal weten te overwinnen. Aan zijn vader dankt Timmermans ook zijn fantasierijke vertellersgave. Zijn moeder heeft hem een natuurlijken eenvoud, een innige vroomheid in het hart geprent.

De Brabantsche zinnelijkheid van den vader en de Kempische vroomheid van de moeder zijn in hem aanwezig, als twee tegenstrijdige elementen die trachten harmonisch te versmelten.

Naast « Wahrheit » komt er in zijn werk ook veel « Dichtung » voor.

De beste critiek daarop gaf Timmermans zelf, toen hij in zijn inleiding tot het schilderwerk van Fred Bogaerts schreef :

« Elke mensch wordt door zijn omgeving gevormd, en elke mensch vindt een troostrijke en zonnige toevlucht in zijn jeugdherinneringen. De kunstenaars van dien aard zullen steeds frisch en levend blijven, omdat daar droom en werkelijkheid, waar iedereen van houdt, op hun felste en innigste wijze zijn samengegroeid. Indien een kunstenaar zijn omgeving en zijn jeugd in zijn werk weergeeft zooals de dingen werkelijk waren of geschied zijn, dan is dit werk dor als kurk en zwam, en flauw als verschaalde limonade. Daar moet een zonnewarmte inzitten van begeeren en verlangen. Een goede kunstenaar verdroomt die omgeving en die jeugd tot een ander leven ; een gelukkig heimwee naar iets wat hij zich verloren waant, dringt zich op, en in zijn verbeelding krijgen menschen en dingen inniger vormen en kleuren, hunne gebaren zijn feller en bewogener, of heelemaal omgeven van stilte en rust, (volgens de persoonlijkheid van den kunstenaar) en er komt een klaarte van de ziel doorheen de lijn en de kleuren.

Die kunstenaars vermenigvuldigen afstanden, groepen, verhoudingen en handelingen, drukte en stilte, en niet alleen naar den uiterlijken maar ook naar den innerlijken kant — zij verdichten het geval. Het geval groeit uit tot symbool.

Alzoo wordt het iets, niet wat het was, maar zooals de kunstenaar verlangt dat het zou geweest zijn. »

Dit fragment is wellicht de beste critiek, die Timmermans over zijn eigen werk schreef.

***

Felix Timmermans liet er zich zooals vele jongeren, die meenen « poëtisch » te voelen, toe verleiden zich aan het schrijven van verzen te bezondigen. Over zijn eersten dichtbundel, "Door de Dagen", welke ook zijn laatste is, liet de rouwmoedige , zondaar zich als volgt uit in de « Bibliotheekgids » van den 1sten Juni 1922 : « 't Is allemaal slechts gezien, louter gezien. En voor zoo goed ik kon, kleurig willen uitbeelden. »

« Alleen maar gezien, te arm weergegeven, en dat vooral te erg onder den invloed van K.O. De Laye, zoo zijn deze eerste verzen.

En alhoewel het gebrekkig is, schrijft hij verder, ben ik toch blij dat 't als een kreupel madeliefke op de wereld is komen piepen.

Timmermans hield niet van de school ; maar studeerde thuis op eigen krachten.

Zijn romantische fantasie, gevoed door theosophische, spiritistische en mystische lectuur, maakte van hem een jongen, die ver van het werkelijke leven, verzonk in een huiveringwekkende wereld van ziekelijke inbeeldingen. Hij las Ibsen, Dostojevski, de «Visioenen» van Catharina Emmerich, « 1'Oblat » van J. K. Huysmans, Shakespeare's «Hamlet» en «Macbeth»; Ruusbroec, Maeterlinck, Blavatsky en de « Kabala »,

Tenslotte beving hem een « peur de vivre ».

Uit dien angst zijn de "Schemeringen van den Dood" gesproten, welke hij uitgaf in 1910. Angst voor den dood : een eerste motief in Timmermans' werk. Dit motief vinden wij ook bij de Vlaamsche Primitieven, vooral bij Brueghel en Bosch, het leeft voort in de volksvertelsels der bijgeloovige Kempische boerenbevolking. In zijn inleiding tot het werk van Fred Bogaerts schrijft Timmermans zelf in verband hiermee : « Bij die Godsbetrachting komt daarbij nog een angst. Een angst van ik weet niet wat — ze zijn bang ; al mogen ze nog zoo kermissen, er legt toch altijd iets op hun hart, dat hun tot zuchten praamt. Daarom bij velen dit bidden uit schrik ; maar daarom ook die kermissen om dit te veel, dat onrustwekkend op hun ziele ligt, weg te lachen.»

Verklaren deze woorden niet de uitbundigheid van Pallieter, dat toch een reactie was op de «Schemeringen van den Dood» en waarin de nijpende angst voor den dood overschreeuwd wordt door een uitbundigen jubel over de heerlijkheid van het leven?

Dit wordt klaar bewezen door het feit, dat het doodsmotief telkens weer opduikt in zijn later werk. Ik wil slechts een paar voorbeelden aanhalen. Op de 184 bladzijden van "De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt" zijn er niet minder dan 42 gewijd aan den roerenden dood van Leontientje.

In "Ik zag Cecilia komen", dat Anton Van Duinkerken « Het lied van liefde en dood » noemt, vinden wij den angst voor den dood van de « Schemeringen » weer, maar, zooals Van Leeuwen schrijft, « ontdaan van alle griezeligheden en gelouterd door meer dan 25 jaar levens. »

"Pallieter" is de reactie op "Schemeringen van den dood".

Pallieter werd geschreven van 1911 tot 1914, het verscheen in 1916,'werd in 1921 vertaald in het Duitsch, in 1923 in het Fransch, in 1924 in het Engelsch, in 1925 in het Zweedsch onder den titel « Livets fröjder eller Pallieter », in 1927 in het Tsjeeksch, in 1929 in het Italiaansch, in 1933 in het Esperanto en tenslotte in 1936 in het Deensch onder den titel : « Livsglœde ».

Te midden van een lichamelijk en geestelijk uitgehongerd volk, door een uitputtenden oorlog in zijn levenskracht ondermijnd, kwam die boodschap van een levenswaardiger bestaan als een balsem voor de wonde, waaraan.het dreigde dood te bloeden. En daaraan heeft Pallieter reeds een deel van zijn reusachtig succes te danken.

Het is merkwaardig dat we thans, nu we in gelijkaardige omstandigheden leven, een hernieuwde belangstelling mogen vaststellen voor Pallieter.

Pallieter is het boek der gezonde levensvreugde.

Terecht noemt Willem Kloos het « levensvol ».

Wanneer men vanuit een donkere plaats in het licht komt, is men de eerste oogenblikken zoo verblind, dat men niets ziet dan schitterend licht. Zulk moment heeft Timmermans beleefd, een bliksemend moment van hoogspanning van alle levenskrachten, toen hij van uit de Schemeringen van den Dood plots in de verblindende klaarte van het leven blikte.

Dit moment van hyperintensieve vitaliteit heeft hij neergeschreven of liever uitgejubeld in een hymne aan vreugde, liefde en schoonheid, aan de vruchtbaarheid der natuur.

Dit alles wordt belichaamd in de gestalte van Pallieter. Zoo is Pallieter en niet anders.

Als men hem zoo beschouwd, in zijn eenig-ware beteekenis, dan heeft het toch geen zin meer te beweren, dat Timmermans van Pallieter het symbool wou maken van het Vlaamsche volk.

Daar Timmermans zelf Vlaming is, heeft de Pallieterfiguur natuurlijk. in zooverre zij de menschelijke gestalte benadert, de eigenschappen, welke den Vlaming eigen zijn, tenminste zooals Timmermans deze ziet en in zich voelt. Maar vermits het hier niet ging om de uitbeelding van een mensch als individu of als type, maar slechts om de uitdrukking van een gevoelen en meer nog van een vitale kracht, die zoowel in de natuur zelf ligt als in den natuur-mensch Pallieter, heeft niemand het recht deze figuur in een ander aspect te zien en minder nog te beoordeelen, dan in hetwelk de auteur zelf haar heeft gezien.

In zijn inleiding tot de Engelsche vertaling van Pallieter, schreef Willem Van Loon heel juist: « This book is bound to neither time nor place ».

Het heeft ook geen belang, dat hier te veel zon is en te weinig schaduw, anders had het boek al zijn spontane vitaliteit verloren. Dan ware het wel een roman geweest, maar niet een zielekreet van opperste verlossingsvreugde en hoogste extase. Dan ware het werk niet echt geweest.

En wat geeft het dat Pallieter als mensch niet heeft bestaan of zou kunnen bestaan. Pallieter toch is niet de mensch, zooals hij is, zeker niet zooals hij zou moeten zijn, het is slechts een bezielde gestalte van bewonderend verlangen naar vreugdevol zich uitleven in de natuur. Juist omdat Pallieter in zijn uiterlijken vorm de nauwkeurige expressie is van een innerlijke emotie van zulkdanige intensiteit, dat de taal in het boek de plasticiteit heeft van meesterwerken der schilderkunst en de musicaliteit van geniale scheppingen der muziekkunst, is Pallieter van zulk een onschatbare waarde, niet alleen in de Vlaamsche Letterkunde, maar ook in de Wereldletterkunde.

Want wat heeft meer waarde in een kunstwerk : wat er in het boek staat of hoe het er staat, ofwel met welke intensiteit het innerlijk beleefde blijft natrillen in woorden, klanken, kleuren of lijnen?

Daarom juist is Pallieter in zijn frissche natuurlijkheid de schepping van een genie, omdat het is geboren uit een moment van opperste intensiteit en omdat die intensiteit volmaakten weerklank heeft gevonden in den veruiterlijkten vorm er van.

Na een werk van uitbundige Brabantsche zinnelijkheid volgt bij Timmermans een werk van vromen Kempischen eenvoud.

Het moment van verblindend-plots-aan-schouwen van de lichtende heerlijkheid van het leven is voorbij, het oog past zich aan, de intensiteit van de opperste lichteenheid is gebroken, er openen zich schemerende verten, zuiver als doeken van primitieven, stil en innig als de muziek van een eenzamen zwerver.

De vrome ziel van den stillen, weemoedigen Timmermans wordt door dien eenvoud ontroerd. Op den eersten jubel bij de ontdekking van het leven volgt een stil gebed. Timmermans bidt met de verbeelding van een volksmensch. Hij tracht niet in mystieke vlucht op te klimmen tot God, hij weet dat God neerdaalt voor de eenvoudigen en de zuiveren van harte.

Zoo zag het Brueghel, zoo zagen het de primitieven, zoo zien het de kinderen en de naïeven. Zoo wil ook Timmermans het zien.

Zooals zijn vader het hem vertelde, zoo schrijft Timmermans het leven van "Het Kindeken Jezus in Vlaanderen".

In het werk van Timmermans is er een rijke verscheidenheid. Hetzelfde jaar, nl. in 1917; geeft hij zijn humoristisch-satirisch boekje "Boudewijn" uit onder het motto « 't geen da ge peist is 't nie ».

Het volgende boek van Timmermans heet "Anna-Marie", dat, hoewel fragmentair heel mooi, in zijn geheel als mislukt moet beschouwd worden. De figuur van Pirroen is een prachtfiguur, heel raak en geestig geteekend, maar tenslotte is hij geen mensch, maar de caricatuur van een mensch. Van den anderen kant is Anna-Marie te vaag geteekend. Gezien in het licht van Anna-Marie is het 'n sentimenteel-romantisch werk, in het licht van Pirroen is het een geestige humoristische schets, in het licht van de Dolfijnen is het een anecdotisch-folkloristisch verhaal. Van daar de onevenwichtigheid in den bouw van dit boek !

Vandaar ook dat zoowel de humor van Pirroen als de sentimentaliteit van Anna-Marie gezocht aandoen.

Nochtans biedt de strijd in Anna-Marie tusschen haar liefde en haar geweten stof genoeg voor een diep-tragisch en machtig ontroerend kunstwerk, hetgeen het niet is geworden omdat Timmermans te veel heeft geofferd aan den smaak van het publiek, dat gretig hapt naar brokken, die eenmaal in den smaak vielen, maar die niet op alle schotels passen.

Inmiddels gaf Timmermans zijn innige novelle "De Zeer Schoone Uren van Juffrouw Symforosa, Begijntje" uit, door velen beschouwd als zijn zuiverste werk.

In dezelfde lijn schreef hij zijn "Driekoningentryptiek".

Deze kleinere werken herinneren aan het jeugdwerk, dat hij in samenwerking met Antoon Thiry schreef, gebundeld onder den titel: "Begijnhofsproken".

In 1923 verschijnt "De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt". Dit boek is de synthese van de elementen, die aan de vorige werken ten grondslag lagen. Het geestelijk proces, dat Timmermans zelf doorgemaakt heeft in den tijd van zijn "Schemeringen van den Dood" wordt hier uitgebeeld in de figuur van Isidoor, die evenals Timmermans door de genade van zijn twijfels wordt.genezen. De figuur van de Pastoor is als 't ware een vergeestelijkte Pallieter. Inderdaad uit de beschouwing van het zinnelijk waarneembare, waarmee Pallieter om zoo te zeggen versmolt, bouwt de Pastoor zijn mystische natuursymboliek op. De teedere vroomheid en stille godsvrucht in het kader der natuur herinneren aan den geest, waarin "Het Kindeke Jezus in Vlaanderen" werd geschreven. Tenslotte vinden we hier het motief van den strijd tusschen liefde en geweten, dien we in "Anna-Marie" onopgelost zagen, hier weer in de figuur van Leontientje.

Waar Anna-Marie aan dezen strijd lichamelijk en geestelijk tenonderging, slaagt Leontientje er in den roep van haar liefde met de stem van haar geweten te doen harmonieeren in de opperste symphonic van het offer. Zoo is dit boek dan de synthese van zinnelijkheid en vroomheid, gesublimeerd tot mystisch symbool in de figuur van den Pastoor. Het zijn bladzijden van sublieme ontroering in woorden van zuivere plasticiteit en wonderbaar-beeldende kracht.

De periode van 1923 tot 1935, is een periode van inzinking. De schemerende verten zijn oververzadigd door den kleurenovervloed der verbeelding, het oog moet niet meer zoeken, het ziet geen licht, maar slechts kleur, de kleuren wemelen door elkaar, het oog wordt vermoeid, gaat langzaam toe en rust. Timmermans schrijft echter voort.

Daar ligt de fout. Timmermans schrijft "Schoon Lier", "Naar Waar de appelsienen groeien" en "De Krabbekoker". Hij geeft zijn kleinburgerlijke novellen uit onder de kleinburgerlijke titels "Het Keerseken in den Lanteern" en "Pijp en Toebak". Het leven in deze novellen is waarlijk bezien in het schemerlicht van een « keerseken » onder het stoppen van een pijp toebak. Sommige critici maken zelfs de zinspeling dat ze geen pijp toebak waard zijn.

"Pieter Brueghel" en de "Harp van Sint Franciscus" zijn twee veel omstreden boeken, te machtig van opzet en niet machtig genoeg van uitwerking om onder alle opzichten geslaagd te mogen heeten.

Het werk van Timmermans vertoonde steeds een innige verwantschap met dit van Brueghel. Vooral in "Het Kindeke(n) Jezus in Vlaanderen" is deze « Wesensverwandtschaft » duidelijk merkbaar. Gelijk Brueghel, zoo heeft Timmermans mensch en landschap nauw en organisch vereenigd.

In zijn werk over Brueghel moeten wij niet zoozeer den echten Brueghel zoeken, maar wel het verbeeldingsproduct, gegroeid uit de gemeenschappelijke wezens-kenmerken van Pieter Brueghel en Timmermans zelf. Op dit Brueghelportret zijn dan ook de woorden van Oscar Wilde toepasselijk : « Every portrait that is painted with feeling is the portrait of the artist, not of the sitter. The sitter is merely the accident, the occasion. It is not he, who is revealed by the painter; it is rather the painter, who on the coloured canvas reveals himself » ("The Picture of Dorian Gray"). "De Harp van Sint Franciscus" is niet heelemaal geslaagd, omdat Timmermans zich te veel heeft gehouden aan documenten en oorkonden, in plaats van aan zijn scheppende inbeelding vrijen loop te geven. De Franciscus van Timmermans ziet er zoo ongeveer uit als een Vlaming, die naar Italië is gaan wonen en het er niet gewoon geraakt. Zoo reageert hij op eigen Vlaamsche gevoelens met Italiaansche gebaren en dat is niet echt.

En hierdoor zien we nogmaals hoe nauw Timmermans met Brueghel verwant is.

Want evenals Timmermans ging ook Breughel naar Italië, maar, al herinnert de achtergrond van een landschap aan Italië, de menschen, die hij afbeeldt blijven Vlaamsch. Voor de afbeelding van de rots van Messina op de schilderij : « De val van Icarus » ploegt rustig een Brabantsche boer.

Zoo komen we dan bij "Boerenpsalm", dat Christian Jensen in de « Berliner Börsenzeitung » « das Meisterwerk des reifen Erzählers » noemt. Het oog verpinkt niet meer in schemeringen, het staart zich niet meer blind in 't licht, het vermoeit zich niet meer in kleuren, het oog zoekt rust, kijkt dan in zichzelf, de mensch bezint zich en begrijpt. Boerenpsalm is het boek van den Timmermans-met-de-gesloten-oogen. Geen kleurenweelde meer. De strakke, harde lijn van den gesloten mond. Geen beschrijvingen, maar de sobere woorden van een hart, dat bemint en strijdt, lijdt en verdraagt, dat tenslotte de kracht vindt om te danken, zoowel om de hardheid van den strijd als om de vreugde van de overwinning. Wellicht zal men bij de lezing van dit boek de opmerking maken : zulk een boer bestaat er niet meer, Timmermans heeft ook geen foto willen maken van een boer, die bestaat, maar zijn scheppende verbeelding heeft gestalte gegeven aan een mensch die met alle vezels van zijn lichaam vergroeid is met den grond, waarin hij met hart en ziel is vastgeworteld. Timmermans zegt niet wat een boer zou zeggen, en zeker niet wat een onzer moderne ontwortelde boeren zou zeggen, maar wat de verpersoonlijking van den alouden boerenaard onuitgesproken in zich draagt.

Terwijl Timmermans hier in de uitbeelding van het leven van dezen boer, in zijn strijd met de aarde, de kracht van het machtig-epische bereikt stijgt hij in ongemeen sobere, maar sterke suggestie van het levensgevoel van zijn Wortel tot de hoogte van het zuiver-lyrische.

Deze Wortel staat tusschen hemel en aarde, tusschen Schepping en Schepper als een bindende kracht, als een levend symbool van gezegende vruchtbaarheid, "Boerenpsalm" is een werk, waarmede Timmermans niet alleen onze literatuur heeft verrijkt, maar waarmee hij ook aan zijn volk een geschenk heeft aangeboden van onschatbare waarde. Dit is volksverbonden kunst in haar eenig-ware beteekenis, d.w.z. zij is volksch en artistiek tegelijkertijd.

Slechts één boek kan in dit opzicht met "Boerenpsalm" vergeleken worden, nl. "De Soldaat Johan" van Filip de Pillecijn, dat merkbaar onder Timmermans' invloed staat, al komt hier dan ook nog een tweede element. Ik denk niet dat de Pillecijn ooit aan de Pillecijn eigen is, nl. het strijdbare element. Ik denk niet dat De Pillecijn ooit den volgenden zin zou geschreven hebben : « De boer en de aarde zijn als de vrouw en de man, die uit elkaar het leven verwekken » ("De Soldaat Johan", blz. 214) had hij in "Boerenpsalm" niet gelezen: « Neen, het veld is in mijn gedacht geen reus, maar een reuzin, zoo'n heel groot vrouwmensch, waar 't eind aan verloren is. Haar gezicht is de lucht. Ze verlokt u. Ge loopt over haar lijf, ge kruipt over haar lijf. Natuurlijk ze werkt u tegen lijk alle vrouwen. Dat is 't goed ervan. Ge fleemt en ge floddert haar. Ge geeft niet op, en dan wordt ze mild en gedienstig, en ze geeft, ze geeft, daar is geen tegenhouden aan ». (blz. 3-4). Het vertrouwelijk karakter van deze «ge »-vormen herinnert dan weer aan "De Boer; die sterft" van Karel Van de Woestijne.

Na "Boerenpsalm" kwam "Ik zag Cecilia komen", een verrassend-mooi juweeltje van kleinkunst. Ik wil dit sprookje niet op de snijbank leggen van den ontledenden criticus. Het is zoo eenvoudig en tevens zoo subliem van teederheid, dat men er den stillen rijkdom en diepe schoonheid enkel kan van aanvoelen, zonder den indruk, dien het maakt, te kunnen weergeven. Het is als een wondermooie vaas, die men bewonderend niet durft aan te raken, uit vrees haar kristallen broosheid te breken.

De lijn van geleidelijke verdieping in zijn bezinning over het leven en versobering in de uitdrukking ervan wordt verder doorgetrokken in zijn jongste werk "De Familie Hernat".

De onevenwichtigheid in dit werk is verrassend na den evenwichtigen Boerenpsalm. Is het eerste deel, dat op zichzelf het zuiverste is, een uiting van Romantiek, dan is het tweede deel, dat dieper en tragischer is, eerder een uiting van « Neue Sachlichkeit », wijl het derde deel beter ware weggelaten.

Bij mijn uitvoerige bespreking van dit werk in « Dietsche Warande en Belfort » (September 1941) kwam ik tot de volgende conclusie : "De Familie Hernat" mist de poëtische gaafheid van "Ik zag Cecilia komen" en den evenwichtigen bouw van "Boerenpsalm". Maar als het dan niet die hoogte bereikt, waartoe men slechts komt door een lyrisme van een lied, uit droom en stilte geboren of van een psalm, gegroeid uit bewonderende dankbaarheid, dan dringt het toch door tot die diepte, waar het pittoresk-sappige en kleurig-uitbundige wijkt voor de warmte van het diep-menschelijk hart, rusteloos zoekend, van heimwee vervuld, of in onbevredigd verlangen pijnlijk berustend.

Over dit boek zei Timmermans me zelf: « Het is een onvoltooide symphonie... »

"Minneke poes", zijn jongste werk, dat nu ter perse is, sluit aan bij zijn miniatuurwerk, waarin hij in simpele woorden ,en toch verrukkende beelden den lof zingt van de natuur. Het is in dagboekvorm gesteld. Hier maakt hij de natuur niet tot ideaal zooals in Pallieter, hij maakt haar ook niet tot symbool zooals in "De(n) Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt", hier heeft hij geen beelden meer noodig om zijn aanvoelen van de natuur mede te deelen, hier staat hij midden de natuur zelf en bewondert met zijn eenvoudig Kempisch gemoed in stille mijmering, verzonken. En nu is hij plots uit deze stille mijmering opgeschrokken door het bericht dat slechts hij niet verwachtte : « De Rembrandtprijs werd toegekend aan Felix Timmermans. »

Bij deze gelegenheid past het, na deze korte schets van den ontwikkelingsgang van Timmermans, aan de hand van zijn werken te trachten uit deze gegevens een samenvattend oordeel te formuleeren over het wezen van den auteur en de waarde van zijn werken.

De litteraire critiek noemt het werk van Timmermans een mengsel van zinnelijkheid en mystiek, ik zou het liever noemen : een romantische versmeltmg van zintuigelijkheid en vroomheid, uitbundigheid en eenvoud, als fantasievolle, uitbeelding van een «lebensbejahende» goedheid, vermengd met fijnen humor en stillen weemoed.

Zijn gezamenlijk œuvre is door zijn verscheidenheid onevenwichtig en daarom telkens verrassend, het is frisch en oorspronkelijk, het is levenskrachtig, omdat hij voortdurend zichzelf vernieuwt.

Een veelzijdig talent openbaart er zich in, een talent, dat niet in dienst staat van een idee, maar dat gedragen wordt door een diep, romantisch en toch echt gevoel, en dat gevoed wordt door een onuitputtelijke verbeelding.

Het folkloristische van den Heimatkunstenaar heeft soms wel aan zijn werk geschaad door anecdotische oppervlakkigheid en gebrek aan psychologie, toch is het verkeerd te beweren, dat Timmermans niet diep genoeg gaat bij gebrek aan echte tragiek.

Om dit te staven haalt men er dan gewoonlijk Walschap bij om zijn tragische diepte te stellen tegenover de oppervlakkigheid van Timmermans. Nochtans was Gerard Walschap zelf de eerste om te wijzen op de tragiek in het werk van Timmermans. En dit reeds in 1927 in «Hooger Leven», dus lang voor het verschijnen van zijn diepste werken : "Boerenpsalm" en "De Familie Hernat".

« Le style c'est l'homme », schreef Buffon. Zooals Timmermans is, zoo is ook zijn stijl.

De stijl van een schilder, dus plastisch, de stijl van een verbeeldingsmensch, dus beeldrijk. Ook hierin de evolutie naar meer innerlijkheid, dus geleidelijk minder kleur en meer lijn, minder caricaturaal maar meer levensecht, krachtiger en soberder, directer en meer gebonden.   Het gaat niet aan iemand door een studie als deze van de waarde van een kunstenaar te overtuigen, wiens succes diegenen verblind heeft, die willen blindgemaakt worden en diegenen, die willen-zien zonder te kijken, wiens succes bij oogenblikken ook hem zelf heeft verblind, maar die in momenten van supep-intensieve vitaliteit en schitterende visie, van eenvoudig-naïeve vroomheid en diep-innerlijke bezinning kunstwerken heeft geschapen, welke het huidige geslacht misschien met een glimlach voorbijgaat, maar welke de komende geslachten als geniaal zullen verheerlijken.

            Felix Timmermans, gij, die nu zult gevierd worden, zooals dat past aan iemand die groot is, wij weten het, terwijl anderen uw lot zullen spreken, zult gij zooals gewoonlijk eens droogjes en stil glimlachen, zonder veel gerucht te maken.

Wij weten het, gij hebt niet het temperament van iemand die zijn volk wil leiden, maar van iemand die zijn volk wil dienen.

Omdat gij uit het volk zijt opgestaan, bewonderen wij U, omdat gij voor het volk hebt geschreven, zijn wij U dankbaar, omdat gij Uw volk liefhebt, beminnen wij U. En met de woorden, die gij zelf eenmaal hebt uitgesproken op het graf van Pieter Brueghel, brengen wij U de hulde onzer diepste vereering : « Gij zijt het schoonste hart van Vlaanderen. »

Felix Timmermans

                Een naam,

                Een vlag,

                Een symbool.

Hij timmert voor de toekomstige geslachten een goudoverkoepeld gebouw van Vlaamsche trouw, Vlaamsche fierheid, Vlaamsch zelfbewustzijn.

De Vlaamsche letterkunde is nauwelijks denkbaar zonder Timmermans.

Ons volk begroet hem als een modernen Conscience en geniet van den smakelijk-vlaamschen kost, die hij op ongeëvenaarde wijze weet voor te zetten.

Hij is het symbool, — ook figuurlijk !— van wat Vlaanderen worden zal :

Stevig, bonkig, uit één stuk, doch in-goed en vol deugdelijk optimisme in de toekomst.

                Felix Timmermans,

                Vlaanderen bemint U !

                Vlaanderen eert U !

                Vlaanderen dankt U !

Emiel Hullebroeck, Voorzitter der Federatie van Vlaamsche kunstenaars.

******************

21-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans : Hoe hij ons Volk en ons Land ziet.

Door Oswald Everaert – uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap.

            Wij willen ons even afvragen wat er Felix Timmermans zoo populair gemaakt heeft.

We kunnen hierop onmiddellijk antwoorden dat hij die populariteit te danken heeft aan zijn eigenaardigen kijk op zijn land en zijn volk. Aldus rijzen vanzelf andere vragen op :

Hoe ziet Felix Timmermans in zijn werk zijn land, en hoe ziet hij zijn volk ?

Het land van Timmermans is het land van Vlaanderen, enger nog de Nethe-streek, ja het stadje Lier en omgeving.

            We kennen Lier met den gothischen St. Gummarustoren. Naar 't Noorden toe strekt zich 't schrale Kempenland uit met zijn heide en sparrebosschen. Hard is de arbeid op dien mageren grond en karig het eten van den mensch, die onder invloed van zijn milieu en zijn arbeid stil geworden is, in zich zelf gekeerd, dagelijks den strijd aanbindend tegen zijn weerspannigen bodem. Doch zuidwaarts strekt zich het vruchtbaar land uit van Brabant, met zijn vetten bodem, zijn sappig fruit en weelderig vee. De molens draaien en malen het voedende graan. Alles ademt vruchtbaarheid en de menschen zijn er welgezind, lachen en praten, verheugen zich om het leven — houden van feest en dans, van goede sier en schuimend bier.

En daar tusschenin ligt het stadje Lier met zijn Begijnhof. Langs de Nethe ligt het Liersche Begijnhof stil en ingetogen met zijn nauwe kronkelende straatjes en typische huisjes :

« De Wyngaerdt des Heeren », « Het Soete Naemken Jesus », « In het Belofteland » enz... In dit «Belofteland» heeft Felix Timmermans zijn werkkamer. Kan het stemmiger, en is het te verwonderen dat zijn eerste litteraire producten van beteekenis « Begijnhofsproken » waren ?

Maar nadat hij een ziekelijke periode van geestelijke overspanning had doorgemaakt, is Timmermans de beklemmende kamermuren ontvlucht en juichend is hij gegaan tot de levende natuur, tot de vette weelderige velden daar Zuidwaarts, tot de geheimzinnige dennebosschen noordwaarts, en zijn Nethe-land is uitgegroeid tot het groote land van Vlaanderen waarop menschen leven, lijden en sterven, menschen met eigen aard en karakter, met al die eigendommelijkheden die ze werkelijk Vlaamsch maken.

            Dat land ziet Timmermans in winter en zomer, lente en herfst, in den ononderbroken kring van de vier jaargetijden en altijd lijkt het hem even schoon en goed, omdat hij zijn land zoo hartstochtelijk lief heeft, zijn land dat hem heilig is. « Hoera, o Land ! » riep Pallieter, en hij nam een handvol aarde op, stak ze in zijnen zak, en zei : « Da's Heiligdoem !» en toen keerde hij zich om, zag de eeuwige Begijnenbosschen, de blauwe einders, de wereld !

Voorzeker, niemand op aarde kan in woorden de heerlijkheid der aarde uitbeelden, niemand kan de passende woorden vinden om onze gemoedsbewegingen uit te drukken wanneer al dat overschoone ons overstelpt. En toch, in Pallieter is Felix Timmermans erin geslaagd ons dat heerlijke te laten aanvoelen, en daarin heeft hij een mensch geplaatst, een mensch op aarde, in blijde verrukking over Gods wondere en schoone : Pallieter! Die man staat, evenals de eerste mensch op aarde, in blijde verukking over Gods wondere schepping. Die verrukking wordt de bron van alle godsdienstig gevoel, want omwille van die heerlijkheid stijgt in 's menschen hart de dankbede op tot den Schepper. Zoo lijk het werk van Guido Gezelle één Alleluja is, God ter eere, zoo stijgt, op zijn manier, Pallieters hart tot den Schepper. «Wat was het toch goed weer !» — zoo lezen we in Pallieter. — «Er vlogen duiven en een kwiksteert en Pallieter voelde zijn hart van aandoening smilten tot een zoete zalf en hij zei, gelijk ons Lieve Vrouwke : «Mijn ziel verheft den Heer !...» En hij stak voor haar wassen beeldeke een keerseken aan en zei : « As dat schoe weêr ij schuld is, dan heddet verdind »...

            Aldus is het niet meer het land van de Nethe, maar de heele streek der lage landen die voor ons opdoemt (zooals trouwens voldoende blijkt uit de hierna volgende bloemlezing). Ook wij, die de natuur en den grond lief hebben, en de eeuwige wenteling der jaargetijden, wij jubelen, voor ons groeit Pallieter tot een symbool van den natuurminnenden mensch.

Hij weet met zich zelf geen raad als hij den «buik der aarde» beziet... hij zoekt naar woorden en beelden, krachtig genoeg om dit uit te drukken. (Vergel. bv. het uittreksd, dat we betitelden : Onbeschrijflijke heerlijkheid der zomernatuur). Doch vooral de kleuren van bloem en zonnespel verrukken hem. « Hij moest de geweldige klanken rood betasten en bestreelen, en hij sloeg zijn handen in de bloemen, rukte een tuil uit, dien hij in de lucht zwierde al roepend : Koleuren. koleuren is alles in alles ! » — Dat alles ontroert hem zoodanig dat hij eerbiedig zijnen hoed afnam, bleef getroffen staan en voelde zich geen duim meer groot. Hier waren geen struiken, maar uit den rossen bladgrond rezen overal de grijze, gladde beukenboomen lijk keersen recht omhoog en spanden, ginder boven het dicht bladerengewelf, het zicht des hemels af : zij reiden zich achter en nevens elkaar tot een onmetelijke diepte van boomen, die heel ver vergroeide tot een grijzc houtgordijn waar lucht noch land doorspierde. 't Was hier een licht alsof de avond al aan 't dalen was, en stil lijk onder waler.

En om iets te hooren riep hij met de hand aan den mond : « Pallieter ! ». Zijn naam gaf een galm lijk in een kerk en viel, na drie echo's dood in de verre grijsheid van het bosch.

En dan begon hij zoo luid en zoo lang te lachen, dat de eene echo tegen den andere botste, dat er overal lachers waren, hier, daar, voor en achter hem, en terwijl de weergalmen kruisten, daverde de lach gedurig uit Pallieters mond. Heel het bosch lachte. «Nij hemme de boeme gesproke,» zei Pallieter, en zingend liep hij verder. Het woud was lijk 'n hooge zaal. Hij bleef zien naar een koningsken dat tegen een boom opklom en naar roodgevlekte wondergroote paddestoelen aan den voet der boomen.»

Het kan wel opvallend zijn dat we ons hier beperken bij enkele meesterlijke bladzijden uit Pallieter, waar we Boerenpsalm totaal schijnen te verwaarloozen. Maar, waar we Timmermans' houding tegenover het land willen nagaan, kunnen we dat toch nergens beter dan in deze hymne aan het land. Pallieter immers is geen roman. Pallieter is een juichkreet, een hymne aan de weelderige natuur, terwijl Boerenpsalm — dit ander meesterwerk van Timmermans, zij het dan ook op een heel ander gebied — een roman is waarin de mensch en niet de natuur de hoofdrol vervult.

            De auteur, die in Pallieter geen woorden genoeg vond om de natuur en al wat de natuur ons schenkt, te beschrijven, hij heeft in Boerenpsalm met moeite een paar regeltjes over om het verhaal in de natuur te plaatsen. Zoo bv. « Het veld is in mijn gedacht geen reus, maar een reuzin, zoo'n heel groot vrouwmensch waar 't eind aan verloren is. Haar gezicht is de lucht. Ze verlokt u. Ge loopt over haar lijf, ge kruipt over haar lijf. Natuurlijk ze werkt u tegen lijk alle vrouwen. Dat is 't goed er van. Ge fleemt en floddert haar. Ge geeft niet op, en dan wordt ze mild en gedienstig, en ze geeft, ze geeft, daar is geen tegenhouden aan ! »

Maar zeldzaam zijn wel zulke passages. Maar toch ligt in «Boerenpsalm» dezelfde liefde tot den grond die hij tenslotte uitjubelt in de prachtige jaatste bladzijde (zie verder : «Wortel looft de aarde en haar Schepper. »)

Hoe ziet Timmermans zijn volk ?

De Volksziel is datgene wat in het volk tot uiting komt in niet een organisatie doch een levend organisme. Het wezen van een volk ligt in zijn karakter en zijn eigen aard, dit is wat men noemt « de ziel van een volk ». Die ziel van een volk kan noch gemeten noch gewogen worden : zij is iets onvatbaars voor menschen die het leven beschouwen door den bril van 't verstand ; zij kan alleen aangevoeld worden door hen, die tot haar gaan in liefde. Hij alleen is bijgevolg een volksvcrbonden kunstenaar wiens kunstwerk niet alleen aan de esthetische eischen beantwoord, doch wiens werk tevens doordrenkt en doorkneed is met 's volks eigen wezen, in wiens werk dus het volk zich zelf weerspiegeld vindt.

            De Volksziel is datgene wat in het volk tot uiting komt in alle groote tijden : zij strijdt met Breydel en De Coninck, ze spot en hekelt in Reinaert en Ulenspieghel, ze stijgt in hooger sferen in Hadewijch en Ruusbroec, ze davert in Brueghel en Jordaens, zingt in Gezelle en Benoit, kampt in Rodenbach, Wies Moens en de vele anderen... de ziel van het volk leeft in allen die bezeten zijn door de hartstochtelijke liefde voor hun volk.

Geen heeft zijn volk meer lief dan Felix Timmermans. Hij zelf, geboren uit en gegroeid midden dat volk van Vlaanderen, werd door de Voorzienigheid geroepen om den vertolker te worden der Vlaamsche ziel. In een kleine straat van een kleine stad werd hij geboren uit een zeer kinderrijk gezin. Hoogere studien deed hij niet, een «geleerde» bol was hij niet, en zie, hem wordt de zware doch heerlijke taak opgedragen de schilder van zijn volk, met de vele aspecten, te worden. Eén voor één groeien uit die liefde tot zijn volk :

Pallieter, 't Kindeke Jezus, Juffrouw Symforosa, Anna-Marie, de pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt, Pieter Brueghel, Leontientje, Wortel.... een ononderbroken reeks figuren en typen uit zijn volk, met als culmineerende hoogtepunten, als de twee polen van zijn kunnen : Pallieter en Wortel uit « Boerenpsalm.

            In al deze scheppingen leven en handelen menschen van Vlaanderen, de menschen met de vroolijke open harten, of de in zichzelf teruggetrokkenen met de naar binnen-gekeerde ziel : de Pallieteriaansche genieters en de Franciscaansche dervers, menschen in hun verscheidene gedaanten en karakters, doch alles gegroeid uit den weelderigen bodem van Moeder Vlaanderen.

Gekonterfeit tot in de minste bijzonderheden, leven deze menschen voor onze verbeelding, zoo nauwkeurig uitgeteekend dat, moesten we één ervan ontmoeten op den hoek der straat, we ons onwillekeurig zouden omdraaien en ze begroeten als een oude kennis.

Want Timmermans is — en misschien wel eerst en vooral — een schilder. Hij vertelt zelf hoe hij aanvankelijk schilder wou worden en hoe hij enkel toevallig schrijver werd. Doch ook die schrijver bleef schilder. Ik bedoel dat hij de hem omringende wereld opneemt door het zintuigelijk oog en dat hij zijn menschen en hun handelingen, evenals het milieu waarin ze leven, zelf zoo sterk visueel waarneemt, dat hij ze ons tot in de minste details beschrijven kan. Glasschilder wou hij worden, want hij voelde zich onweerstaanbaar aangetrokken door die gebrande ramen waarin de kleuren en verven zoo warm gloeien kunnen in het zonnelicht.

Al werd Timmermans schrijver, toch werd hij ook, en niet ten onrechte trouwens, weldra beroemd om zijn eigenaardige teekeningen en etsen, waarin we den geest van Hieronymus Bosch en diens duivelen terug vinden. Evenals in zijn proza domineert in die etsen dat dualisme der Vlaamsche ziel, die dubbele wereld van zinnelijkheid en van mystiek : de heele Vlaamsche mensch, lachend om een grove boert, juichend om het leven, vroom verlangend naar het Oneindige...

            Twee figuren komen in zijn schilderijen en etsen vaak terug : de « Vruchtendragers uit het Belofteland » en « St. Franciscus ». Ik meen dat het wezen van het Vlaamsche volk niet typischer kan uitgebeeld worden dan door deze twee symbolen. Het doek van de vruchtendragers, de «Mannen van 't Belofteland» is een hymne aan het geliefde land van Vlaanderen, want de vruchten die ze dragen zijn geen uitheemsche zuidervruchten, het zijn de vruchten van onzen bodem : sappige druiven, blozende appels en gele peren, barstens rijpe meloenen, de volle zegen van de voedende, sterkende en verkwikkende vruchten van onze alma Mater : Vlaanderen. En daarnaast Sint-Franciscus, die ook zooveel van de natuur, de vogeltjes en de bloemen, de boomen en de dieren hield. Maar die geniet niet zinnelijk van die natuur, hij ziet in haar den Schepper van al dat schoone en looft Hem om zijn milde gaven.

            Zoo staat Timmermans tegenover zijn volk, — zoo ziet hij zijn volk. Men heeft hem wel verweten een «Lierenaar» te zijn — men heeft wel gezegd en geschreven dat al dat «klein gedoe» van « Lierke Plezierke » zoo eng was en dat zulks in 't buitenland toch een zoo lagen dunk van den Vlaming moest geven. Misschien was hij wel geen onverdienstelijk humorist en een uitstekend heimatdichter, maar daarmee dan ook amen en uit. Ach, hij kent niet eens zijn taal !... Begreep die bekrompene of... afgunstige kritiek dan niet hoe dat werk zoovele mijlen ver buiten Lier reikte, en over de grenzen zijner gouw heen de groote ziel van zijn volk weerspiegelde ?...

Wij willen alleen resultaten vaststellen : wanneer een; kunstenaar erin geslaagd is een Pallieter te scheppen, die uit gegroeid is tot een universeel type van den zinnelijken Vlaming, gehecht aan en verliefd op zijn grond, tot in de ziel meelevend het wonder spel der natuur in haar steeds wisselende jaargetijden, genietend met al zijn zinnen van het wondere zomerkleurenspel van de sappige vruchten, van daverend onweer en neerplassenden regen, van de schroeiende zon en de zachte maan, en wanneer die kunstenaar 25 jaar later een Wortel, een Vlaamschen boer, uit het hardste hout weet te fatsoeneeren, een forschigen Vlaamschen, Dietschen, Germaanschen boer, die met beide voeten in het werkelijke leven staat, de diep geloovige en naïef-geloovige, de hard-wroetende en karig levende, de vechter tegen zijn schralen akker en tegen de vaak weerbarstige natuur, de weinig zeggende doch openhartig-eenvoudige boer, en dit alles in de frisch-levende taal van zijn levende volk, — dan buigen wij het hoofd voor dien door God begenadigden kunstenaar en alle kritiek verzinkt beschaamd in het niet.

            En daarom, Felix Timmermans, zijn wij er allen trotsch, zeer trotsch op dat juist aan U die hooge onderscheiding, den Rembrandtprijs, werd toegekend. In heel onze literatuur zal geen auteur gevonden worden die het wezen van ons volk zoo doorvoeld en geproefd heeft als gij, de ware volksverbonden kunstenaar, in wiens werk leeft en zindert de ziel van Ulenspieghel en Reinaert, van Ruusbroec en Brueghel tegelijk.

Gij hebt u niet bekommerd om theoretici en muggenzifters.

Gij hebt wellicht gedacht aan het woord van Goethe : « Grau, teurer Freund, ist alle Theorie — Und grün des Lebens goldner Baum ! », wanneer ge uw Pallieter liet uit-roepen : «Fillesoof zijn is ni schrijve, mor is leve ! » Alleen dat — des Lebens goldner Baum — was van belang voor u en daarin hadt ge dan ook weer volop gelijk.

De talenten, die God en de natuur U schonken, hebt ge in liefde voor uw volk kwistig rondgestrooid. We danken de Voorzienigheid die ons zulk een kunstenaar schonk : een volwaardig kind van Moeder Vlaanderen, waarop ons volk terecht fier is.

Mocht gij ook eens op dat volk kunnen fier worden !

*******

20-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans,
          als illustrator van zijn letterkundig werk.

Door Frans Mertens - uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

            Toen ik de boeken van Timmermans uit het rek nam om aandachtig de prentjes te bekijken, daar ik beloofd had voor«Volk en Kultuur» er wat over te schrijven, gebeurde er iets dat mij ver van mijn bedoeling afleidde. Zonder het opzettelijk te willen heb ik in een trek enkele werken van Timmermans herlezen. Conscience heeft mij dat ook eens gelapt.

Ik ben er gelukkig om. Ik heb mij bevrijd gevoeld van veel dwaze verbeelding, verlost van zinlooze zwaarmoedigheid en veel nutteloos modern getob. Het heeft mij deugd gedaan uit deze ronde, open taal, ja, boerentaal, als ge wilt, gezond leven voelen los te breken.

Wat hebben wij in Godsnaam toch aan het bloedziek, kleverig, sentimenteel geschrijf van een groepje gekultiveerde ploeteraars, door berekende, lage ambities gedreven, bij het brouwen van hun litteraire drekpap : de quintessence van hun psycho-analytisch, experimenteele levensflirt !

Ondertusschen brallen de letterknechten der onvolksche bende, smalend over de Rembrandtprijsdragers. « ... Tweede rang-artisten... mannen met zelfwaardigheidsgevoel weigeren !... enz... » — Ja, wat is de waardigheid van een Rembrandtprijswinnaar tegenover de zelfwaardigheid van een gepatenteerden attentist!

            Wien het schoentje nijpt, hoor ik al roepen : « Ter zake! » Schrijf over Timmermans zijn «bèlekens». Ja, ik wil wel. Theoretisch-zakelijk, met een beknopte uiteenzetting over de goede boekillustratie ? Ik hoor de xylographen en hun trawanten mij al toesnauwen : « Schei uit met die literatuur... »

Ik zal dan maar heel anders beginnen. «Men» vertelt (die «men» is natuurlijk een leugenaar) dat een hooge artistieke dignitaris, een dikke vriend van de Fé, eens publiek heeft gezegd, tegen een kliekje artistieke betweters, die misprijzend over, de boekprentjes van de Fé aan 't kletsen waren : «Zóó kan ik het niet.» Dat wil wat zeggen ! De bewonderaars van de Fé zien in deze woorden een pluimken voor zijn genie. Maar «men» zegt dat de groote artist bedoeld heeft (met de «zoo» van «Zoo kan ik het niet»): Zóó slecht kan. ik het niet. Wat hij eigenlijk bedoeld heeft laat ons onverlet. Hij heeft natuurlijk niets bedoeld, want «men» is een leugenaar. Maar achter elke leugen zit de waarheid verscholen. Hoeveel boekillustrators die dit kunstvak exploiteeren, zouden voor die waarheid.kunnen getuigen als zij tenminste eerlijk waren. Zij zouden ons. ronduit kunnen dietsch maken, wat de «zóó» van « Zoo kan ik het niet» beteekent. Ik wil het graag yoor hen doen : aan den arbeid gaan, zonder vernuftige technieken te verafgoden. Maar door uitsluitend, als essentieel vormgevende kracht, de persoonlijkheid als grondslag aan het eigen wezen te verleenen.

            Zóó, dat is ook : zoodanig, dat er een wisselwerking bestaat tusschen tekst en prent, zoodanig dat beiden tot een organisch geheel vergroeien. De goede illustratie immers zit organisch en doelmatig vast aan het boek zooals de bloem aan een plant.

Zóó, dat is ook nog : zooals elke goede teekening zijn moet, raak van lijn en raak van inhoud.

            De prentjes die Felix Timmermans maakt voor zijn boeken zijn zoodanig zoomaar raak, zooals alle eenvoudige dingen raak zijn die waar, goed en schoon zijn, en waaraan de menschen den treiterachtigen naam -van «kunst» gegeven hebben.

Wie het illustratief werk van Timmermans nader beschouwt, zal het dadelijk opvallen hoe sommige plaatjes een vinnig accent op het gebeuren leggen of hoe zij bepaalde tooneeltjes scherp karakteriseeren. Hoe teekenend weet hij b.v. in het XIIde kapittel van « De pastoor uit den bloeyenden wijngaerdt », het lammenteerend, opdringerig lawaai van het verliederlijkt kermis- en processievolkje uit te beelden, door een eenvoudig plaatje waar in alleen de tronie van een bedelenden, blinden bleêter ligt uitgeteekend. Andere prentjes door hun rake lijnen koncretiseeren de stemming, verduidelijken de atmosfeer die zweeft tusschen den bezielenden geest van het vertelsel en het zakelijk woord waarin het gevat zit. Hoe typisch illustreert hij in het hoofdstuk «God blaast op den hoorn» uit «De Harp van Sint Franciscus», het klemmend zielewee dat Franciscus roepen doet: « Mijn Heer en mijn God... Gij hebt mij gekwetst met Uw licht, en toch loop ik in den donkeren... Waar zijt Gij nadat Gij mij geschoten hebt!». Bij dit dramatisch moment teekent hij een sober plaatje waarop een feestelijkeh boogschutter staat, die scherp mikt naar een punt buiten het plaatje. Dat die schutter raak schiet en diep kwetst laat geen twijfel. Maar op dit prentje staat ook een vliegend vogeltje, dat dezelfde richting uitgaat als den pijl. Het laat ons vermoeden dat, na het kwetsend schot, Gods vreugdeboodschap komt. Dit vogeltje geeft aan deze teekening een zeer subtiele noot. Van het geheel gaat een radeerende kracht uit, die aan het verhalend woord een onzegbare mystieke groeikracht geeft. Weer andere teekeningen zijn zoo verrassend van visie, dat zij ons bij het lezen even ophouden. Want af en toe teekent Timmermans van die tusschentekstplaatjes of sluitvignetten die ons toeroepen: « Halt, opnieuw ! Gij hebt niet goed gelezen en begrepen.» Deze prentjes maken het ons duidelijk hoe heel anders, hoe inniger, hoe subtieler of hoe eenvoudiger de sfeer is die het woord oproept, dan wij aanvankelijk meenden. Timmermans' prenten zijn een veiligen gids voor het lezen zijner boeken. Als wij hen in verband met den tekst aldus ontleden, stellen wij verheugend vast, dat zijn arbeid wel degelijk boekverluchting is. De prent is in functie van den tekst in zooverre zij bindcement is om de ontroering die het woord verwekt en de verbeelding van dezen lezer harmonisch te binden. Dat is illustreeren. Zóó kunnen er velen het niet ! « Maar zoo kan het Felix Timmermans ! »

            Het verwondert ons geenszins dat onze akademisch afgerichte artisten, wel behendig maar doorgaans verkeerd, boeken illustreeren. Er zijn er die meenen dat er in die boeken niet genoeg staat en zij beginnen door dik en dun te illustreeren. Het vele van «van alles» dat zij er in zetten heeft niets met het geval te maken. Anderen vinden dat er al te veel instaat, en zij maken bij voorkeur zoo weinig mogelijk «nietszeggende» platen. Vele boekverluchters gelooven dat theoretische kennis en het vertrouwd zijn met de moderne technieken volstaat om een bevredigend resultaat te halen. Prijzenswaardige inspanningen, die in Nederland over ruim vijftig jaar aan den dag werden gelegd, hebben voldoende bewezen, dat het zwaartepunt van de goede boekverluchting voor al gelegen is in het klaar besef van de dienende beteekenis dezer kunst. Er is den laatsten tijd veel goeds gepresteerd op dit gebied. Maar de meeste werken missen de bekoorlijkheid die van de allereenvoudigste oude volksboeken uitgaat, zooal b.v. van die onvergeetbare «Blauwboekskens».

De plaatsnijders die er de prentje : voor maakten, stelden zich geen geforceerde problemen. Het resultaat was bijgevolg altoos natuurlijk. Het besef der dienende beteekenis van de illustratie is Timmermans eigen. Hij heeft dat overgeërfd van die echte volkskunstenaars, die de roeping van het vak verstonden en dienend nederig aanvaardden. De moderne ilustrators daarentegen loopen met gevaarlijke verwarde artisten-pretenties in het hoofd. Theoretici en verwaande artisten kunnen het probleem niet oplossen. De eene weten, en de andere kunnen te veel om nog spontaan te voelen : hoe het zijn moet. Maar Timmermans voelt dat, en zijn werk getuigt het. Ik kan mij niet voorstellen dat onze moderne prentenmakers zijn boeken beter zouden illustreeren dan hij het doet. Velen zijn niet eens in staat om den geest van zijn boeken in te leven. Hoe zouden zij zich dienend aan dien geest overleveren. Zij droomen van sex-appeal en donkere, verwarde zaken. Wat zouden zij nog « boerenboeken» illustreeren !

Felix Timmermans, het is maar goed dat gij het zelf doet!

Er zijn, goddank, nog enkele «boeren» die u verstaan en waardeeren... en bij de komende geslachten zullen er altijd toch wel enkele boeren de verfijnde artisten overleven...

Broer,

Het is nu hoeveel jaren geleden ? Wij ontmoeten elkaar te Leuven, op het kot, van onzen betreurden en knappen vriend Jef Arras, ge droegt een grijs pak en een strooien hoed, ge hadt onvervalscht krolhaar en ge hadt een dikke pijp in uw kop steken. En ge waart, toen reeds, een verlegen mensch. Ge maakte verzen, en voor zoover ik mij herinner waren het slechte verzen. Ik was toen zoo iets als hoofdredacteur van het studentenblad « Ons Leven », en ik voelde me een heele Jan tegenover u.

Sedertdien, Fee, zijt ge de meest beroemde schrijver-kunstenaar van Vlaanderen geworden. Sedertdien zijn we trouwe vrienden geweest. Dat wordt haast veertig jaar, en dit is een lange tijd. En nooit is er tusschen ons ook maar het kleinste wolkje opgerezen, en het zal ook nooit oprijzen, of het zou aan mij moeten liggen. Omdat we zooveel gemeens hebben. Omdat ge een goed en edel mensch zijt. Uw handdruk is oprecht en uw blik liegt niet. In uw hart klopt het gezonde bloed van den Kempenaar.

Ter gelegenheid van de schitterende onderscheiding die u met den Rembrandtprijs te beurt valt groet ik u, en ook Marieke, uw lieve Vrouw, met denzelfden warmen handdruk van altijd. De Stef zegt : «Zet er bij, ik ook.»

Broer, we zijn in Vlaanderen allemaal trotsch op u omdat ge een stuk van ons zelf zijt.

Uw Nest. (Ernest Claes.)

lid der Koninklijke Vlaamse Academie.

28 Mei 1942.

19-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans : Hoe hij schrijft.

Door Paul Hardy - uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

            Ieder mensch heeft zijn eigen levensrhythme, dat maat en tempo ontleent aan het wezen van het individu. Dit levensrhythme wordt o.m. veruiterlijkt in de manier waarop hij spreekt, in den vorm der gebaren, waarmee hij instinctmatig zijn gezegden onderlijnt. Sterker echter kan het worden aangevoeld in zijn globale menschelijke handelingen, nog sterker in zijn stijl. De oude Buffon heeft destijds gedecreteerd dat de stijl van een mensch niet enkel het meest betrouwbare kenmerk zou wezen van zijn geheele persoonlijkheid; hij zou er zelfs de «volledige» weerspiegeling van zijn. Wanneer men zich van het bestaan van dat levensrhythme doelfreffend wenscht te overtuigen, dan wage men zich aan de verdietsching van een ietwat omvangrijk litterair werk. Een nauwgezet vertaler zal steeds na afloop van zijn taak, bij de herlezing der eerste pagina's van zijn manuscrip verbaasd staan over de stunteligheid ervan. Beschaamd zal hij opnieuw van wal steken, doch naargelang de correctie vordert zal hij verzoend geraken met de kwaliteit van zijn prestatie. De mislukking van zijn eerste bladzijdeh moet enkel worden toegeschreven aan het feit dat hij zich bij den aanvang nog niet volledig had weten te adapteeren aan het eigen levensrhythme van den hem wezensvreemden auteur. Dit ééne voorbeeld om er den nadruk op te leggen dat men wezenlijk in den stijl van den kunstenaar den polsslag voelt van het rhythme, welk aan zijn natuur iets kenmerkends verleent, waardoor hij van anderen onderscheiden wordt.

Dit kenmerkende zou men ook in concreteren zin als de persoonlijkheid kunnen bestempelen. Deze persoonlijkheid van den kunstenaar, welke ons in zijn stijl die door zijn levensrhythme bepaald wordt, wordt onthuld, is samengesteld uit velerlei elementen.

Aandachtiger beschouwing van deze afzonderlijke elementen schenkt ons de gelegenheid dieper door te dringen tot het wezen van den kunstenaar en laat ons toe het innerlijk aspect van dit wezen te omvatten, of minstens toch, te benaderen.

            Het individueele karakter van den mensch wortelt steeds in het karakter van zijn yolk. Het mag wel typisch heeten dat men voor de beschrijving van een volkskarakter niet enkel te rade zal gaan bij de gewoonten en gebruiken van dat volk, doch in hoofdzaak bij datgene wat de wijsgeeren en kunstenaars, behoorend tot dat volk, in den loop der geschiedenis hebben voortgebracht. Voor alles zal. men het werk der kunstenaars in aanmerking nemen, daar men door het levensrhythme heen van den kunstenaar, dat als versteend ligt in zijn werk, het levensrhythme ervaart van zijn volk, waaruit men hem niet kan wegsnijden, zonder de navelstreng door te knippen welke hem verbindt met het lichaam dat hem gemodelleerd heeft en gevoed.

            Wanneer men, in omgekeerde volgorde, door den stijl van een waarachtig kunstenaar heen, diens eigen, persoonlijk wezen wil peilen, botst men steeds en onvermijdelijk op algemeene wezenskenmerken van zijn eigen volk.

            Dat bovenstaande korte beschouwing als vanzelfsprekend door iedereen grif moet worden aanvaard — hoezeer men ook geneigd mag wezen om de beteekenis van het volksche te minimaliseeren — blijkt op voldoende wijze uit het feit dat men spontaan bij de beoordeeling van vertalingen uit vreemde literaturen den geest van het vertaalde werk — het werk van een individu, dus — als representatief pleegt te beschouwen voor den geest en den aard van het geheele volk, waartoe de auteur behoort. Dergelijke conclusie is niet altijd te rechtvaardigen, daar kunstenaars, in wier werk het karakter van hun heele volk als het ware gesublimeerd ligt, wel groote zeldzaamheden zijn. Onder den invloed van de streek, waarin hij leeft, zijn bij ieder mensch, en dus ook bij ieder kunstenaar sommige bepaalde eigenschappen van zijn volk in zijn individueel wezen sterker geprononceerd, en overschaduwen ze andere kenmerken, die echter op hun beurt in veel ruimere mate inhaerent zullen zijn aan zijn Volksgemeenschap, beschouwd in haar vollen omvang.

            Om eindelijk bij Felix Timmermans te belanden, staat het vast, dat een buitenlander een schromelijke vergissing begaat, wanneer hij uit het werk van dezen auteur naïevelijk het karakter van het Dietsche volk als zoodanig, of zelfs maar van de Zuidnederlandsche gemeenschap, poogt te deduceeren.

In den stijl van Felix Timmermans trilt het zeer specifieke levensrhythme van den Brabander-zonder-meer, van den regionalen bewoner dezer lage landen, die behoort tot dat « vroolijke volk, dat nauwelijks druk en last des ouderdoms te voelen schijnt (zooals de Brabanders in oude teksten worden beschreven), 't volk van de ronde levensminnaars, die Rubens zoo lief had, en de zwaarkuitige boeren van Brueghel » (Wies Moens). En wanneer wij het werk van Timmermans in zijn geheel en tevens in zijn evolutie overschouwen dan constateeren wij dat het wezenlijk door den glans beschenen wordt van wat door Wies Moens de essentie wordt genoemd van het Brabantsch «genie», nl. « de wereld-wijze humor van Brueghel » (hoewel bij Timmermans nog in mindere mate) en « de barokke levenszwier van Rubens » en « het bovenwereldschgerichte schouwen van den mysticus Jan van Ruusbroec ».

            Wij kunnen vanzelfsprekend meer in bijzonderheden treden. Zoo zal men bij een nauwkeurig uitpluizen van Timmermans' stijl tot de ontdekking komen dat nog verscheidene andere elementen kenmerkend zijn voor zijn wezen. Wij willen er slechts één vermelden, nl. zijn sterke, zeer materieele gehechtheid aan de meest banale werkelijkheid met haar allerprofaanste dingen, die evenwel zóó'n rol spelen in zijn innerlijk bewustzijn dat hij, zelfs in zijn meest lyrische en ontheven oogenblikken, aan de kleine stoffelijkheid blijft vastkleven. Zinnen als : « O Heer, Uw voeten druppelen van vettigheid » en « op Pallieter plakte het zonnegoud lijk rood papier » illustreeren zulks volkomen.

Doch wanneer men met aandacht Ruusbroec herlezen wil zal men ondervinden dat zelfs aan onzen grooten mysticus deze zonderlinge gewoonte om het profane met het verhevene te vermengen, niet vreemd was.

            In hun uitstekende studie over « De Constanten in de Vlaamsche Kunst » beschouwen Dr. J. Gabriels en A. Mertens de zoogenaamde « abondantia » als een der meest opvallende wezenskenmerken der Vlaamsche kunst door de eeuwen heen.

Het is precies deze « abondantia », welke aan het proza van Timmermans zijn uitzonderlijk bekorend, jubilant karakter verleent.

Volgende passus uit « Het Kindeke Jezus in Vlaanderen » moge zulks bevestigen.

                « Paarden en voetvolk, ruige kemels en olifanten met opgestoken trompen, gele, bruine en grijze gezichten, naakte moorenlijven, die glommen als mahoniehout, prachtig-uitgedoschte ruiters en met ijzer bekleede krijgers, 't mengelde zich allemaal kleurig en glanzend ondereen. 't Was een over en weer gedans van de teederste, felste en bontste tonen en verwen, één opschitteren en weerflitsen van metalen, zijden en juweelen en boven het drukke gewemel ontplooide de zoete oosterwind de doorzichtbare regenboogige drakenvanen en de wisselkleurige wimpels.

                En ginder diep in 't midden, waar alle muziek zich bijeenschaarde, waar het roerde en gonsde, trilde en schalde, boven een bosch van korperbenagelde, speren, schitterden op hoogen olifantenrug de torentjes van een gouden pagoden-kapelleken, waarin appelrood een bleeke koning zat, en daar achter elk op een kameel in een halve maan van oostersche tapijten zaten de twee anderen.

De kardinaalroode zon die de immer toeloopende menschen der streek hun gelaat met haar warm rood bestreelde, jubelde als dronken haar avondgoud in de koperen harnassen en pieken, de bronzen bazuinen, in zilveren schilden en helmen en 't blinkend getuig van de paarden. Traag en afgemeten met een Oostersche luiheid, als op pas der olifantspooten, bonkte en bromde de donder der honderden pauken, en gerokken en. sleepend schalde 't geschetter der schelle bazuinen, terwijl zoetzangerig, herhalend de rieten en schelpen zich mengden onder 't gedrup der heldere fluiten. »

            In deze opeenstapeling van schilderende adjectieven en sterk beeldende persoonsvormen voelt men hoe de schilder-met-woorden, die Timmermans is, evenals onze groote meesters der Barok, Rubens en Jordaens, er in slaagt onbegrensd uiting te geven aan dat gevoel van brooddronkenheid, gedistilleerd uit een chaos van gewaarwordingen, welke, wanneer ze ervaren worden door een magnetisch-reageerende, sensitieve natuur als de zijne, onweerstaanbaar uitzwellen tot jubelende extase of tot een bijna baldadige explosie van levensvolheid en zulks in een stijlvorm, die rhytmisch en verbaal de gaafste veruiterlijking is van de bezieling, welke hem tot scheppen noopte.

Nooit treffen wij holheid of schamelheid aan in zijn uitdrukkingsmiddelen ; in geen enkelen zin, die hij schreef, voelt men de botten van het geraamte. In tegenstelling tot het adjectief «houterig» zou men bij Timmermans van een « vleezigen »,stijl kunnen spreken, van een barokke, eenigszins overdadige « vleezigheid » weliswaar, welke men evenwel herleiden mag tot de zinnelijke gesteldheid van den Brabantschen mensch. Zijn zinnelijk aanvoelingsvermogen is echter scherp afgestemd op het wezen zelf der «zich steeds barende natuur» (Ruusbroec), niet op een natuur, welke als door een star mechanisme bewogen en geordend wordt, maar tot een woelige « bezielde » natuur, waarin de eeuwige, niet te evenaren fantasie van den Maker zich in een absolute bestendigheid botviert.

            Ofschoon we in den stijl van Timmermans steeds die overdadigheid zullen aantreffen, dien drang om de grenzen, waarbinnen het besef onzer aardsche begrensdheid ons opgesloten houdt, juichend en beroesd door de dronkenvoerende ruimte daarbuiten, te overschrijden, toch ondervinden wij — vooral in zijn jongste werken —- dat Timmermans een statische natuur bezit, welke uiteindelijk niet uit den band springt, wier steigerende neigingen steeds te gepaster stonde geneutraliseerd worden door zijn op innerlijke beschouwing gerichten aard. Derhalve slaagt hij er ook in de sterkste stroomingen, welke hem bewegen, immer te kanaliseeren. Hoe lyrisch zijn taal ook klinkt, nooit wordt hij werkehjk luidruchtig ; zijn vervoering mag nog zoo wijdsch haar vleugelen uitslaan, nooit vliegt ze zich te pletter, want steeds wordt ze tijdig ingetoomd door het nuchtere zwaartekrachtinstinct, dat weer één der kenmerken is van den aard van ons volk.

            Zijn stijl wordt gedragen door het levensrhythme van een gelukkig mensch, die dat geluk gezocht en gevonden heeft in het evenwicht tusschen twee der meest in 't oog springende elementen, welke ons wezen kenmerken : de overtollige vreugde om ons lichaam en ons nuchter maar dankbaar afhankelijkheidsbesef ten aanzien van Hem, die ons leven richt.

**********

18-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans : uit zijn werk !

Uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

Hoelang ik van Timmermans houd, weet God en Felix. Zij weten ook, dat ik wellicht een der eersten was, die «Pallieter » gesmaakt heb. toen hij bij stukken en brokken in « De Nieuwe Gids » verscheen, en dat ik het eerste opstel over hem schreef in «Vlaamsch Leven », Juni 1917, blz. 554-557, toen het boek hier op de markt kwam.

Het was getiteld « Om Pallieter in Vlaanderen te verwelkomen ». Aan het slot van mijn artikel zei ik o.m.: «Pallieter is een blijde verrassing in onze literatuur, hij is zuiver van ons volk, verwant, vertrouwd aan ons eigen wezen. »

Sindsdien heeft Timmermans onafgebroken doorgewerkt, en het is een rijpe en weelderige oogst geworden.

Met verteedering denk ik steeds terug aan een zwerftocht in het Noorden, door Duitschland, Denemarken en Zweden, waar ik als warme herinnering aan huis haast in elken boekhandel werken van Timmermans in vertaling aantrof. Ik herkende toen in hem de gezant van onze literatuur en besefte tevens hoe heerlijk zijn eigen kijk het wezen van Vlaanderen hielp vertolken, aspecten liet zien voor ons, maar ook voor den vreemden bekoorlijk.

Onze vriendschap is eenvoudig en ongestoord gebleven. Ik ben hem niet benaderd wanneer de glorie rond hem gesponnen werd en ben hem niet afgevallen wanneer de groote bijval hem als een heete zon bescheen of als nieuwe leuzen tegen hem werden uitgespeeld.

In den boomgaard van Felix wast er ooft, dat mijn voorkeur heeft en groeit er fruit dat mijn smaak niet wekt. Maar mijn bewondering gaat naar heel den boomgaard, doorzeefd van zon en schaduw, dragende een kroon van groen, bloemen en vruchten    

Lode Baekelmans

Uit de "BOERENPSALM"

O Heer. Laat mij nog lang werkcn. Laat het nog lang duren ! Het is zoo goed en schoon en ik heb nog niet genoeg heimwee naar uwen Hemel om er mijn schup bij neer te leggen. Ik heb maar heimwee naar mijn veld.

O mijn God, en ik zeg U dank voor dit open veld, waar Gij onzichtbaar over heen staat tot in het hoogste der luchten. Ik zeg u dank 's nachts als ik u tusschen de sterren hoor ruischen.

Ik zeg U dank om de Lente, den Zomer, den Herfst en den Winter, want het zijn vier gebaren van uw goedheid, en hun genot en vrucht zijn telkens dezelfde en toch immer als voor den eersten keer.

Ik zeg U dank om de regenbogen die Gij op Je donderwolken spant, om den regen die mijn gewas verkwikt, om de zon die hen uit den grond zuigt, om de winden die 't kwaad verjagen en de windmolens doen draaien, en om de sneeuw die 't winterkoren induffelt. Dank om de maan als ze op of ondergaat, ze doet toch altijd iets goeds, als men hare kattenstreken kent.

Dank om de vallende blaren, ze zijn mest, dank om het gras, dat melk wordt ! Dank om de wolken, om de beek, om de knotwilgen, en om al de gewassen, zoowel om den beet als om de radeskens; onder Uwen asem bekomen zij den wil om te leven, hunnen noodigen smaak, kleur en grootte. Dank om uwe bezigheid dag en nacht. Gij zijt onze hulp. Uwe heerschappij wroet als een knecht.

Ik dank U Heer, in den Hemel, op de aarde en op alle plaatsen.

Dank tot U in het Heilig Sacrament, wiens hostie broederlijk van hetzelfde koren komt waar wij onzen boterham van eten, en die wij aanbiddend in de processie door de velden met keerslicht en wierook omringen. Dank zelfs tot Jezus dien ik uit hout gesneden heb en de groote donkerte en 't weinig licht van mijn hart heeft nagegaan.

Ik dank U Heer !.. Op harpen en snaren, staat er in mijn kerkboek, maar ik heb niets dan een bugel, waarop ik slechts een wals en een doodsmarsch kan spelen. Ik dank U met mijn heel en hevig hart ! uit heel de volheid van mijn ziel !

En .laat Uwen Wortel als tegendank nog vele jaren op Uw veld (dat spijtig, ook van 't kasteel is) in het zweet zijns aanschijns mogen werken.

Dank op voorhand

Uit "PALLIETER"

Als er in het Oosten een klaarte bibbcrdc en er een haan had gekraaid, wipte Pallieter uit zijn bed, trok zijn hemd uit en liep in zijnen blooten flikker naar de Nethe. Over den grond en tusschen de hooge boomen hing een grijze smoor. Het was heel stil, het gers woog zwaar van den koelen dauw en van de boomen vielen groote lekken.

Pallieter liep en sprong zoo maar rats het hooge water in, duikelde naar onder en kwam weer blinkend van water en geluk, naar asem scheppend. in het midden boven. De waterkoelte deed het bloed in zijn lijf opspringen, het deed hem deugd, en hij lachte.

Hij zwom tegen tij in, liet zich op zijn rug terug drijven, duikelde, zwom op zijn hondekes, draaide en spertelde en stampte met armen en beenen, dat het water sloeg en klotste en 't lisch en 't jonge riet deed buigen en wiegen.

Allengskensaan met het vergrooten van het licht waren de nevels dikker en witter gegroeid en hadden ze onvoorziens heel het land ingewikkeld. Fijn vogelengefluit regende nu uit de onzichtbare boomen, en de nieuwgemaakte bloemreuken drevcn met heelder kladden door den mist.

En ginder over de Nethe was de groote tomatroode zon als een lustige verrasing uit al die witheid opengebloeid.

Pallieter was er van aangedaan en riep :

« 't Weurdt fiest vandaag. 't Weurdt fiest vandaag »

En hij dreste duizend droppels in de lucht.

Dan duikelde hij nog eens onder, als om de ziel van het water mee te nemen en liep dan blinkend, roos als een roos in de witte nevelen naar dc Reynaert en hij zong :

            Zoo dee Adam —

            Zoo dee Adam —

            Zoo deed Adam's zonen,

            Adam had zeve zone,

            zeve zonen had Adam.

En zij dronken koffie, smeerdcn de plattekees twee vingeren dik op de lange boterhammen, dopten de ramenetsriekende radeskes in de kees en in het zout, en smakten en klakten lijk twee zuigende kinderen.

En al etend zag Pallieter altijd maar aaneen naar den veldbuik waarboven de zon opklom.

Er was daar reeds veel leven en beweging van werkende boeren. De roode wieken van den molen draaiden in den frisschen wind die de nevelen had weggevaagd en een witte ronde ballonwolk door het blauw van den hemel zond; en de reuk der witte en purpere kruidnagelen, van voor het venster, wandelde over de tafel heen.

Pallieter dronk het laatste eten in de maag, en riep armenzwaaiend, terwijl Charlot met neergeslagen oogen een vaderonsken bad : « O Heer, mijn billen worden licht als strooi en omhoogwillend lijk sprinkhanen. Het is, o Heer, alsof Gij in mijn buik een orgeltje hebt geplaatst »

Hij ging buiten, opende duiven- en hoenderkoten en strooide handsvollen kempzaad, spaansche terwe, rijst, vitsel, haver en koren. En 't was ineens een geharrewar, gekakel en geslaag van vleugelen. Er waren zwalpers. smierels, hennen, hanen, ganzen, kalkoenen en een overschoone pauw.

Ze grabbelden met hun rappe bekken gulzig naar het eten, drongcn tegen elkander, liepen ondereen en pikten naar de musschen die met groote kladden in den warrelden hoop neervielen.

Wat was het toch schoon, in die zilveren zon die glimmende krobben, waarop bruin, groen blauw en rood goud weg en weer danste, die witte, ros en grijze stippeling der kloeke vleugelen, de roode en gele bekken en pooten, de bloedroode kammen en de sterkgebouwde en lenige steerten vol wemelende koleuren lijk in de schelpen van de zee.

Pallieter aanzag het met halfopen oogen en zei : « Rubes bleft er af !.. »

Pallieter ging zijn bootje losmakcn om te varen.

Hij roeide tegen tij in tot voorbij het Hofken van Ringen, zoodat hij ervan zweette.

Daar gekomen liet hij zich tijmeê weerom drijven, stak zijn pijp aan, en genoot zoo van den zuuten avond, die neerkwam op het wijde land.

Het licht van de zakkende zon vloeide lijk goud over de wereld, 't spoelde uit de lucht, dreef over de veldcn, lekte van de boomen, plakte op de stammen en verguldde de witte koeien en de witte gevelen der huizekes waarvan de ruiten gensterden.

Het water was drijvend goud. Daar was geen wolkske. Vleermuizekes trilden zwart op het verdonkerend blauw, waarin twee sterren schenen en dunne nevelen kwamen op het water, stegen over het lisch en de waterbloemen en schoven over den dijk de beemden in, die geurden.

En in die heilige stilte van den avond kwam de gele maan omhoog, en tampte van heel ver het klaar begijnhofkloksken los.

Toen liep Pallieter zijn hart over. Het was té schoon om te zwijgen, hij moest den diepen vrede, het zuute avondgevoel met woorden tot zijn eigen kunnen zeggen. En hij zei :

« ’t Pardoent, en op de klokke slaat

God Engel in een wolkgewaad,

Ave Maria !

't Pardoent, en 't vleeschgeworden Woord

bij arme liên te huis behoort.

Ave Maria !..»

En hij liet zich zoo maar voortdrijve door de nevelen en den avondreuk.

Als hij aan kant wilde stappen bleef hij recht in het schuitje staan, luisterend naar een verren herder die toette op zijn horen.

En daar was een traan in zijn oogen.

En klets ! daar viel de regen.

« Ja, mor dor van geprofeteerd !» riep Pallieter.

Hij liet de toerten staan en liep naar buiten in den hof.

Op een omzien stond hij uit te lekken lijk een waterhond en 't deed hem deugd, lijk aan een kouden bedelaar warme melk met korentenbrood.

De koele, malsche regen ruischte frisch over het land, begoot de boomen en de planten, kletste op het water en kletterde op het dak. 't Was 'n symphonie van water !

De duiven en de kiekens sloegen hun vlerken over hun kop om de warme puttekens van hun

zwingen nat te laten worden.

Petrus de ooievaar stond roerloos met zijn wijf, elk op een been, in zijnen nest, en de eenden lagen op den blijk met open vleugels bijeen geklodderd.

Pallieter was twee dagen te voren het haar rats nevens het hoofd afgesneden en nu kletterde en blonk de regen er op lijk op een steenen bol.

Het regende, regende !... En, terwijl hier het water stroomde, kwam er een balk zonnestralen

door de wolken geboord, en daar was een vinnige plek lichtgroen land ginderachter in het veld. Het licht zifte door den vallenden regen, en nu was 't goud, dat er viel, allemaal boonen goud. Pallieter keek zijn oogen uit.

« Da's manna ! » zei hij, en wierp zijn kop achteruit, opende den mond en liet er de gouden droppelen invallen.

En daar kwam weer een straal, en ginder nog een en 't was alsof de eerste frissche, groene Lente met de gauwte terug gekomen was.

Ginder, boven den veldbuik rees het uitgewaterd einde van de vlaag omhoog en de helft van het land schitterde in de zon, wijl het donkere gedeelte nog ruischte van den regen.

De vogelen schudden het nat van hun zwingen, vlogen op 'nen anderen tak en daar begon een zoetelief te fluiten, een vink te kwetteren, en ineens was het er op : al wat maar bek had sloeg met een gekuischte stem de frissche vreugde uit. De haan kraaide en een leeuwerik steeg omhoog.

« Da's plizant, hé ? » schampte Charlot, «oe zoe late beregene ! »

« Och, meske, zwijgt, 'k ben er ne voet mee gegroeid, » zei Pallieter en ging een zuiver hemd en een ander broek aandoen.

De natuur scheen veertig dagen verjongd ; alle mogelijke reuken stegen omhoog uit den natten grond, en alle boomen zongen.

De hemel was weer rein en blauw gelijk een vergeet-mij-nietje en de zon deed alles nog nat van den regen blinken. Het werk was gedaan. De boomen lieten hun vruchten stoven, de vogelen legden geen eiercn meer, en er was een schoone kalmte over de Natuur gekomen als bij een krijger na een heelen strijd.

Dat zijn de schoonste dagen voor de schapen, die met hun lammekens aan hun uiers loopen, voor de sprinkhanen en de jonge visschen.

En de Natuur wil voor niets of niemand iets van hare goedheid achterhouden en hare genietingen hangen zoo maar voor 't pakken in de lucht. Zij is eenvoudig als een kind en goed als eene moeder, en wat zij geeft gaat tot in het leven van de ziel. Dat is de àl-goedheid van de oude aarde, die zich telkens vernieuwt, en door de menschen niet begrepen wordt, daar zij elders zoeken.

Daarom zeiden de philosophen : « Gaat tot de Natuur ! » Maar zij zelven keerden hun gat naar de zon en vermagerden lijk graten tusschen stapels boekcn en dichtgesloten kamers.

« Filisoof zijn is ni schrijve, mor is leve ! » zei Pallieter, die met zijn voeten in de parij stond en 't perelend zonnespel aanschouwde.

De zon was zoo hevig, dat ze door de dichtste boomen heelder bundels pijlen schoot en de bladeren bijna doorzichtbaar maakte.

Maar daar kwam, van tusschen zilveren olmen-struiken, iets roods, bloedroods in Pallieters oogen pikken.

Hij sprong over het grachtje, kroop door het gras, en daar stond hij voor een overgrooten bunder papavers. De klaprozenplek trok over heure wijdheid al het zonlicht naar haar koleuren, en 't was lijk een groote vijver bloed.

Het water liep zoo maar uit Pallieter zijn oogen, en hij zei, met een zucht van bewondering :

« Och, Sint-Jan, worroem staat d'a ni in oewen apokalips ? »

Hij werd er naar toe getrokken lijk naar een groot geluk, en ineens liep hij erin en verdween tot aan zijn borst in het machtige rood.

De zon vlamde en beet door de groote bloemen, lijk door rood glas, en poeierde van vinnigheid een rooden gloed de lucht in, zoodat Pallieters gezicht ermee omwonden was, en zijn handen en zijn haar.

Hij moest de geweldige klanken rood betasten en bestreelen, en hij sloeg zijn handen in de bloemen, rukte een tuil uit, dien hij in de lucht zwierde al roepend :

« Koleuren, koleuren is alles in alles ! »

Waarom een Felix Timmermans nummer

Felix Timmermans bekwam een voorname buitenlandsche onderscheiding, het past dat zijn eigen volk hem om die onderscheiding huldigt en tevens dat er belicht wordt welke de juiste verdienste van Felix Timmermans is.

In het buitenland, ook in Rijks-Nederland, wordt Felix Timmermans al te dikwijls beschouwd uitsluitend als de auteur van « Pallieter », en zij die ons volkswezen niet kennen, vereenzelvigen zeer gaarne ons volk met deze figuur. Die valsche voorstelling is allerminst Felix Timmermans' schuld ; zijn « Pallieter » is een dichterlijke visie en het zal wel in de laatste instantie de bedoeling van Felix Timmermans geweest zijn van deze « buitensporige figuur » de incarnatie van ons volkswezen te maken.

Maar Timmermans heeft meer werken geschreven dan zijn « Pallieter » en in zijn wcrk is meer te vinden dan de volle belichting van de levensvreugde, in zijn werk is onze vroomheid, onze innigheid, de verbeten stoerheid van ons werk, en onze moedige kamp tegen al onze miseries.

Timmermans heeft dat nooit opzettelijk in zijn werk gebracht, zijn werk is geen tendenz-werk, maar heel de gamma der levensklanken zindert in zijn werk..., en in ons volk. Timmermans heeft ze een eigen verklanking gegeven, maar zijn scheppingen vinden hun echo diep in ons volksgemoed. Daarom is Timmermans echt verbonden met ons volk en daarom huldigen wij hem en wijden dit nummer speciaal aan zijn werk en zijn beteekenis.

17-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans en de Opera Anna-Marie.

Door Renaat Veremans - Uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

Timmermans is niet muzikaal, het duurt lang eer hij een melodie of zelfs het eenvoudigste lied onthouden kan, Het is hem zeer moeilijk het koren van het kaf te onderscheiden : zoo herinner ik mij, dat hij een van de Hongaarsche dansen van Brahms verwarde met een alledaagsch gemeen straatdeuntje, en het mij alle moeite kostte hem van die vergissing af te brengen; ik geloof zelfs niet dat ik daarin gelukt ben.

En toch voelde hij zich steeds aangetrokken tot die heilige kunst, zoodanig dat ik hem, dat zal zoo een dertig jaar geleden zijn, als leerling kreeg voor klavier. Ver heeft hij het in die kunst niet gebracht, na eenige lessen liet hij dit voornemen varen, en beweerde dat het onmogelijk was voor een gewoon sterveling, ineens twee notenbalken te lezen, en dat het nog moeilijker was wanneer de rechterhand naar rechts, de linker naar links ging. Hij zou dan een instrument kiezen waarvoor de muziek maar op een notenbalk geschreven stond, en waartoe (volgens hem) het niet noodig zou zijn, met beide handen al die heksentoeren uit te halen. Hij verkoos cello te gaan leeren. Gelukkig voor dit edel instrument, is het bij dien vromen wensch gebleven.

Nochtans bleef de muziek hem steeds boeien, Wagner bijzonder. Ik herinner mij nog zeer goed, toen wij samen voor het eerst de Walkure hoorden, hij diep onder den indruk was, bijzonder door de Walkurenrit, waarvan hij zelf het schallende « Hojotoho » onthield, en dit motief gedurig neuriede, iets wat ik hem voordien nooit heb weten doen. Dien indruk is bij hem zoo sterk geweest, dat de Walkurenrit uit « Pallieter » aan dien avond te danken is.

Ook de muziek van Beethoven heeft hem dikwijls geïnspireerd voor zijn werk.

Een klaviersonate kon hem zoodanig ontroeren dat hij den indruk van het oogenblik later in het een of ander gedicht neerschreef.

            In den tijd toen hij Pallieter schreef moest ik hem dikwijls Beethoven voorspelen; dan trokken wij samen naar het mooi tehuis, «de Witte Vaas», bij onzen vriend Flor Van Reeth; op den mooien Broadwoodvleugel, bij maneschijn, werd er dan gemusiceerd tot tegen den morgen. Die muziek van Beethoven maakte dan zoo 'n indruk op hem dat hij die dan neerschreef in een soort dagboek, om ze later voor goed vast te leggen, toen hij o.a. den Pastoor uit Pallieter liet Beethoven spelen op een cello tijdens een vaartochtje op de Nethe.

Ons gedurig samenzijn, onze gesprekken over kunst, en bijzonder over de muziek, bracht mij er toe te gaan componeeren. Hij was het toen, die mij er het meest toe aanzette.

Onze samenwerking is dan begonnen met eenige volksliedjes, een Driekoningen- en een Nieuwjaarslied.

Daar bleef het echter niet bij! We zouden een zangspel schrijven voor meisjes. Het werk zou een religieus karakter hebben, en was bedoeld om in een kostschool opgevoerd te worden. Als voorwaarden tot opvoering werd bepaald dat Timmermans de regie zou waarnemen, en ik den dirigeerstok zou zwaaien. Zoo hoopten wij als twee musketiers deze kostschool te veroveren. De godsdienstige inhoud van het werk, dat een bewerking was van het Begijnhofsprookje « Het Fonteintje » zou ons vrijwaren van alle argwaan vanwege de Eerwaarde Zusters tegenover de mogelijke verleiding hunner beschermelingen. Buiten eenige bladzijden tekst, die door mij werden gecomponeerd, is er van dit voornemen verder niets in huis gekomen.

Het is altijd mijne betrachting geweest om een zijner werken als opera te kunnen componeeren. Na het mislukte « Fonteintje » zouden wij het beproeven met de «Kerstmissater». Vol « geestdrift en vuur » staken we van wal. De goesting van de Fé als librettoschrijver was echter van korten duur. Nadat het eerste bedrijf gecomponeerd en georkestreerd was, vond hij die novelle niet geschikt om als opera bewerkt te worden. Hij had misschien gelijk ! En toch liet ik niet los ! We moesten en zouden samen een Opera schrijven

En zoo is « Anna-Marie » ontstaan !

*********

16-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans bekwam de Hanzische Rembrandtprijs.

Door Prof Antoon Jacob - uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

Ten vierden male in zijn zevenjarig bestaan gaat de Hanzische Rembrandtprijs naar Vlaanderen.

            Voor Felix Timmermans aan wien hij dit jaar te beurt valt, werd de Rembrandtprijs achtereenvolgens toegekend, het allereerst aan het Vlaamsche driemanschap dat de rij opent in 1935-1936 : Cyriel Verschaeve, Stijn Streuvels, Rene de Clercq ; vervolgens aan Hendrik Luyten in 1939 en aan Raf Verhulst in 1940.

De plechtigheden van de overhandiging van de Oorkonden uit 1939 en 1940, die te Antwerpen plaats grepen, zijn in dezen tijd van overstelpende ontwikkelingen, die ook Vlaanderen meemaakt nog geenszins uit het geheugen gegaan aan den vooravond van de hulde, die thans op 28 Juni eveneens in de Scheldestad Felix Timmermans wacht op zijn eere-dag, waarbij op verblijdende wijze ook Stad en Provincie zich niet onbetuigd laten.

            De Rembrandtprijzen, die tusschen de aan de Vlamingen gevallen prijzen in liggen, zijn naar Friesland en Holland gegaan; naar Friesland in 1937, waar het bedrag van den prijs, 10.000 RM, ten dienste werd gesteld voor een nieuwe bewerking van het Oudfriesche Woordenboek ; naar Holland in 1938, naar Willem Mengelberg, den dirigent en, in 1941, naar den musicus Henk Badings.

De Hanzische Rembrandtprijs is een van de drie van de Hanzische Stichting uitgaande cultuurprijzen, die op voorstel van telkens een der Curatoria der Stichting door de Hanzische Universiteit worden toegekend. De andere twee zijn : de Shakespeareprijs en, voor de Scandinavische landen, IJsland, Noorwegen, Denemarken, Zweden en Finland bestemd, de Hendrik Steffensprijs. Het zijn allen Hamburgsche prijzen, behoorende, naast den algemeenen cultuurprijs van den Rijksstad-houder, den Dietrich Eckartprijs, en den eigenlijken letterkundigen prijs der stad, den Lessingprijs, tot de grootscheepsche cultureele bewerktuiging, waarvan de Hanzastad Hamburg, sedert de naastingen van 1937 een eenheidsgemeente van 1,7 millioen zielen, voorzien is in de lijn van de groote perspectieven, die in deze stad een kenmerk van het openbare leven zijn.

            Zitting in het Curatorium van den Rembrandtprijs hebben, naast drie Duitschers, onder wie als voorzitter de president der Hanzische Stichting, tevens een Vlaming en een Hollander. Het besluit van het Curatorium, om den Rembrandtprijs voor 1942 aan Felix Timmermans toe te wijzen, werd met eenparigheid van stemmen genomen.

Het is de uitdrukkelijke opvatting van den Stichter van den prijs een Hamburgsch grootkoopman, dat de prijzen der Hanzische Stichting evenvele blijken zullen zijn van den dank, waartoe Duitschland zich verplicht acht jegens de stamverwante broedervolken, wegens den stroom van kracht, dien zij het door de inwerking van hun cultuur hebben toegevoerd.

            Hamburg, waaruit thans een afvaardiging van de Universiteit, die de overhandiging van de oorkonde en hiermede de onderscheiding aan Timmermans zal voltrekken binnen onze muren vertoeft, heeft met onze landen steeds sterke banden gehad. Indien deze stad in het geteisterde Duitschland van den Dertigjarigen Oorlog daar lag als een veilige oase in de woestenij, zoo had zij dit te danken aan het bolwerk, dat een Nederlandsch vestingbouwer om haar had opgetrokken. En zoo de vermaarde brand van 1842 niet het grootste gedeelte van de stadskern had vernield, zou meer nog dan thans het inwendigste stadsdeel, en evenzeer als thans nog Gotenburg in Zweden, door zijn typischen stedenbouw getuigen van de Nederlandsche expansie. De grootboeken van zijn voornaamste handelshuizen waren tot aan den drempel van den Franschen tijd, de leerboeken aan zijn zeevaartschool tot omstreeks Waterloo, in de Nederlandsche taal gesteld. Zijn weeshuis was een Vlaamsche schepping.

De bibliotheek van zijn Patriotisch Genootschap uit de achttiende eeuw, zijn beroemde Handelsschool waren ons in hooge mate schatplichtig. Zoo mogelijk was dat nog meer het geval in de zeventiende eeuw, in de dagen van zijn illustere school. Ja, in zijn verste verleden, toen aan de langs de Elbe loopende Germaansche gevechtslinie tegen de Slavische Wenden als een bruggenhoofd de Hammaburg verrees, was daar reeds de samenhang met onze landen: heeft men Hamburg niet, met het oog op zijn oorsprong, een gedachte genoemd, ontsprongen aan het brein van Karel den Groote, den Keizer, den strijdbaren Frank ?

Zoo vlocht de geschiedenis ons in het verleden in elkander. Met haar geestelijke draden weeft de Rembrandtprijs voort. De uitstralingen, die hij opvangt en die van hem uitgaan, staan buiten het toevallige ; zij grijpen in de kern van het wezen der door de gemeenschap des bloeds verbonden Duitsche en Vlaamsche landen.

                Wij mogen nooit vergeten dat wij tot de wereldliteratuur zijn doorgedrongen, dat wij tot het buitenland zijn gaan spreken, niet door het verbeterd gehalte van ons vernieuwd essay, noch door de zuiverheid onzer poëzie, maar juist door schrijvers als Felix Timmermans, die het dichtst bij hun volk stonden en hun werk haast geheel uit onze folklore hebben opgediept.

De locale kleur, het eigenlandsche, het frisch uit de volkslagen opborrelende heeft het buitenland geboeid.

Op Felix Timmermans is het woord van Verwey toepasselijk :

In de oorspronkelijkheid van een volk ligt de waarborg van zijn voortbestaan.

Jozef Muls

directeur-generaal aan het Ministerie voor Openbaar Onderwijs

15-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans in vertaling.

Door Bert Laenens - uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

De « Vereeniging van Kempischc Schrijvers » is gelukkig haar huldegroet te mogen brengen aan Felix Timmermans, haar medelid, naar aanleiding van zijn eervolle bekroning met den Rembrandt-prijs.

Van harte !

Jozef Simons Voorzitter

In Mei 1931 verscheen van de hand van den heer Prosper Arents, een lijvig boekdeel, getiteld: « De Vlaamsche schrijvers in vertaling ». Deze bibliografie omvat de vertaalde schriften die in boekvorm zijn verschenen. Zij loopt over een tijdspanne van ruim een eeuw, van 1830 tot 1931. Zij werd bewerkt op verzoek van de Vlaamsche Vereeniging van Letterkundigen, alsook van de Vlaamsche P.E.N.-Club. Het is het nauwgezette werk van een medewerker der Stedelijkc Hoofd-bibliotheek te Antwerpen.

            In 1935 verscheen, in de Verslagen en Mededeelingen van de Kon. V1. Academie, een completeerend deeltje van denzelfden werker, na reeds enkele addenda te hebben gevoegd aan de uitgave van 1931. Dit deeltje loopt over vertalingen in het Fransch van 1900 tot 1935 verschenen. Nog steeds wordt aan de vervollediging gewerkt.

Wanneer wij het boek naslaan voor Felix Timmermans in vertaling, geeft ons P. Arents voor het Duitsch het volgende : « Das Jesuskind in Flandern ». in de vertaling van A. Kippenberg, dat in 1929 bij het Insel-Verlag te Leipzig van 't 18de tot 't 21ste duizendtal verspreid werd. « Pallieter » kende in de vertaling van A. Valenton-Hoos, bij het Insel-Verlag, in 1931 zijn 35-36ste duizendtal. «Das Triptichon von den Heiligen Drei Köningen» in de vertaling van A. Kippenberg, kwam bij dezelfde Uitgeverij van de pers.

« St Nikolaus in Not », in vertaling van A. Valenton-Hoos, verscheen in 1925.

Verdere verhalen uit « Het Keerseken in den Lanteern » werden eveneens vertaald en verschenen in « Flamische Legenden ». Het heele werk verscheen in 1926 in de vertaling van A. Valeton-Hoos (met uitzondering van het Triptichon) bij het Insel-Verlag en kende in 1928 reeds zijn 11-15de duizendtal. « Der Pfarrer von blühenden Weinberg » leverde Pieter Mertens, waarvan het Insel-Verlag in 1930 het 17-20ste duizendtal gaf. Dezelfde vertalcr bezorgde bij dezelfde Uitgeverij in 1928 « Pieter Bruegel » en in 1930 « Die Delphine » (Anna-Marie). F. M. Huebner verzorgde bij Insel « Die sehr schönen Stunden von Jungfer Symforosa, dem Beginchen »

In het Engelsch verscheen in 1924 « Pallieter » vert. C. B. Bodde, en in 1930 « DroIl Peter » (Pieter Brueghel, zoo heb ik u uit uw werken geroken) vert. M. C. Darnton.

« Pallieter » kende ook een vertaling in het Esperanto in het jaar 1931, bij W. J. Thieme te Zutphen, vert. van J. Van Schoor.

In het Fransch werden vertaald en verschenen in 1923 de vierde uitgave van « Pallieter », bij Rieder, te Parijs, in de vertaling van B. Claessens. In 1925 kwam «Enfant Jesus en Flandre» van de pers in de vertaling van N. Doff, bij denzelfden uitgever.

In 1931 « Les très belles heures de Mademoiselle Symphorosa, béguine », in de vertaling van R. Kervyn de Marcké ten Driessche in de « Editions Rex ». Bij denzelfden uitgever in hetzelfde jaar, verscheen « Triptyque de Noël » in de vertaling van C. Melloy. Deze vertaler bezorgde bij de Uitgeverij Bloud et Gay in 1935 « La Harpe de Saint François »

In het Hongaarsch kwam in 1920 te Budapest van de pers, bij Pantheon Frodalmi Intézet Részvy «A zvermek Jézus Flandriàban» in de vertaling van Harsanyi-Haranghy.

In het Tsjechisch « Pallieter »; in de vertaling van R. J. Vonka, te Praha, in 1927.

Het tooneelspel « En waar de ster bleef stille staan » verscheen in 1926 in het Duitsch, in de vertaling van A. Kippenberg. De Fransche vertaling verscheen in 1928.

« Schoon Lier » verscheen in het Duitsch in 1929, bij het Insel-Verlag, in de vertaling van P. Mertens, « Aus dem schonen Lier ».

Fragmenten van verschillende werken verschenen In verschillende talen in den loop der laatste jaren, samen met volIedige werken.

Een zin wenschen wij hier ter overweging te geven ; « Wie de dichter wil begrijven, moet het land van den dichter leeren kennen.»

Wij waren laatst op bezoek bij Timmermans en wij spraken over zijn werk in vertaling.

Op onze vraag : of hij in contact was met sommige zijner vertalers, antwoordde hij ons :

« De meeste vertalers ken ik niet. Pieter Mertens, die mijn boeken voor het Insel-Verlag te Leipzig vertaalde, is een zeer goede vriend. Hijzelf is Vlaming, van Vianen, nabij Geeraadsbergen, en werkt voor het Insel-Verlag.

Ook de heer Prof. Kippenberg bezitter van Insel-Verlag, heeft eenige boeken van mij vertaald, o.a. « Drie Koningentryptiek » en het « Kindeken Jezus ». Betty Collin vertaalde van mij « Symforosa » en andere novellen. Ik ken haar niet. Evenmin ken ik persoonlijk Nel Doff die « L'enfant Jesus » bezorgde en Bob Claessen die «Pallieter» in het Fransch vertaalde. »

« Camille Melloy, de Pater Jozefiet uit Melle...»

« Dat was een goede vriend. Hij is onlangs overleden. Wij konden best met elkaar over de baan. Hij bezorgde « St. Francois », « Symforosa »,  « Timmermans raconte ».

Ook Marie Gevers heeft van mij werk vertaald, zooals ge misschien wel weet, nl. «Driekoningentryptiek». Ook een goede kennis, De Deensche vertaler Peter Helium was een tijd in Lier, en wij waren zeer goed bevriend. Italiaanschc, Spaansche, Hongaarsche, Joegoslaafsche en Zweedsche vertalers ken ik niet. Wel de Tjeek Vonka, die al eens naar Lier kwam.»

« Wij weten wel uit de bibliografische nota's links en rechts, en te zien aan uwe mooie verzameling, dat er heel wat werk van U in vreemde talen werd vertaald.»

« Ja. Om dat bondig samen te vatten : in het Engelsch, het Fransch, het Duitsch, het Spaansch, het Italiaansch, het Deensch, het Zweedsch, het Hongaarsch, het Tsjechisch» het Kroatisch, het Joegoslavisch in het Nederduitsch, het Esperanto, het Poolsch, het Petro-Romanisch (een Zwitsersch dialect). Wat mij altijd is bijgebleven is dat er menschen zijn die mijn werk liever in vertaling lezen, zooals die Pater Jezuiet uit Maastricht, die vond het voornamer in het Duitsch, door die hoofdletters, bij elk naamwoord, scheen alles plechtiger binnen te treden.

Dr. Jacobs, uit Essen, met wie ik een paar tooneelspelen schreef, is een goede vriend, en vertaalt bijzonder kleine vertellingen en schetsen in de dagbladen. Eigenaardig is wel, dat er vele Duitschers denken, dat ik rechtstreeks in het Duitsch schrijf. Dit komt waarschijniijk, omdat de naam van den vertaler op de allerlaatste bladzijde staat... en... die laatste bladzijde leest men niet...»

« U zei ons dat er werk in het Engelsch verscheen... »

« Wel in de Engelsche taal. In Engeland zelf verscheen geen enkel werk. « Brueghel» en «Pallieter» zijn in Amerika verschenen. En ja, «Pallieter» kreeg ook nog eens een Engelsch kostuum, in de uitgave verschenen in Australie.»

«Welk is uw persoonlijke meening over de verschillende vertalingen. Want wij weten, er bestaat immers een Latijnsch spreekwoord dat ons zegt dat « Vertalers - Verraders » zijn.»

« Ikzelf kan geen oordeel vellen of de vertalingen goed zijn. Elke taal heeft zijn eigenaardigheden; de kleur en de gestalte van elken zin is gansch anders dan het oorspronkelijke. Dus is 't geen verduitscht Vlaamsch, geen verfranscht Vlaamsch enz. Daarom doet het mij wel genoegen, dat de boeken dan nog graag gelezen worden. Volgens de oplagen althans te bepalen en ook volgens sympathiebetuigingen die ik soms ontvang.

De locale kleur is er zoo wat van weg maar de Vlaamsche eigendommelijkheid blijft echter behouden. De Vlaamsche ziel kan men er niet uit wegwerken. Want moest dat wel zijn, dan ware er wel sprake van verraderswerk. Dat men echter in het buitenland dan toch nog iets anders in het werk vindt, verheugt mij.»

« Dat verheugt ook ons. En wij kunnen U wel vertellen dat onze menschen, die uw werk op prijs stellen, u van harte feliciteeren, nu bijzonder, ter gelegenheid van Uwe bekroning met den Rembrandt-prijs. Wij zien dan ook wel met spanning den dag tegemoet dat er een nieuw werk van U van de pers zal komen. En mocht dit niet zijn... dan willen wij hier onderlijnen wat Frans Mertens ons onlangs nog zegde, dat het een bewijs is voor den auteur en zijn werk, dat men na jaren een werk van hem terug ter hand neemt en met een gulle spanning terug leest om er telkens weer iets nieuws in te lezen of iets dat men graag in zijn eigen gemoed laat naklinken en herleven. »

*****

14-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans : Hoe het begon.

Uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

                Wij huldigen in Timmermans den grooten kunstenaar, die de goedgeefschheid van het Vlaamsche gemoed doen uitblinken heeft. In « Pallieter » leerde hij ons weer lachen, in «Boerenpsalm» louterde hij die smeiïge maar bratte uitgelatenheid, tot een wijzen glimlach van levensbegrijpen en -aanvaarden. Op die manier heeft hij een trek van ons volkskarakter blijvend in het licht gesteld. Bij de erkenning van die verdienste, danken en wenschen wij hem van harte geluk.

André Demedts.

In 1928 verscheen bij J. B. Wolters, Groningen - Den Haag, en de N.V. Standaard-Boekhandel, Antwerpen – Brussel - Leuven, een studie over Felix Timmermans van Theo Rutten.

In de inleiding tot dit werk schrijft de auteur :

« Hoofdzakelijk beperkten wij ons tot de Vlaamsche letterkunde omdat 't Icven, 't karakter en de aard van de mensen in Zuid-Nederland toch wel 'n eigcn stempel hebben gedrukt op de literatuur die uitstraling en afspiegeling is, en vooral omdat 't hier geldt kunst die, niet naar nieuwe wegen zoeken, rechtstreeks is uit 't volkshart. » (blz. VII).

En, gaat hij verder op dezelfde bladzijde : toch zal menigecn onze waardeering misprijzcn en in Vlaanderen wellicht meerderen. Hen vragcn we, alvorens de lezing (van het boek) te beginncn : Hebt ge U zelf, om zuiver te oordeelcn, tot geschikheid gebracht door Uw voorliefde te corrigeeren — Uw teveel in ontvankelijkheid in waardeering voor bepaalde factoren, onderwerpen en gebieden van 't leven — en door U open te stellen voor wat u oorspronkelijk niet na ligt ?.. Doet men dat, dan zal men in Vlaanderen, dat in hevige drang naar eigen kultureele ontwikkeling naar zuiverheid en eenheid van taal, streeft naar de toekomst, waarin de jongeren reeds ademen, algemeen nog waardeeren kunnen 'n Timmermans, die op 't laatste oogenblik, voor dat de nieuwe tijd er zijn zal, joviaal, in vereerende liefde voor zijn schoone land en zijn mensen, en met gretigheid in volkse en boertige trekjes, enigszins idealiserend de kinderlijke goede oude tijd beschouwt, en rustig, kleurig en vertelselachtig de ruwe volksziel geeft der brede lagen onder de beschaafden, typies streekbepaald met 't dialekties volkswoord.

Na te hebben gehandeld over « De Vlaamsche Letterkunde en Felix Timmermans » en over zijn Medewerkers en « Lier en 't populaire element bij Timmermans », spreekt Rutten over «Zijn meesters». En, zegt hij op blz. 44 en volgendc :

« Wat te voren in Felix aanwezig was, sprak hem aan. In de jeugdperiode kon hij zich niet vrijmaken van de invloeden die kwestie van bewondering zijn. Zo heeft ook de geest en de techniese uitdrukkingswijze van de tijd zijn werk gekleurd. Als ieder Vlaamse jongen had hij Conscience gelezen en verder August Snieders, Tony Bergmann, Jan Van Beers, en "Wouters Jonge Jaren" van Omer Wattez. Hun stempel staat op zijn eerste pennevruchten, tussen 1901 en 1904. 't Waren liefdesgedichten : « Bottende Loverkens, Prozastukken, Herinneringen, Schetsen en Gedachten. Uit ’t verleden. Rond de Kachel. Vertellingen van gulden dromen», en een tooneelspel dat «Miskend» moest heten. De liederen « Aan den Vlaamschen Leeuw», « Aan 't vaderland », voor eigen rechten en zeden en taal, ontbraken niet in z'n heldhaftige jongelingsjaren. Naar 't woord van Leopold I : « De taal is gansch ’t volk », heette z'n eerste gedrukte stuk, dat in 'n provinciaal dagblad : «De Nethegalm», (Westerloo, 1904) verscheen. Al 't andere is in de Rommelkas bewaard gebleven.

't Is jeugd romantiek en sentimentalisme, rederijkerij en gemoedelijk realisme; 't zijn produkten van 'n dromende beschouwing over 't tragiese gevalletje dat botst op 't half-komies van 't niet-begrijpend kinderlijke ; van belangstelling voor 't kleine, 't ongeachte en voor typiese eenvoudige mensen ; alles reeds kenmerken van Timmermans, de bekende »

— « In 1904, zijn 18de levensjaar, «valt hij overhoop» door het zien van Brueghel.

Kort daarop krijgt hij werk van Streuvels in handen « en valt daardoor nog meer overhoop».

't Zevental novellen « Uit Nauwe Stegen », die hij onder invloed van Streuvels schreef zijn de eerste symptomen van Pallieter, Hij vertelde erin van drinkende en tierendc loters, van misvormde karakters, van 't ellendeleven van verachte mensen. « die men had laten opwassen lijk een doornstruik in een bosch, die tiert en schiet omdat de natuur 't zoo wil ». Hij trachtte zich de schilderende beschrijvingstrant van Streuvels eigen te maken.»

« In niemand zou Timmermans meer zichzelf vinden dan in Brueghel-de-Oude. Met z'n hang naar 't tragi-komiese was hij verwant aan deze fantast-tragicus, en zijn regionalistiese instelling — want hij dweepte met de Vlaamsche of beter de Brabantsche traditie — vond een wegwijzer in zijn schilderwerk.»

« Naast Streuvels en Brueghel heeft de jonge Timmermans nog de dichtersvoorgang gehad van Omer K. De Laey. Hierdoor werd zijn romantiek gelouterd. Deze tien jaar oudere De Laey wiens droom 't was in 't land van Fra Angelico 'n Brueghel te wezen, was dus zeker 'n goed leermeester voor de jonge satyrieke Lierenaar, die 't 'n lust was met de typiese details en malse kleuren smakelijk te schilderen. Vooral de vorm van die korte ruw-gezonde verzen in de bundel « Van te Lande » viel in z'n smaak. Gedichtjes die hij al gemaakt had, ging hij nu nog eens omwerken en in zijn vorm gieten. Volgens Timmermans' eigen getuigenis heeft hij er veel mee geleerd; 't was 'n «zuiveringswerk voor zijn romantisme». Onder dezen invloed stonden de eerste gedichtjes, die hij gepubliceerd heeft.

            Onder 't pseudoniem Polleke van Meer verschenen ze sinds 1905 in 'n lokaal « kunst- en letterlievend weekblad », waarvan hij regelmatig medewerkcr was, ook met schetsen en kunstkritieken. Ze hadden zulk succes bij het Liers «artistiek» publiek, dat de uitgever ze de verzameling waard vond en in 1907 gebundeld aanbood, ondcr de titel « Door de Dagen », als Nieuwjaarscadeau aan de abonnés. Deze kleine gedichtjes — eveneens enkele versjes die hij elders publiceerde — zijn vooral natuurstemmingen, berijmde schiderijtjes, «alleen maar gezien, te arm weergegeven». zei Timmermans zelf. Ze zijn kinderlijk van tekening, populair in de uitbeelding met de stemming van vertrouwde gemoedelijkheid. De Laeyse syncopen, dor en zielloos door boekentaal zijn ze menige keer. Merkwaardig zijn ze vooral, omdat men er reeds duidelijk de schrijvcr van Pallieter in herkent, waarin de visie dezelfde is gebleven, de uitdrukking zich gelouterd heeft. Zo onder meer 't volgende :

          Sneeuw

            Zwijgend traag als was het aarzlen,

            zijgen d'eerste vlokken, lijk

            witte bloemkens zonder stengel,

            uit het grauwe wolkenrijk.

            't Zwarte land wordt tooverachtig,

            met een wit tapijt bedekt,

            zuiver wit als zwanepluimen

            dat zich eind en verre strekt.

            Een paar musschen op een stroodak

            met het kopken in hun veer,

            tegeneengedrumd en rillend

            kijken naar dat triestig weer.

            Lijk een zwarte stip gaat ginds een

            wijfke op het wegelkijn,

            en de sneeuw valt op heur lijf en

            maakt heur «cloche» lijk hermelijn.

            't Menschke treedt een huiske binnen,

            en langs waar ze heeft gegaan,

            blijft een kronkelende wegel

            waarin duizend voeten staan.

Hoe hij die laatste strofen later als gerijpt schrijver zal geven, lezen we in Pallieter 't hoofdstuk « Sneeuw »

« Ze zagen slechts, op heel hunnen weg, een oud, zwartgekapmanteld vrouwken dat met een bussel sprokkelhout voortsukkelde, in de sneeuw. 't.Was één lange stippelpunt dat vanuit het bosch in groote kromming achter het wijfken liep.»

«Wat aanvankelijk niet meer was dan onschuldige liefhebberij werd ernstige bezigheid voor z'n onevenwichtige jaren ; hij... wilde leven voor de vreugd en de vrijheid.»

Evolueerend groeit in hem in sterkte, zijn drang en hang naar 't mystiekerig vreemde.

De tekenen hiervan zien we in 'n paar verzen van 1906.

Zoo onderandere in :

          De Keersen.

            Holierondijn, Holierondijn,

            doorwandelt al de zalen,

            Holierondijn, Holierondijn,

            komt al de keersen halen.

            De ruime zalen zijn bezet

            met aangestoken keersen,

            maar hunne vlammen kunnen niet

            den dikken donkren beheerschen.

            't Zijn kattenoogen, solfergroenen

            wat deze keersen dragen.

            Holierondijn, Holierondijn,

            die kan dit niet verdragen.

            En daarom komt die late man

            al deze keersen halen ;

            hij dooft hun vlammen een voor een

            en donker zijn de zalen.

            En als dan alles donker is

            lijk in een bronzen vaze

            pijpt langzaam, Holierondijn,

            op een doedelblaze.

            De.tonen brommen eendig weg

            en slijpen langs de gangen

            en blijven in de nissen van

            de doode zalen hangen.

Het gedicht « Sneeuw » werd dan verder in « Pallieter » uitgewerkt :

Maar in den nacht voor Kerstmis was de Sneeuw gevallen, zacht en ongezien, in dikke, vette vlokken, aanhoudend en menigvuldig, tot het morgen wierd...

Pallieter, die nog van niets wist, was het eerst wakker geworden. Zijn eerste gedachte was aan Marieke, die schoon en rustig in zijn arm sliep, wakker te kussen, maar een wittigheid sloeg hem plots in de oogen, hij zag naar 't open venster en zie! de tak van den notenboom die zich altijd zoo zwart tegen de lucht afteekende, was glinsterend wit van sneeuw. Pallieter liet een kreet. Hij wipte zich op zijn hukken. Heel de wereld was besneeuwd! God, o God! Geestdriftig sprong Pallieter over Marieke uit het bed en liep naar het venster ; een goede kou sloeg hem in 't gezicht. Hij kon niets zeggen van aandoening en geluk. Sneeuw, sneeuw, overal witte dikke sneeuw! De verten, de velden, de hagen, de waterwegen, de boomen, hoeven, wegen en straat, alles was wit en blank versch uit den hemel gevallen, met al de frischheid en de jongheid van een kind!

En die witheid deed alle geruchten zwijgen en gaf een stilte van een kerk over heel de wereld. Pallieter had die heerlijkheid in eenen oogopslag gezien ; zijn hert sprong op, juichend schoot hij zijn broek aan en holde van de trap roepend : « Het Geluk, het Geluk! »

Hij wierp de deur open en wou de sneeuw inrollen, maar ach, 't lag daar zoo maagdelijk om zelfs door geen musschenpootje geschonden te worden.

« Eén moet toch den ieste zijn, » zei hij, sloeg een kruisken, en buitelde door de mollige, koude tapijten, sloeg en stampte er in, lijk een zwemmer doet in 't water.

Loebas baste. Pallieter stak zijn pijp aan en zette zich van voor. De zweep kletste, de bellen rinkelden en daar reden ze door het volle witte land.

De boomen schoven voorbij, de witte velden draaiden, en Charlot hield zich stevig vast, vol vrees, aan Marieke.

Rap reden ze door de sneeuw 't gaf geen geluid 't was zoet aan 't hart, en als wandelen drijven, waaien op de lucht.

Alles wit, alles wit, boomen, wegen en veld, en daarboven, vast en gesloten, de grijze hemel. De hoeven zaten in den sneeuw verloren, geen menschen te zien, hier en daar 'n koolzwarte kraai, die ergens neerstreek op het veld.

            Na een kwartierken kwamen ze aan de mastebosschen en de heide die aan den Noordkant der Nethe zoo maar seffens begint, terwijl langs den Zuiderkant Brabants vette velden zich uitstrekken. Hei, de mastbosschen in den winter! Hoe schoon en heilig-plechtig was het hier! De mastboomen die, om zoo te zeggen, hunne breede armen buigend strekken om den sneeuw op te nemen. En waar ze bijeen stonden en bosschen, oneindige bosschen vormden, waar niet anders te zien was dan besneeuwden grond en besneeuwde masteboomen, voelde men zich als in een kerk.

Dat was daar in die roerelooze, ongekende stilte om te bidden ! Soms bleven ze stilstaan, de drie, luisterend naar die stilte die het bosch beving, en dan waren ze zoo klein van hart en zoo vol diepen eerbied, dat ze onwillens niet verder rijden durfden of er moest eerst van uit de stille, witte boschdiepte een vogel lachen, of Beyaard zijn bellen doen rinkelen.

Die zingende bellen als Beyaard liep! Dat was een groot klankenfeest over de stille, besneeuwde heide. 't Was of overal bellen klingelden ; het rinkelend zilveren geklank liep over de witte vlakten, het bleef in de bosschen hangen, het tuimelde, het regende uit de boomen. De kruinen waren ermee gevuld. De witte landen zongen.

Ze zagen slechts, op heel hunnen weg een oud, zwartgekapmanteld vrouwken dat met een bussel sprokkelhout voortsukkelde, in de richting van een ver, klein hutteken. Overal waar ze gegaan had, gaapten hare voetsporen in den sneeuw. 't Was een lange stippellint dat vanuit het bosch in groote kromming achter het wijfken liep.

            Hoe genoten ze van dat rijden in de slee, glijdend over den malschen, molligen sneeuw, omringd van wit wit, belgerinkel en heilige natuurstilte! 't Was een feest! Het kwam aan de ziel!

En hij stond recht, Pallieter, recht van ovematig geluk, en soms liet hij honderd knallen van zijn zweep naar de verre einders loopen, of zong de strofe van een machtig lied. Loebas liep vooruit en baste naar groote kraaien. 't Was stil op 't dorp, dat een kring rondom het kleine maar hooggetorend kerkje vormde. Het kerkje in rooden steen met witte banden, stond er liefelijk midden in, met zijn witte kap en besneeuwde galmgaten. Het was overal om ter stilste, de levenden waren zoowel vergeten als de dooden, wier zwerte, scheeve kruiskens nevens den kerkmuur nip opstaken uit de sneeuw.

            De klok bromde tien slagen door de lucht, en de klanken hommelden verre weg over de daken en de velden. Pallieter wilde van daar hoog de velden zien. Terwijl de vrouwen rond de roode stoof zaten en vertelden met de waardin over den strengen winter, zocht Pallieter den koster, een schoenmaker met een houten been. Het kostte veel moeite eer de vent toestemde, maar het geld won.

Ze klommen beiden op den killen steenen wenteltrap, kropen door doffig balkwerk voorbij de twee klokken, die verlicht werden door de galmgaten. Dóór de latten zag Pallieter de witte wereld onder hem, besneeuwde hoeven, bosschen en ver in de verte andere kerktorens.

Maar hij wilde hooger, en boven in den top van de steile spits wierp hij een houten deurken open en God! de aarde opende haar ziel!

            Vlak onder hem lag de kleine kom van 't dorp, met zijn door palmhagen gescheiden hofkens en de ééne straat, die uitliep in het opene veld, dat zich, uren ver, wit uitstrekte met bosschen, vlakten, waterloopen, eenzame huizen, traagdraaiende molens, kasteeltjes, boomenbeplante wegen en andere dorpen, tot ginder heel, heel ver, waar de besneeuwde heuvelen van Grobbendonck zich wazig afteekenden op de loodgrijze lucht, die zwaar en roerloos over de witte wereld stond!

Het menschelijk leven was nauw te bespeuren in al die witheid en telde niet meer.

Een schaarsch zwart ventje op het land of op een grachtbruggesken, en een wagen op den steenweg. O, heel de witte, witte wereld! Hij was er niet meer als noodig om te groeien, te leven en leven te geven, maar als om niets anders te doen dan schoon en wit te zijn.

En heel het land was stil lijk de sneeuw zelf.

Vervoerd riep Pallieter :

« De aarde bidt! Laat alle klokken los! »

« Neeë, nee! » zei de koster, die dat hoorde, « er is vandnag niks te doen, morge. » Maar Pallieter liep naar beneden, naar de klokken, zette zich op den houten balk, duwde en duwde ; en de klok begost te zwieren, de klepel ronkte tegen het brons, nog een klank, en plots was het in vollen gang. Het klokkengelui vulde de torenkamer en viel langs de galmgaten over de wijde, witte wereld met een zot gejubel. Pallieter was lijk dronken, de klanken gonsden en ronkten door hem heen, en bij elk omhooggaan zag hij door de galmgaten de wereld wit in sneeuw!

************

13-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon

Felix Timmermans, de verteller.

Door Ernest Van der Hallen

Uit Volk en Kultuur – 27/06/1942, weekblad voor volksche kunst en wetenschap

Ik ben een zeer naïef en ietwat ouderwetsch man. In de pers wordt deze naïeveteit, — wanneer er een boek van mij verschijnt, tot een merkwaardigheid verheven, en hoe is de mensch aangelegd : koppig en weerspannig ; hij houdt vast aan wat hij is, en hij gelooft gemakkelijk dat zijn inzicht en opvattingen de goede zijn. Mijn naïeveteit openbaart zich volgens dezelfde persmenschen onder meer in mijn taai vasthouden aan het beginsel, dat de taak van een kunstenaar is : iets moois te maken, en dat een roman in de eerste plaats een verhaal is. Ziezoo, nu heb ik. in de oogen van menigeen in dit land weer eens twee deugdelijke ketterijen verkocht, en, God zal het mij vergeven, als de menschen het niet doen, ik geloof dat ik mij in mijn werk voorloopig nog aan deze beginselen zal houden.

En bovendien wensch ik mezelf geluk wegens het feit, dat ik me met deze beide overtuigingen in uitstekend gezelschap bevind ; — om niet buiten onzen eigen tijd en literatuur te treden : Timmermans heeft deze dubbele opvatting verwezenlijkt op een manier, die menig criticus dwong zijn standpunt in dezen te herzien, die hem dus noodzakelijk ontstemde, en tevens menig lezer in de meeste landen van Europa en daarbuiten, de blijmoedige verrukking liet ondergaan, die eigen is aan alle groote kunst. Vanaf Homeros en Herodotes, de Grieksche tragediedichters en de kroniekschrijver van het Romeinsch Imperium, over de Middeleeuwsche balladeschrijvers tot de geniale verteller Hans Andersen, hebben de menschen geweten dat de vertelling, dit produkt van epiek en lyriek, een der edelste uitingen was van den menschelijken geest, en op het gedicht na, allicht de zuiverste vorm van de Kunst van het woord. De manie der verstandelijkheid, het individualisme en furie der analyse die de psychologie in de mode bracht en de psycho-analyse tot letterkundig systeem verhief, hebben de fraaie letteren in de Nederlanden — sedert Couperus en Aletrino onder den dwang gesteld der zielkundige ontleding, en de productie van den Nederlandschen roman in bereik gesteld van elk met-onderscheiding-geslaagde onderwijzer en van allerlei intellectueele dames, die een paar handboeken van psychologie, bij wijze van spreken, onder de knie hadden. Het was noodig dat Vlaanderen los kwam en zijn woord meesprak, om in de benauwde laboratoriumlucht, waar de menschenziel tot in haar uiterste vezels en tot in de donkerste uithoeken van het menschelijk onderbewustzijn uitgerafeld werd, een frisschen krachtigen wind te doen waaien, die herinnering wekte aan zon, leven, kracht, strijd en grootheid. Buysse en Conscience, Streuvels en Timmermans, Claes en Walschap, al wie groot is in onze letteren, staat in het teeken van het verhaal, en dat Timmermans de kunst van het vertellen tot zulke volmaaktheid heeft gebracht, dat is, naar het me lijken wil, zijn voornaamste beteekenis ; het is in de vertelling dat Timmermans groot is. Het is immers de fantasie en het lyrisch vermogen welke hoofdzakelijk, naast zijn technisch vakmanschap, de kunstenaar onderscheidt van den gewonen mensch. Maar zoo naïef zijn wij sedert lang niet meer, dat we ons in de aanwezigheid dezer elementen bij den auteur zouden vergissen, en God weet hoevelen er in onze fraaie letteren bij ontstentenis van fantasie naar de formule gegrepen hebben van den burgerlijken, fantasieloozen, rationalisten en liberalen familieroman, en het kostbare en zeldzame element der lyriek vervingen door het in ieders bereik liggend surrogaat der psycho-analyse, onder het motto : de mensch, niets dan de mensch, en geheel de mensch. Het is een leuze met een goeden klank, maar ze dekt helaas dikwijls onvermogen en spitsburgerdom. Men kent de eindelooze reeksen romans die bij voorkeur door dames in Noord-Nederland als aan den loopenden band gereproduceerd worden, zoo bij wijze van een gezellig handwerkje, waarbij druk gebruik gemaakt wordt van het soort elementen, die in het bereik plegen te liggen van hun maaksters : de «gezellige» huiselijke haard, theepot, kletspraatjes, kwebbelarijen over de buurt, akelig-geëmancipeerde kinderen en dies meer. Wie den moed of de plicht heeft om de eerste vijftig bladzijden van dit soort boeken te doorworstelen, krijgt een niet te stillen behoefte aan een glas stevig bier, een zware cigaar of de hard-handige beweging die het boek in een verren hoek wegslingert. Dit soort «literatuur» heeft evenveel met schoonheid en kunst te maken als deze inktflesch hier, al zijn er in deze lage landen velen wier hoogste ambitie het is, de productie van deze boeken, die zich, bij getuigenis van Jon Greshoff, op een « Europeesch plan » bewegen, voort te zetten. Dat Timmermans de heimatroman, het kleinstad- en boerenverhaal werkelijk en in feite in al zijn simpelheid, prententieloos en zonder knepen of raffinement uit de provinciale letteren wezenlijk tot het plan der wereld-literatuur verhief, meteen de eenvoudige vertelling in eer herstelde, en den moed en den durf had, om over een boom, een wolk, een landschap te schrijven, dat ze schoon zijn — wil u niet verbazen, vriend lezer, de zakelijkheid en het princiep dat alleen de menschenziel en dan nog slechts onder bepaalde facetten een belangrijk litterair thema kan zijn, verzetten zich tegen het gevoelen van en de vreugde om het verrukkelijk gelaat dezer aarde — dat verleent eveneens aan het œuvre van Felix Timmermans zijn groote waarde.

« Zuster Symphorosa », zegt men; ik voeg erbij : het verhaal van de processie met de doodskist, de legenden van ons Lieve Vrouwke der zeven Scapulieren, en het vertelsel van den vondeling onder het Kruis, uit « Keerske in den Lanteern » en « Pijp en Toebak », verhalen waarvan we den klank en den smaak vergeten waren, sedert we in onze jeugd Andersen lazen en naderhand Conscience, Volksverbonden literatuur is een der slagwoorden van den dag, en men maakt zich warm voor en tegen deze leuze, maar Timmermans, die zijn oor aan het hart van dit volk legde, schreef dingen die alleen begrijpelijk zijn voor de eenvoudigen en voor hen die nooit het woord gemeenschapskunst of volksverbondenheid vernomen hadden.

Zijn werk is gegroeid uit het volk, maar veredeld en gezuiverd, verpuurd en verkelderd, zooals een lied van Schubert of een nocturne van Mozart ; alleen wie verstard is in verstandelijkheid ergert zich aan dezen eenvoud, omdat hij nood heeft aan den prikkel der erotiek of de subtiliteiten der verborgenheden in het onderbewustzijn der menschenziel.

Aldus huldigt Vlaanderen deze dagen in hem den dichter der Vlaamsche vertelling.

Een literatuur die niet meer episch en lyrisch is, is gedoemd ten onder te gaan. God heeft enkele menschen gezegend met het voorrecht der fantasie en der verrukking om het blijmoedig gelaat der dingen. Het is een voorrecht door deze gave het werk te scheppen, dat anderen het leven mooier, blijmoediger en aldus dragelijker te maken. Noem hen dichters, barden, minnezangers, muziekmakers, vertellers, ze zijn scheppers van een schoonere, gavere wereld dan deze die ons in het leven van elken dag omringt, en aldus verwezenlijkers onzer kultuur. Onder hen zal Timmermans genoemd worden als een der zuiverste figuren van dezen tijd. Vlaanderen luistert naar hem zooals het luistert naar de verhalen van Conscience en de liederen van Benoit. Heil hem !

Een der meest oorspronkelijke kunstenaars van ons zoo duurbaar Vlaanderen is voorzeker ons aller vriend Felix Timmermans ! Vanaf « Pallieter » tot en met zijn laatste werk «Minneke-poes » vormt dit een geheel van rasechte Vlaamsche uitdrukking. Het alles borrelt over van natuurlijke, niets gemaakte uitbeelding, weergevend het « juiste rake », recht op het doel af. En zoo moet het steeds zijn met al wie aan « Kunst » doet : het moet ontroeren, uitjubelen, veroveren, ja, verbazen ! Dit is de stempel, ja, de kern van gansch het werk van onzen nu gevierden en gelukkigen schrijver.

Wat al figuren zijn er niet van uit zijn pen legendarisch geworden. En is «Pallier» een ware jubelkreet in Gods vrije natuur, zoo blijft zijn trio Suske Wiet - Pietje Vogel en Schrobberbeek in zijn vollen eenvoud de vingerwijzing van het diep menschelijke, innige, dat uit gansch zijn machtig werk straalt en ons aanmaant door 't simpele heen — zooals het zoo dikwijls en schoon in 't Evangelie staat — dat wij allen eenvoudige kinderen Gods moeten zijn. Daaruit volgt dan ook, dat het werk van Timmermans bijna steeds religieus getint is, en het een ware weerspiegeling vormt onzer zoo innige rechtzinnige vrome Primitieven met er den lach in van Uilenspiegel, alsook den humor. van Brueghel, en met deze vernis erop, staat gansch Timmermans' werk te glanzen ! Meer Vlaamsch op gebied der kunstuitdrukking kan er moeilijk bedacht worden, dan door dezen echt Vlaamschen kunstenaar werd uitgebeeld. Daarom dan ook onze hulde en ware vreugde om zijn oververdiende onderscheiding om den toegekenden Rembrandt-prijs.

Flor Van Reeth.

12-05-2010 om 00:00 geschreven door Mon