Vlaamse schrijver, dichter en schilder * 1886 - 1947 *
03-02-2012
Uit Zilveren Verpozingen - Felix Timmermans Kring
Verschillende bijdragen uit het tijdschrift van de Felix Timmermans Kring Zilveren Verpozingen : nummer 42 december 2011. ========= Vertelsels voor Janneke en Mieke.
Felix Timmermans en de jeugdliteratuur.
Door Etienne De Smedt
In deze bijdrage willen wij even grasduinen in het literair en grafisch werk van Timmermans, bestemd voor kinderen. Wij streven geen absolute volledigheid na en leggen onszelf tevens enkele beperkingen op. Zo zullen wij het niet hebben over vertalingen, ook niet over verhalen, opgenomen in tijdschriften of bundels, wanneer zij later apart in boekvorm zijn verschenen.Ten slotte bespreken wij enkel het werk dat nog tijdens Timmermans' leven het daglicht zag.
Wij onderscheiden enkele duidelijk herkenbare categorieën en steken van wal met :
A. Werken waarvan tekst en illustraties van Timmermans zijn.
Het Keerseken in de Lanteern: P.N. Van Kampen en Zoon-1924.
In deze bundel voor volwassenen vinden wij toch twee verhalen, die duidelijk voor kinderen zijn bedoeld: De Nood van Sinter-Klaas met drie illustraties en Het Verksken met één illustratie. Dit laatste kreeg zelfs een opdracht mee: Voor mijn twee kinderkens Cecilleken en Clarreken.
Pijp en Toebak:Davidsfonds-1933
Ook in dit boek voor volwassenen staan, zoals Timmermans het zelf schreef: twee vertellingen voor mijne kinderen. Het betreft hier De Uil, die twee tekeningen meekrijgt en Het zegevierend Haasje dat het met één illustratie moet stellen.
Vertelsels-deel 1: De Kinkhoren-1942.
Hier krijgen de vijf opgenomen verhalen telkens een prachtige, vollebladzijde illustratie mee. Het zijn: Het Verksken als Kluizenaar en Perlamoena samen met De Juwelendiefstal en ook De goede Helpers. Het laatste, Het Verksken, werd reeds eerder opgenomen in Het Keerseken in de Lanteern.
B.Illustraties bij het werk van een ander auteur.
Wonderland: N.V.Leeslust-van 1923 tot 1926.
Van Maria Belpaire, Hilda Ram en Louisa Duykers werden tijdens die periode, verhalen gebundeld in acht boekdeeltjes. Er verschenen zelfs meerdere drukken van! Timmermans leverde hier een opvallend werk: hij maakte een titel-illustratie die dienst deed voor de acht boeken en dan nog acht tekeningen voor elk deel. Samen dus niet minder dan 65 illustraties!
Hier is gebeurd(1923) - Daar was eens(1924) - Bim Bam Beieren(1929)
Voor deze reeks kinderboeken met anonieme versjes, verzameld door Hendrik Van Tichelen, illustreerde Timmermans elk versje en ontwierp een cover voor elk boek. Zo komen wij tot een verbazend totaal van weer 45 tekeningen!
Duimpje's verdere Lotgevallen: N.V.Leeslust-1924.
Anton Van De Velde mocht zich gelukkig prijzen want voor zijn boek tekende Timmermans niet minder dan 24 illustraties en een titelprent!
Kinderspelen: uitg. Janssens-1936
Dit werkje met versjes van Marie Gevers is een vertaling van haar Jeux d' Enfants uit 1929. Timmermans zorgde toen reeds voor een titelplaat en een prent voor iedere maand.
Vertelselkens van ons Land: De Kinkhoren.
Het moet wel een heel bijzondere samenwerking zijn geweest: vijf verhalen van Lia Timmermans met vijf vollebladzijde illustraties en een titelprent van haar vader.
C. Werk van Timmermans met illustraties door anderen.
Het Kleuterboek: Prometheus Den Haag-Die Sonne Antwerpen-1924.
Voor dit door verzamelaars zeer gezochte boekje, schreef Timmermans vijftien, voor hem toch wel ongewone versjes. Zij lijken wel bedoeld om te worden voorgelezen voor de allerkleinsten. Ook de prachtige illustraties, die volgens sommigen gedeeltelijk met de hand zijn ingekleurd, vormen een verhaal op zich. Het boek vermeldt slechts: Prenten door Tom. Langdurig zoekwerk door velen en een beetje toeval hebben het raadsel opgelost: het gaat hier om eennichtje van....Sigmund Freud:( Tom ) Martha Gertud Seidmann-Freud.
Vertelsels-deel 2: De Kinkhoren-1944.
Er volgen nu, kort na mekaar, drie werkjes van Timmermans, geïllustreerd door Tonet.
Dit eerste bevat vijf verhalen waarvoor Tonet telkens een vollebladzijde prent ontwerpt.
Het verhaal, De Nood van Sinter-Klaas, troffen wij eerder reeds aan in Het Keerseken in de Lanteern.
Anne-Mie en Bruintje:De Kinkhoren-1944.
Dit verhaal illustreert Tonet met vier vollebladzijde tekeningen en zij ontwerpt ook nog de cover. Een detail: in dit boekje signeert zij haar werk met Tony Tim!
Vertelsels-deel 3:De Kinkhoren-1945.
Zoals ook in deel 2, zijn er hier vijf volle bladzijde illustraties. Het verhaal, Het zegevierend Haasje, zagen wij reeds in Pijp en Toebak.
Slot
Ook al zegden wij in de inleiding, geen uitgaven te vermelden van bundels waarin ook werk van anderen is opgenomen, toch willen wij hier één uitzondering maken.
De uitgeverij Snoeck Ducaju en Zoon uit Gent vatte het plan op om werk van Vlaamse auteurs uit te geven en daarbij speciale aandacht te besteden aan illustraties en typografie.
De eersten die toezegden, mee te willen werken aan deze onderneming, waren Herman Teirlinck, Gerard Walschap, Felix Timmermans en Ernest Claes.
Later zouden nog andere auteurs zoals Maurice Roelants en August Van Cauwelaert toetreden. Deze reeks kreeg de naam Blauwe Snoeckjes. Van Timmermans verscheen hierin de derde druk van Minneke Poes.
Als 't ware om de eerste vier auteurs te danken, verscheen in 1943 een luxueuze uitgave op groot formaat: Vertelsels voor Janneke en Mieke. Van ieder van hen werd een verhaal opgenomen en zij mochten vrij de illustrator van hun werk kiezen.
Van Timmermans werd het nooit eerder gepubliceerde De Dag der Dieren opgenomen.
En natuurlijk mocht dochter Tonet zorgen voor de illustraties. Het mag gerust worden gezegd: zij haalt hier eer van haar werk!
En...hoor ik daar al iemand zeggen, heeft zoon Gommaar dan niets van zijn vader geïllustreerd? Zeker, maar dat was na diens dood in 1947 en zoals we in de inleiding al zegden...
***********
VAN ALMANAKKEN EN KALENDERS
Door Etienne De Smedt
De volksmond maakt door de band weinig of geen onderscheid tussen almanakken en kalenders. In de uitgeverswereld zijn dit echter twee totaal verschillende zaken. Met een kalender bedoelt men hier de praktische wegwijzer doorheen het jaar, al of niet geïllustreerd, met dagelijkse, wekelijkse of maandelijkse afscheurblaadjes. Soms staat het jaaroverzicht zelfs op één enkel blad. Wanneer men het echter over een almanak heeft, gaat het over een boekvorm waarin natuurlijk een kalender is verwerkt maar waar tevens allerlei verhalen, wetenswaardigheden en illustraties te vinden zijn. Het mooiste voorbeeld hiervan is ongetwijfeld de alom gekende Snoeck's Almanak.
Dit gezegd zijnde, kunnen wij samen eens nagaan in hoever dit betrekking heeft op Timmermans.
Wij steken dan maar van wal met de kalenders en beginnen met de door hem ontworpen en door verzamelaars zeer gezochte reeks Pallieterkalenders. Het gaat hier telkens over een uitgave met een beperkte oplage.
De Pallieterkalenders verschenen van 1926 tot 1933, in totaal dus acht keer. Sommige zijn algemeen, andere gaan rond een thema. Zo is er 1929: Het Stadje, voor 1930: Het Landschap, in 1931 is er een Franciscuskalender, in 1932 verschijnt de Verhalenkalender en ten slotte voor 1933: Het Landelijk Leven.
Normaal is er voor elke maand een prent waarvan de kleuren gedeeltelijk gedrukt zijn en gedeeltelijk met de hand ingekleurd door onbekende amateur-medewerkers.
In deze reeks zitten twee buitenbeentjes. Zo bevat de kalender voor 1933 slechts zes prenten: één per twee maanden. De kalender voor 1932, de zogenaamde Verhalenkalender heeft dan weer niet alleen twaalf prenten maar ook elke maand een verhaaltje rond een of andere vreemd personage.Bij deze kalender werden de kleuren volledig gedrukt. Dit exemplaar is het minst zeldzame, gewoonweg omdat de oplage ervan veel groter was en zelfs niet uitverkocht geraakte.
In 1950 verschijnt een kalender, uitgegeven door de Felix Timmermans Boekenclub, een van de voorlopers van de vele boekenclubs die later zouden opduiken. Deze lijvige kalender is, met teksten en illustraties, volledig gewijd aan de belangrijkste vertegenwoordigers van de Nederlandse literatuur.
Dat de interessesfeer bij de jeugdbewegingen in 1957 wel verder reikte dan de huidige fuifrage, blijkt uit de uitgave dat jaar van een Timmermanskalender door de VKSJ en de KSA. Dit was hun bijdrage om te herdenken dat de grote auteur tien jaar voordien overleed.
In 1968 deed ook de Uitgeverij-Boekhandel Van In uit Lier een duit in het kalenderzakje. Er verscheen toen een Felix Timmermanskalender met elke maand een prent, gekozen uit een van de acht Pallieterkalenders.
De Standaard Uitgeverij bracht in 1980 een heruitgave op de markt van de Verhalenkalender uit 1932, die hierboven beschreven wordt. Het enige verschil met de originele editie is de volgorde van de verhalen.
In 1986 verscheen dan een Felix Timmermansjaar-Kalender, op één groot blad met weer eens twaalfillustraties uit de Pallieterkalenders. De oplage moet zeer groot zijn geweest en er waren twee versies, een gewone en een luxueuzere.
Jaarlijks geeft de uitgeverij Meulenhoff uit Amsterdam een Dagkalender van de Poëzieuit. Het betreft hier een scheurkalender met een gedicht voor elke dag. In de uitgave 2001 vind je op 9 april, Uitkoom van Timmermans. Het is een vers uit het Adagio-archief dat echter niet werd opgenomen in de definitieve uitgave.
In de befaamde reeks kalenders van Lou Nagels verscheen in 2003 ook een Felix Timmermanskalender. Ernest Claes was in 2000 aan bod gekomen en in 2004 was Willem Elsschot aan de beurt. Elke maand is er een originele tekening van een personage uit het leven van de grote Lierenaar.
Ook de kinderen Timmermans lieten zich niet onbetuigd. In 1990 kwam Gommaar Timmermans voor de dag met een Verjaardagskalender met één tekening per twee maanden.
Voor hetjaar 2007, bood de gilde De Heren van Lier, een kalender aan met elke maand een reproduktie van een werk van Tonet Timmermans.
Vermelden wij nog twee Lierse kunstenaars aan wie een kalender werd gewijd. Dan is daar in de eerste plaats een Opsomerkalender, in 1969 uitgegeven bij Van In in Lier met elke maand een reproduktie van zijn werk.
Zo deden ook De Heren van Lier in 2005 voor de schilder uit het begijnhof, Lode Verhoeven.
Wij streefden hier geen volledigheid na maar zijn toch dankbaar voor iedere aanvulling!
Voor 2009 bracht de kalligrafievereniging Die Scoone Letter, een Timmermanskalender uit ter gelegenheid van onze 36ste ledendag en de daaraan verbonden tentoonstelling. Het gaat hier om een beperkte oplage: vijftig ex. genummerd met Arabische cijfers van 1 tot 50 en tien ex. voor de samenstellers, genummerd met Romeinse cijfers van I tot X.
En nu over naar de almanakken!
De belangrijkste in dit genre, voor wat betreft Timmermans, is zeker de jaarlijkse Insel Almanach, uitgegeven door de gelijknamige Duitse uitgeverij. Het eerste nummer hiervan verscheen in 1906. De Tweede Wereldoorlog en zijn naweeën, was de oorzaak van een onderbreking van 1941 tot 1951. In niet minder dan vijftien jaargangen verscheen een bijdrage van Timmermans. Soms betrof het een fragment uit een van zijn werken, een andere keer werd een van zijn kortverhalen opgenomen. We weten met zekerheid dat deze reeks doorliep tot het jaar 2000. Of het daarna nog verder ging, konden wij nog niet achterhalen.
Een andere jaarlijkse uitgave was de Almanak der Heremans' Zonen, een publicatie van Het Taalminnend Genootshap van de Gentsche Athenaeumstudenten. In de almanak voor 1923 vinden we van Timmermans de complete tekst van De Nood van Sinterklaas, ruim een jaar voor dit verhaal werd opgenomen in Het Keerseken in de Lanteern.
In 1929 verschijnt er bij de befaamde Antwerpse uitgever Buschmann een werkje van Marie Gevers. Zij schrijft voor elke maand een versje over een kinderspel dat toen rond die tijd gespeeldwerd. Timmermans maakte voor elk vers een aangepaste illustratie. Het geheel kreeg de titel: Almanach Perpétuel des Jeux d' Enfants. Het woord almanak is hier een beetje dubbelzinnig gebruikt omdat er helemaal geen kalender in voorkomt.
In 1936 verschijnt er van dit werkje een mooi uitgegeven vertaling door Willem Gijssels onder de titel: Kinderspelen, een versje voor elke maand. Ook nu wordt er gebruik gemaakt van Timmermans' illustraties maar weer is er geen kalender te bespeuren!
Het is de uitgeverij Staackmanns uit Leipzig die orde op zaken stelt. In de almanak voor 1938 worden de versjes van Marie Gevers vertaald door Helmut Bockmann, worden ook de tekeningen van Timmermans opgenomen en vind je naast vele andere teksten eindelijk een kalender! Het geheel krijgt, alle Deutsche Gründlichkeit in acht genomen, de titel: Immerwährenden Kinderspiel-Kalender von Marie Gevers und Felix Timmermans.
Het bekendst bij het grote publiek zijn ongetwijfeld de Snoeck's almanakken. In 1943 wordt in Snoeck's Grote Almanak, het verhaal De Bende van de onzichtbare Hand opgenomen. Een jaar later zal dit verhaal een plaats krijgen in Vertelsels II. In Snoeck's Kleine Almanak van 2004 zal het opnieuw aan bod komen.
Een van de almanakken met een zeer lange looptijd is de Volksalmanak Sint-Antonius. Het exemplaar dat ik bezit, was bedoeld voor 1950 en het ging toen reeds om de 51ste jaargang! Dat jaar werden zelfs twee verhalen van Timmermans opgenomen :
De Goede Helpers, dat reeds eerder gebundeld was in Vertelsel I en Jef Soldaat, dat al een plaatsje vond in Vertelsels II.
We zeiden het reeds: we streefden geen volledigheid na maar, aanvullingen worden natuurlijk steeds in dank aanvaard.
*********
Uit mijn Rommelkas.deel 1
Door Etienne De Smedt
De goede Fé zal het mij zeker niet kwalijk nemen dat ik voor deze bijdrage de titel koos van zijn boekje dat in 1922 verscheen bij Van Kampen en Zoon in Amsterdam. Daar komt nog bij dat ik de bedoeling heb, als de toekomst en de omstandigheden het toelaten, nog meerdere bijdragen te laten verschijnen onder deze titel.
In de loop der jaren is mijn Timmermansarchief, met de hulp van de vele vrienden, uitgegroeid tot een indrukwekkend geheel. Steeds maar ben ik zoekende naar een betere methode om alles overzichtelijk te houden. En toch wanneer iemand voor de eerste keer mijn archiefkast ziet, zal die waarschijnlijk denken: wat eenrommelkas!
Maar er is ook zoiets als een diepe vreugde, wanneer je, na jaren, nog eens een of andere map openslaat, daarin een document te ontdekken waarvan je het bestaan reeds lang was vergeten.
En in deze vreugde wil ik jullie hier voor het eerst laten delen.
Het betreft ditmaal een zeldzame kopie van een mooie en belangrijke brief. Het is een schrijven van Monseigneur Giuseppe Pronti. Deze naam zal waarschijnlijk bij sommigen onder jullie een belletje doen rinkelen. Vooraleer de brief in kwestie eens grondig te bekijken, toch eerst enkele gegevens over deze monseigneur die ik hier bijeen sprokkelde.
En dan laten wij eerst Timmermans zelf aan het woord, wanneer hij tijdens zijn appelsienenreis, de eerste avond in Assisi, een beetje ronddwaalt en eigenlijk de weg kwijt raakt en daar geholpen wordt door een jonge priester.
Hij is blij ons te mogen helpen en Frans te kunnen spreken. Hij spreekt het met een Italiaans accent, met een fluwelen mond. Er wordt verteld over Sint-Franciscus, kunst en letterkunde. Deze jonge priester, Don Giuseppe Pronti, is na een goede twintig minuten onze hartelijke vriend.
(Een vriendschap die beiden een leven lang zullen onderhouden!)
En wij laten nogmaals Timmermans aan het woord. Ditmaal is het de tekst, die hij liet afdrukken na de slotzin van zijn Harp van Sint-Franciscus.
Deze dingen heb ik mij zo voorgesteld, nadat ik de boeken gelezen had, die de geleerden over zijn schoon leven hebben geschreven. Zo zag ik het gebeuren. En ik draag deze verbeeldingeskes op aan mijn vrouw en mijn kinderen, aan de Eerwaarde Heer Giuseppe Pronti, uit Assisië, en aanenkele simpele mensen uit onze straat, ter ere van Sint-Franciscus.
In zijn Kroniek van Felix Timmermans, noteert José De Ceulaer dat Giuseppe Pronti in 1938 bisschop werd gewijd en dat hij enkele malen Timmermans in Lier heeft bezocht.
De Ceulaer schrijft ook dat Pronti in 1957 aanwezig was in Lier op de Timmermansherdenking maar, zoals wij zullen zien, spreekt onze brief dat tegen!
In zijn Biografie vermeldt Gaston Durnez dat Timmermans in 1930, door toedoen van Don Giuseppe Pronti, lid werd van de Società internazionale di Studi Francescani.
Nog een detail: op het herinneringsprentje van onze derde appelsienenreis uit 1998, konden wij, met dank aan Gommaar Timmermans, een foto afdrukken van Timmermans met DonPronti.
(Nota: Don wordt gebruikt voor een priester, na de bisschopswijding wordt het Monsignore)
Maar de beste getuigenis over Monseigneur Pronti vinden wij in een bijdrage van Mgr.Daem, toenmalig bissschop van Antwerpen, voor het jaarboek 1975 van het Timmermans Genootschap.
Mgr. Pronti had kennissen in Antwerpen en bezocht van daaruit enkele malen Timmermans in Lier. Hij verbleef ook enkele malen bij Mgr. Daem en toonde zich een grote bewonderaar van Franciscus. Beide bisschoppen hebben elkaar regelmatig ontmoet tijdens het concilie.
Ook nog leuk om weten: Mgr. Pronti stond aan het hoofd van een klein bisdom in de buurt van Assisi, Nocera Umbra. Toen de bisschop van Antwerpen daar eens een weekend doorbracht; werd hij door Mgr.Pronti aangesteld als kanunnik van de plaatselijke kathedraal!
En nu eindelijk onze volle aandacht voor de brief. Hij is gesteld in een eenvoudig en goed verstaanbaar Frans. Tijdens zijn jonge jaren was Don Pronti leraar Frans.
Hij ondertekende de brief zelfs met de Franse versie van zijn naam: Giuseppe in het Italiaans is Jozef in het Nederlands en dus Joseph in het Frans.
Maar wat opmerkelijker is: hij vertaalde het vers dat op de titelbladzijde van Adagio staat eigenhandig in het Frans. Daarvan kunnen wij zo goed als zeker zijn vermits er toen nog geen Franse versie op de markt was! Wij geven hier toch maar de vertaling van de brief en gebruiken voor het vers de tekst van Timmermans.
Een raadsel dat tot op heden een raadsel bleef; is de zin die achteraf in Lier onder de brief geschreven is. Wij hebben een goede reden om aan te nemen dat het de Lierse archivaris Arthur Lens was, die hem schreef: Deze tekst mocht op de Akademisch zitting van 16 juni 1957 niet voorgelezen worden vanwege de Burgemeester Dr. J. Van Hoof.
Misschien kan iemand uit Lier een beetje licht brengen in deze duistere zaak. Het enige dat iemand ons kon vertellen was, dat J. Van Hoof, zelfs toen hij nog schepene was, een afkeer liet blijken tegenover Timmermans. Maar dan nog vind ik dit onbegrijpelijk!
************
Nocera Umbra, 10 juni 1957
Aan de stad Lier
Aan de familie Timmermans
Aan de vrienden van De Pelgrim
Het spijt mij zeer niet te kunnen deelnemen aan de grandioze viering die de stad Lier voorbereidt ter ere van onze grote vriend, Timmermans, bij gelegenheid van de tiende verjaardag van zijn overlijden.
Maar ik wil aanwezig zijn met enkele woorden en met mijn herderlijke zegen die ik van ganser harte zend aan zijn familie, en aan al de leden van de katholieke vereniging De Pelgrim.
Mijn naam is speciaal verbonden aan een van de boeken van de grote overledene, door hetwelk hij een voorname plaats heeft tussen de katholieke Nederlandstalige schrijvers : De Harp van Sint-Franciscus.
Het is goed dat zich in deze viering een stem voegt bij de andere, een die komt uit Italië, uit Assisi, uit de streek van de grote heilige tot wiens glorie hij het mooiste lied verhief uit zijn schilders- en dichtersziel, waarvan de gevoeligste noten weerklinken in zijn laatste werk: Adagio.
Zonder twijfel heeft hij, denkend aan De Harp van Sint-Franciscus, op het einde van zijn leven, gezongen voor God:
Ik ben een snaar op Uwe harp
en ik wacht op t roeren van Uw vingeren
om ook mijn klank doorheen t gerank
van Uwe symfonie te slingeren.
Op deze verjaardag voelt men dat die snaar nog steeds blijft trillen om ons de zachtheid van zijn lied en van zijn hart te geven.
Misschien is er niets zo privé als brieven tussen twee personen. Nog delicater is het wanneer het liefdesbrieven betreft! Wij waren ons daarvan ten zeerste bewust toen wij, door toedoen van ons bestuurslid Mon van den heuvel, inzage kregen in ruim tachtig brieven, geschreven tussen 1938 en 1942. Onze bedoeling, en ook de enige, was: konden wij in die brieven iets vinden dat de familie van Felix Timmermans betrof en dat interessant was voor de vrienden van de grote Lierenaar.
Het is ook op die wijze dat wij jullie vragen de onderstaande citaten te lezen.
Onze twee hoofdpersonages leerden mekaar kennen toen Lia school liep in Antwerpen in het befaamde Sint-Lutgardis Instituut terwijl Lou studeerde aan de Sint-Ignatius Hogeschool.
Lia moet toen zestien-zeventien geweest zijn en Lou twintig. Het werd een vriendschap, die groeide naar verliefdheid en uitmondde in een verloving en een huwelijk.
Voor alle duidelijkheid eerst nog enkele gegevens voor een beter begrip.
Het (waarschijnlijke) begin van de kennismaking: 1936-37
Officiële verloving: 9 augustus 1942 ( dag op dag Lias 22ste verjaardag!)
Huwelijk: 5 september 1942
Overlijden Lia: 15 juni 2002
Overlijden Lou: Oostende, 17 juli 2006
Het lezen van de brieven leverde niet veel problemen op daar Lou een sierlijk en duidelijk handschrift had. Hij maakte het ons wel moeilijk om ze in kronologische volgorde te krijgen daar zijn datering vaak onvolledig was of helemaal ontbrak.
1938
Lia laat hem Levensbloesem van Stijn Streuvels lezen maar hij vindt het een van diens mindere werken.
Lia laat hem het pas verschenen Ik zag Cecilia komen lezen en hij reageert als volgt: Ik zat natuurlijk steeds met u in mijn hoofd maar als op t laatst Cecilia sterft; heb ik maar een onbekend persoon in de plaats gesteld want dat zou nu toch al te treurig zijn!
Het is augustus en de familie Timmermans is aan zee.
Ze hebben samen Lias 18de verjaardag gevierd.
Lia, Lou en enkele vrienden gaan naar een galabal van het V.B.O. en Timmermans gaat mee. Hij vroeg of hij in pit (smoking) moest komen maar omdat hij toch niet op de dansvloer komt; was dat niet nodig.
Lou spreekt zijn bewondering uit over de vlotte manier waarop Timmermans zijn tafelgenoten onderhield. Timmermans vertelde ook dat hij zopas benoemd was tot Officier in de Kroonorde.
Lou belooft om fotos van het bal mee te geven voor Lias ouders.
In meerdere brieven brengt Lou zijn groeten over aan gans de familie en vergeet daarbij gewoonlijk ., de meid niet.
1939
Op 22 januari kennen ze mekaar 31 maanden. Een vlug rekensommetje leert ons dus dat de vriendschap dateert uit de zomer van 1936.
Lou maakt een afspraak om met Lia en Clara te gaan schaatsen.
Hij vraagt bezorgd naar de gezondheidstoestand van Marieke en de Moemoe.
Lou schrijft troostende woorden aan Lia bij het overlijden van de Moemoe op 12 februari.
Komt Lia en Clara in Minneke Poes ophalen voor een uitstap.
Vraagt of Lia zin heeft om in Lier mee te gaan naar de Pallieter Revue.
Dina (Prutske), dochter van Stijn Streuvels, behoort blijkbaar tot de vriendenkring van zowel Lia als Lou en zal enkele keren in Minneke Poeslogeren.
Lia is nu 19 jaar en beiden studeren nu in Leuven. De familie Timmermans verblijft nog steeds in Bouwel.
Lou vraagt of Lia tijdens de vakantie voor enkele weken mee wil gaan naar Parijs om hun Frans bij te schaven maar vreest dat zij van haar ouders niet zal mogen (en dat had hij goed geraden!).
Voor zijn 9de verjaardag krijgt Gommaar van Lou een kaartje uit Parijs.
Van uit Parijs groet Lou de ganse familie Timmermans en vergeet zelfs de hond Dako niet!
Na een bezoek ten huize Timmermans, vraagt Lou aan de toen negenjarige Gommaar of hij nog eens terug mocht komen. Toen reeds moest Gommaar niet lang nadenken over een snedig antwoord: Natuurlijk, want dat heeft ons Lia geren! .
Lou komt op Pinkstermaandag met de fiets naar Minneke Poes in Bouwel en vraagt haar of ze hem tegemoet wil fietsen.
Wat zou onze erevoorzitter, Clara Timmermans, trots geweest zijn indien ze had kunnen lezen wat Lou over haar schreef: Ik vind het een lief kind, echt zo een lief kopje en schattig van natuur, gelukkig is het je zuster en ik ben er echt fier op! .
De familie Timmermans woont nog steeds in Bouwel terwijl de geruchten over een nakende mobilisatie steeds hardnekkiger worden.
1940
Vraagt om zijn beste wensen ook over te maken aan Clara, Tonetje, Gommerke, vader en moeder.
Lia heeft hem geschreven hoe ze thuis de oudejaarsavond 1939-1940 hebben doorgebracht.
Schrijft dat hij gevraagd is om lid te worden van het V. N.V. Hij heeft wel zin maar zijn ouders zijn er tegen. Hij leest nog steeds het blad Volk en Staat, een blad dat later in de collaboratie zal gaan. Hij doet de groeten aan Clara, Tonet en de familie Paaps.
Hij noemt hun verlovingstijd Het noviciaat van het huwelijk!
Er zijn ook nog een paar brieven uit 1941 en 1942, samen met enkele waarvan de datering onmogelijk bleef maar stonden geen meldenswaardige fragmenten in.
Voor het overige kunnen wij slechts afwachten of er ooit een bestemming wordt gevonden voor deze briefwisseling.
Al mijn Dagen, Felix Timmermans - Ingrid van de Wijer
Al mijn Dagen Felix Timmermans 1886 1986.
Door Ingrid van de Wijer
Uit Dietse Waranda & Belfort 131 jaargang;2/86.
Eigenlijk heeft hij het ooit zelf in een van zijn eerste boeken geschreven, Felix Timmermans, toen hij over zijn rommelkas vertelde. Dat het verleden in zijn huis nog tastbaar in de schuiven ligt. «Daar liggen al mijn dagen,» schrijft hij, «al mijn zoete en droeve herinneringen, mijn verdriet en mijn geluk, 'mijne uren'»1. De tekst is van 1919. Toen al hield de schrijver ook eigen manuscripten in kleine pakjes bijeen, «in de stille kamer, in het gouden licht dat door de honinggele gordijnen, aarzelend, als op kousen, naar binnen zift» (8).
Hij bewaarde alles wat hij schreef, ook wat «hap snap geschreven is, spontaan en onvolledig, invallen, beelden, historietjes, dingen die nooit dag hebben gezien, maar die, als hun zinnen verlengd zullen zijn, de beelden wat meer relief [sic] krijgen, en hier en daar de woorden afgekapt en bestippeld met komma's, ietsjes zouden zijn, die dan eenen of den anderen verren liefhebber zouden kunnen genoegen» (12-13).
Tot lust van het literairhistorisch onderzoek uit latere decennia.
Rond Driekoningen van het jaar 1926 verhuisde Felix Timmermans met vrouw en (toen twee) dochtertjes Lia en Clara naar de De Heyderstraat 30, alweer te Lier. Hij zou er blijven wonen en werken tot aan zijn vroege dood in 1947. De rommelkas verhuisde mee, en met haar manuscripten, heel veel manuscripten. In zijn werkkamer boven, met uitzicht op de tuin en op de torens van Lier, groeiden zij door de jaren tot een onwaarschijnlijke hoeveelheid aan. Niet enkel het «hap snap»-werk waarvan sprake in Uit mijn rommelkas - het kladwerk of eerste schetsen van verhalen of romans, de rudimentaire plannetjes en korte notities i.v.m. romanintrige of decoropstelling - maar ook heel wat definitieve manuscripten, typoscript, naast herwerkingen van handgeschreven tekst of van gedrukte stukken (soms, niet altijd, de voorpublikatie), drukproeven met en zonder auteurscorrecties... Het is er nog allemaal : de zovele onderscheiden stadia van nagenoeg het hele uvre, bijeengeschreven op papier van alle mogelijke soorten en formaten. Van vlugge krabbels op de achterzijde van vergeelde omslagen of oude kaartjes, over handgeschreven stukken, soms met enorme hoeveelheden doorhalingen en tussenvoegingen, tot typoscript of zorgvuldig overgepende teksten in nette schriften. Van de manier waarop de werken van de auteur tot stand kwamen, spreekt het archief boekdelen. O.m. voor een wetenschappelijke varianten studie ligt hier een schat aan origineel onderzoekmateriaal bijeen. Duizenden bladzijden tekst getuigen in stilte van de bij Felix Timmermans zelden vermoede hardnekkigheid waarmee hij telkens weer het beste wilde voor zijn boeken. Het typeert een groot schrijver dat ondanks, of moeten we zeggen uit de vele herschrijvingen een taal is geboren die in haar ongekunsteldheid moeiteloos uit de pen van de auteur lijkt gevloeid. Lijkt gevloeid.
In 1983 stelden de erven Timmermans voor het eerst en eenmalig dit werkkamer-archief van hun vader als geheel voor studie open. Het was de bedoeling voorgoed vast te leggen wat is bewaard, en de weg te effenen naar later onderzoek van het erfgoed door de aanleg van die wetenschappelijke inventaris. De uitwerking van het project werd ons door de erven toevertrouwd, o.m. omdat wij binnen de Leuvense Alma Mater op een dissertatie over tekstedities en archivalische materies promoveerden. Het onderzoeksfonds van de K.U.Leuven verleende voor het academiejaar 1983-84 onmiddelijk een werkingstoelage in de vorm van een Aanmoedigingsbeurs, die het mogelijk maakte de duizenden stukken manuscript op foto of kopie vast te leggen vóór ze weer verdwenen in de bankkluizen waarin ze sinds kort zijn geborgen. Zo kon het oorspronkelijke archief als eenheid gevrijwaard blijven, de nalatenschap intact worden gehouden. Komen de oorspronkelijke manuscripten misschien ooit in de diaspora van de meestbiedenden terecht, dan bestaat toch nog altijd dit wetenschappelijk instrumentarium in kopievorm, waar uiteindelijk geen Timmermansstudie nog omheen kan.
Op 26 oktober 1985 stelden wij de wetenschappelijke inventaris voor tijdens de herfstvergadering van de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal-en Letterkunde en Geschiedenis. Hij wordt in de Handelingen 1986 gepubliceerd. Er blijkt uit hoe, naast heel wat onuitgegeven items, die veelal uit de vroege jaren 1900 dateren, voor ongeveer alle grote werken van Timmermans de verschillende stappen van de creatie aanwezig zijn, van invallen óver werkmanuscripten en «definitieve» versie, naar verbeterde drukproeven mét herschrijvingen en soms nieuwe versie. Vooral manuscripten (ook heel voorlopige, naast werkdocumenten en definitieve handschriften) en typoscript van in boekvorm verschenen werk zijn bewaard : er zijn hopen handschriften van afzonderlijk verschenen werken of stukken uit bloemlezingen en bundels, enkele sporadische bijdragen van de auteur in huldealbums, een paar voorwoorden, verder schetsen en verhalen die een tweede leven kenden in gelegenheidsuitgaven (verzamelwerken en bloemlezingen, de zgn. «Kerst- en Winterboeken»). Naast onuitgegeven werk en archivalia i.v.m. in boekvorm verschenen werk, zijn er de handschriften en typoscripten van bijdragen voor periodieken.
Bedoeld zijn : nieuwe bijdragen, gedeelten van een werk dat Timmermans in voorpublikatie afstond, nieuwe drukken van eerder verschenen verhalen of fragmenten. Er zijn er veel, en ze zijn moeilijk te ordenen. Veel zijn er omdat Timmermans altijd verzen en verhalen heeft geschreven, verslagen en besprekingen, polemieken en journalistiek, liederen, schetsen, novellen of sprookjes en toneelwerk. Doorheen de jar en vonden zij in niet minder dan honderd periodieken een onderkomen. Het betere werk werd af en toe tot boek gebundeld. Het weze tussen haakjes gezegd dat Dietsche Warande & Belfort een van de eerste tijdschriften uit het Nederlandse taalgebied is geweest dat de auteur een forum bood.
In 1906 al - Timmermans publiceerde voor het eerst in 1904 - nam het een bijdrage op van een schrijver die nog tot na 1916 (het verschijnen van Pallieter) zou moeten wachten op echte erkenning. Moeilijk te ordenen dan zijn de archivalia die op dit deel van Timmermans' uvre betrekking hebben omdat de schrijver de manuscripten van korte bijdragen zelden van een titel voorzag, zodat men eigenlijk alleen op basis van de inhoud het stuk moet proberen te identificeren. Daarbij komt dan nog eens dat eenzelfde bijdrage niet zelden onder verschillende titels is gepubliceerd, zij het dan meestal met toetsen van herwerking.
Een archief dat uit zijn voegen barst van het onuitgegeven werk, van het materiaal m.b.t. in boekvorm verschenen werk of bijdragen voor periodieken, wat betekent dat dan concreet ? Dat betekent b.v., om enkele items van uitzonderlijke waarde uit te lezen, dat van Adagio nog een wemeling van werkmanuscripten bestaat, in vier schriften of op een groot aantal losse blaadjes van uiteenlopend formaat. Dat men in die manuscripten varianten vindt voor nagenoeg ieder gedicht dat in de uiteindelijke versie van het werk een plaats kreeg, naast een aantal nooit gepubliceerde gedichten, die blijkbaar ooit voor Adagio werden geschreven maar er nooit in terecht kwamen. Dat betekent b.v. ook dat van Boerenpsalm een map met «Kladden en herschrijvingen» bestaat, dat de auteurscorrecties op de voorpublikatie van het werk in De Nieuwe Gids zijn bewaard, dat het volledige typoscript nog bestaat in een map met erop «Overklop Boerenpsalm Felix Timmermans», en dat er nog een volledig manuscript van de definitieve tekst is dat qua lay-out en handschrift zo mooi is, dat we een facsimile editie ervan overwegen. Van Timmermans' inmiddels bijna onvindbaar geworden eerste werkje Door de Dagen dat hij - met een knipoogje naar zijn vader - onder de schuilnaam Polleke van Mher bij Van Hoecke te Lier publiceerde (1907), is een meer-dan-volledig manuscript gebleven : een gekartonneerd schrift met linnen rug bevat niet alleen nagenoeg alle gedichten van de publikatie (zij het in een andere volgorde) maar ook enkele nietbekende. Op de eerste pagina van het schrift krijgt men daarbij een alternatieve titel voor het werk (die nooit werd gebruikt) : «Boskooltjes». Slechts op de tweede bladzijde leest men «Deur de dagen».
En dan is er Pallieter. Waarvan een immense hoeveelheid kladden en herschrijvingen, tot op snippers en gescheurde papiertjes toe. Pallieter ook, overgepend door de auteur, kalligrafisch bijna, in een groot schrift, in twee nette kolommen per bladzijde. Pallieter-stukken zoals verschenen in voor-publikatie in De Nieuwe Gids, met in margine bewerking naar het boek toe. Of een partiële definitieve versie in handschrift van Marieke, Timmermans' vrouw. Verder een volledig manuscript en typoscript van de «Rolprent» (57 shots).
En nog eens een «Overklop» van de Pallieter Rolprent. Een getypt scenario van de film Pallieter, gedateerd en gesigneerd 1935, en een volledig typoscript met aantekeningen op de rechterbladzijden.
Een kort stukje ten slotte over de antecedenten van Pallieter (onuitgegeven).
Van De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt is dan weer een van de allereerste manuscripten (stadia van de roman) bewaard in een handschrift met heel wat verbeteringen, en een aantal andere manuscripten op blaadjes van alle mogelijke formaten, naast het volledige definitieve handschrift.
Van het onuitgegeven werk zijn verder zeker nog het signaleren waard :
het schrift met Proza stukken. Herinnerringen [sic]. Schetsen, novellen en gedachten. Uit het verleden, dat zeer vroeg werk bevat (ca. 1902) ; het handschrift van Miskend. Tooneelspel in een bedrijf (oorspronkelijk) en van De Zending. Treurspel in een bedrijf (1909-1910), dat Timmermans later de titel Helta gaf. Daarnaast een schriftje met het manuscript van een roman, Opgestoken, gedateerd Lier 1903 en opgedragen «aan mijnen boezemvriend Willem De Winter (19 december)» ; en een schrift vol Bottende Loverkens, gevoelerige, romantisch-impressionistische gedichten van een jonge Timmermans. En bovenal : de dagboeken.
In het archief zijn dagboekaantekeningen van Timmermans bewaard die twee periodes uit zijn leven bestrijken. Ze staan opgetekend in een schriftje van zowat 15 bij 22 en op een aantal losse gelijnde bladen. Het gekartonneerde schrift, eveneens gelijnd, bevat aantekeningen van 18 juni tot 18 december 1919, van 22 november 1924 tot 21 maart 1925 en van 22 September 1925 tot en met 23 november van datzelfde jaar.
José De Ceulaer beschrijft dit dagboek in een van de Jaarboeken van het Felix Timmermans-Genootschap, maar spreekt ten onrechte van twee schriften (Getuigenissen, Jb. 1974, p. 85). Er is inderdaad maar één enkel schrift, waarin de periode 18 juni 1919 - 18 december 1919 vooraan is opgetekend, de beide andere achteraan, op de kop. Hij publiceerde fragmenten uit wat is bewaard in de bijdrage Het Scheveningse dagboek, in : Pallieter in Holland (Jb. FTG 1981, p. 121-133) - betreft de periode 18 juni - 18 december 1919. Naar de perioden 22 november 1924 - 21 maart 1925 resp. 22 September 1925 - 23 november 1925 verwijst hij alleen in zijn Kroniek van Felix Timmermans 1886 - 1947 (Orion 1972, p. 83-89 resp. 91-92). Het is de tijd van de spreekbeurten in Nederland, de tijd ook dat aan Brueghel wordt geschreven. Nu is in het archief ook bewaard - en dit is volledig nieuw materiaal - een aantal losse bladen waarop dagboeknotities uit precies die periode die in het vorige schrift ontbreekt : 30 maart 1925 tot 21 September 1925. Het zijn de maanden van Timmermans' reis naar Italië (23 april - 14 met) met zijn vrouw en zijn zusters Emma en Rachel - de auteur wilde het land leren kennen om Sint-Franciscus te kunnen schrijven. Maanden van voordrachten over Brueghel en De Sterre doorheen Vlaanderen en Nederland en van vakantie met vrouw en kinderen te Wenduine aan zee2. De zomer van '25. Er wordt aan Brueghel geschreven.
Op 4 Oogst vermeldt Timmermans : «Opnieuw, heelemaal opnieuw aan Brueghel begonnen, op het Begijnhof». En op 18 augustus : «'s Morgens op het begijnhof gewerkt aan Brueghel (Ook in de Ik-vorm geprobeerd)». Er worden tekeningen gemaakt ook. En er zijn contacten met Isidoor Opsomer en Gustaaf Van de Woestijne (6 September). 20 September vermeldt het bezoek van Cam. Huysmans, met vrouw, en Opsomer. Jan Gregoire en Van Delft maken in die dagen op het Begijnhof een portret van de schrijver.
Timmermans werkt ook aan Oranjebloemekens, een verhaal dat in het Vierde Winterboek van de Wereldbibliotheek (1925-1926) zou verschijnen (p. 5-10), in 1929 in Jong Dietsch-land werd opgenomen als De oranjebloesems(III, 1929, nr. 51-52 (25 december), p. 838-840) en herwerkt verscheen in : Pijp en Toebak (1933) on-der zijn eerste titel.
In De Maasbode publiceert hij van 12 juni tot en met 28 juli een beschrijving van zijn Italiëreis. In 1926 zou het verhaal in boekvorm uitgegeven worden als Naar waar de appelsienen groeien. De drukproeven, zo noteert hij in zijn dagboek, worden op 28 Oogst verbeterd.
Hoe mooi leven en werk bij Timmermans dooreenvloeien, merkt men wanneer men zijn Appelsienen-boek naast het dagboek legt. Het dagboek breekt af in de trein op weg naar Italië. Naar waar de appelsienen groeienbegint bij dat vertrek. Een kleine overlapping is er : de treinreis. Ze is in dagboek en boek beschreven. Nagenoeg gelijklopend.
23 april meldt : «Vertrokken. Van af Namen geen bloei op de boomen (...) t' huis rapenzaad booin en in bloei, pruimelaar, peren en kersen, en (...) bloesem. Hier niets.
Azijnzon, in Aarlon honinglicht. In Restaurantwagon veel koppels, ge ziet dat de vasten uit is, en het trouwen mag. Ze nijpen, pinken, streelen, flodderen. Ook een in ons Compartiment. Ons Emma zegt : De sukkelaars na zes weken is 't andere peper (...)». In het boek wordt dat : «Achter de zwarte hagen der bogaards zitten de perzikebomen in 't roos, en reeds perelaren in 't wit ; tussen de groene en bruine plekken van 't veld, die zijn als tapijten, trompet het rapezaad als een geelkoperen muziek (...)»3.
En even verder : «Het is nu wel een azijnzonneken, maar de twee vorige dagen van honinglicht, hebben het groen en de bloemen uit den grond getokkeld (...).
In elk compartiment zit een minnend koppel. Hei ja ! 't is waar ook ! We zijn na Pasen, 't heeft huwelijken geregend ! (...) Ze nijpen in elkaars vingeren, pinken tot elkaar, ze strelen met hun handen, ze strelen met bun ogen, ze verdrinken in elkanders hart.
'De sukkelaars', fezelt een mijner zusters, 'binnen twee weken is het nieuw er af'»4.
Zo wemelen werk en werkelijkheid fascinerend door mekaar. Na de reis door het land van Dante gaat het weer naar Lier, en naar het dagboek. 24 april tot 14 mei zijn de dagen die in de dagboeknotities ontbreken ; wat dan gebeurt, leest men in Naar waar deappelsienen groeien. Donderdag 14 mei meldt het dagboek : «t' huis van de reis».
Nog twee opmerkingen moeten volledigheidshalve in verband met de dagboeken gemaakt. Vooreerst dat van de periode 28 februari 1925 tot 26 maart inclusief naast de vollediger dagboeknotities ook korte aantekeningen zijn bewaard op een achttal losse blaadjes. Het gaat hier ongetwijfeld om pro-memorie-papiertjes, die wilden vastleggen wat de auteur liever niet wilde vergeten op te tekenen in zijn dagboek.
Voor de periode 22 maart -26 maart vormen zij de uitsluitende informatie, want het uitgeschreven dagboek uit die tijd breekt op 21 maart af. Ten slotte nog dit. Er heeft ooit nog een ander dagboek van Timmermans bestaan. Het bestreek de dagen van 3 april 1930 tot 17 mei van dat jaar. José De Ceulaer stelde het in 1974 nog voor in het Jaarboek van het Genootschap (p. 85-94) en publiceerde eruit. Het is niet duidelijk of het origineel nog bestaat en waar het zich thans bevindt. Uit een tweede verloren gegaan dagboek (niet gesorteerd) citeert Lia Timmermans in Mijn Vader een paar fragmenten (p. 162 en p. 197-198).
Dat het archief als geheel, en de dagboeken en dagboekfragmenten in het bijzonder een interessant beeld geven van Felix Timmermans' schrijverschap en persoon zal allengs duidelijk zijn. Nu dit jaar het eeuwfeest van de geboorte van de auteur wordt gevierd, lag een editie van materiaal uit dat archief eigenlijk wat voor de hand.
Deze zomer nog verschijnt de uitgave bij Den Gulden Engel5.
Zij brengt een studie van het archief, met complete inventaris van alle stukken, voorafgegaan door de wetenschappelijke geannoteerde editie van de dagboeken en dagboekfragmenten van de auteur, hier voor het eerst in een band bijeengebracht. De opzet is biografisch, waarbij 4e periodes waaruit dagboeken bekend zijn uitvoeriger in het licht worden gesteld. Een groot aantal tot nog toe niet gepubliceerde foto's dat uit de familie-albums is bijeengezocht, zal dit deel van de uitgave illustreren. In het eerste luik van het boek, dat de studie van het archief bevat, wordt een uitgebreide reeks reproducties van de interessantste archivalia gegeven, zodat ook visueel het beeld wordt bewaard van een brok literatuurgeschiedenis die nu al niet meer in haar originele vorm toegankelijk is.
Al mijn dagen hebben wij het boek genoemd. Naar het citaat vooraan deze bijdrage.
Al mijn dagen ook als een verre echo van de titel van Timmermans' allereerste werk in boekvorm, Door de dagen. En omdat het ten slotte om dagboeken gaat, spil waarrond al de dagen van Timmermans verteld worden, van 1886, jaar van zijn geboorte, tot 1947, zijn vroege dood. De dagen van een man die zelf ooit in een brief schreef dat hij «in een (...) tekeningske of in een vertelske heel zijn hart omschudt»6, maar van wie het werk ook, om een prachtig beeld te gebruiken van die andere grote uit onze letter en, de «smart» kende van «'n graankorrel in 't ontkiemen»7. «'t Is er ook zoo niet in een geut uitgeloopen lijk het gedrukt staat», noemde Timmermans het zelf toen hij in Uit mijn rommelkas over het ontstaan van Pallieter vertelde8. De bedenking geldt voor meer dan alleen Pallieter.
Getuige het archief.
NOTEN
1 - Uit mijn rommelkas. Rond het ontstaan van «Pallieter» en «Het Kindeken Jezus in Vlaanderen». P.N. Van Kampen &. Zoon, Amsterdam 1922, p. 9. Verder in het artikel verwijzen de cijfers tussen haakjes naar deze uitgave. Uit mijn rommelkas kende een voorpublikatie in 1919.
(Mijn rommelkas zelf, in : Het Vaderland 1919, nummer van 19 oktober).
2 - Tijdens de vakantie zelf worden geen aantekeningen gemaakt.
20 juni vermeldt : «Met vrouw en kinderen naar Wenduyne vertrokken.
Daar gebleven tot 31 July».
3 - Geciteerd naar Naar waar de appelsienen groeien zoals opgenomen in : Felix Timmermans Omnibus, Van Kampen & Zoon, Amsterdam 1964, p. 493-609. Citaat p. 496.
4 - Naar waar de appelsienen groeien, o.c., p. 496-497.
5 - De editie komt tot stand mede dank zij de financiële steun van de Bank J. Van Breda &. Co., de Kredietbank, C &. A België en het Provinciebestuur Antwerpen (Provinciale Cultuurdienst). De Vereniging van Vlaamse Letterkundigen verleende een symbolische steun. Naar het Onderzoeksfonds van de K.U.Leuven gaat onze dank voor de initiële steun bij het project.
6 - Brief van Felix Timmermans aan Rik Cox, gedateerd 2 november 1926. Opgenomen in de Kroniek van Felix Timmermans, o.c., p. 98.
7 - Het citaat is van Multatuli. «Als 'n graankorrel spreken kon, zou ze klagen dat er smart ligt in 't ontkiemen» (uit Idee 30).
Timmermans zei ooit: Heel mijn werk draait en waait rond Kerstmis
Onder zijn eerste probeersels én zijn laatste verzen treffen we kerstgedichten aan. Dat het mysterie van de heilige nacht hem heel zijn leven bezighoudt, bewijzen de vele gedichten, tekeningen, schilderijen, verhalen, toneelstukken en gelegenheidswerken over het thema kerst.
Timmermans verhaal over drie zwervers die zich op kerstavond verkleden als de drie koningen is nog steeds een stuk cultuurgoed van iedereen. Geen Kerstmis gaat voorbij of De Ster wordt in ons land op de planken gebracht. De herkenbaarheid maakt het verhaal tijdloos en toegankelijk. Het toneelspel krijgt bewerkingen voor radio en televisie en wordt verfilmd.
Aan de basis van het stuk ligt Timmermans kortverhaal Driekoningentryptiek uit 1923. Nog ouder is Het kindeken Jezus in Vlaanderen dat tijdens de Eerste Wereldoorlog verschijnt en van hem dé kerstauteur in Vlaanderen maakt.
OVERZICHT VAN HET KERSTTHEMA IN HET WERK VAN TIMMERMANS
1905: gedicht Kerstnacht - Kerstmis (Door de dagen, 1907)
1906: gedicht Sneeuw (Door de dagen, 1907)
1906: gedicht Wintervreugde (Door de dagen, 1907)
1907: gedicht Wintersprookje
1907: lied Driekoningsliedeken
1910: verhaal Annunziata (Begijnhofsproken, 1911)
1911: verhaal Het fonteintje (Begijnhofsproken, 1911)
1914: passage Sneeuw uit Pallieter
1915: opiniestuk De Kerstmis van Vlaanderen
1916: verhaal Het Kindeken Jezus in Vlaanderen (fragmenten)
1917: boek Het Kindeken Jezus in Vlaanderen
1919: verhaal Een kerstnachtgelijkenis (herwerkt voor Driekoningentryptiek, 1923)
1921: voordracht Over t Kindeken Jezus in Vlaanderen
1921: verhaal De kerstmis-sater (Het Keerseken in de Lanteern, 1924)
1921: verhaal De twee sterren (herwerkt voor Driekoningentryptiek, 1923)
1922: boek Rond het ontstaan van Het Kindeken Jezus in Vlaanderen in: Uit mijn rommelkas
1922: verhaal De herder
1923: boek Driekoningentryptiek
1923: gedicht De herderkens
1924: verhaal En als de ster bleef stille staan (fragment)
1925: verhaal En als de ster bleef stille staan
1925: boek En waar de ster bleef stille staan
1925: verhaal Het kerstmiskonijn (Pijp en Toebak, 1933)
1928: verhaal Kerstsneeuw
1929: verhaal De kerstmisroos
1930: tekening bij middeleeuws Kerstliedeken
1931: opiniestuk Wat Het Kindeken Jezus geven wil (over: En waar de ster bleef stille staan)
1932: verhaal De Kerstmis te Greccio (De harp van Sint-Franciscus)
1932: verhaal Het einde van een roman
1935: verhaal Van een pasgeboren kindeken. Nieuwe streek van Lange Wapper
1936: verhaal De goede helpers (Vertelsels I, 1942)
1938: kunstbeschouwingen O kerstnacht schooner dan de dagen ...
1939: verhaal Herinnering (aan een driekoningenviering)
1941: verhaal De herder (Minneke Poes, 1942)
1943: boek Een lepel herinneringen
1946: gedicht Maria zingt in gouden avondstond (Adagio, 1947)
KERSTWERK JAREN 10
Onder het pseudoniem Polleke van Mehr publiceert Timmermans in 1907
Door de dagen, een bundeling van eerder verschenen gedichten. Sneeuw, Kerstmis en Wintervreugde hebben de winter en Kerstmis als onderwerp. Ook het lokale geschiedkundige tijdschrift Lyrana neemt kerstgedichten van hem op. Duidelijk activistisch van toon is De Kerstmis van Vlaanderen (1915) in De Vlaamsche Post waarin Timmermans pleit voor de zelfstandigheid van Vlaanderen. Tijdens zijn gedwongen verblijf in Nederland, gevolg van zijn activisme, publiceert Timmermans Een kerstnachtgelijkenis (1919) in De Amsterdammer.
De verbinding tussen het kerstgebeuren in Vlaanderen en de politieke actualiteit maakte hij eerder ook in Het kindeken Jezus in Vlaanderen (1917).
HET KINDEKEN JEZUS IN VLAANDEREN
Hoewel gepubliceerd in 1917, na Pallieter dus, noemt Felix Timmermans
Het kindeken Jezus in Vlaanderen zijn eerste boek. Het onderwerp draagt hij al van in zijn kinderjaren mee.
In Uit mijn rommelkas (1922) schrijft Timmermans over het ontstaan van Het kindeken Jezus in Vlaanderen. Inspiratie voor het verhaal haalt hij uit een wandeling door Brugge, de vertellingen van zijn vader, de gebeden van zijn inwonende schoonmoeder en de schilderijen van de Vlaamse Primitieven en Pieter Bruegel.
Timmermans laat het boek beginnen met de Boodschap en eindigen met de terugkeer uit Egypte. Het is een serie tafereeltjes met figuren en gebeurtenissen in het vertrouwde landschap van de Kempen en Vlaanderen. De kleine stad Nazareth ligt op de oevers van de Nete; Gent en omgeving doen dienst als Jeruzalem en Bethlehem. Buurland in het noorden, Nederland, is Egypte.
Innige en diepzinnige passages overheersen, hoewel de oorlog duidelijk aanwezig is. In een fragment beschrijft Timmermans de blinde herder Judocus die te arm is om een kado aan te bieden. Tijdens het spelen van een melodie op zijn oude viool kan hij het Kind zien als een wonder licht. Hiermee raakt Timmermans de gevoelige snaar van de lezer.
Het eerste hoofdstuk van het boek verschijnt in De Nieuwe Gids van juni 1916, alvorens het in 1917 in boekvorm uitkomt bij Van Kampen en Zoon in Amsterdam.
Anton Kippenberg vertaalt Het kindeken Jezus naar het Duits: in 1919 is hiermee het eerste boek van Timmermans op de Duitse markt een feit.
CITATEN
Op een zomerdag kwam ik in t museum van Brussel en zag daar de werken van Breughel. Ik heb zelden zo verschoten; ik stond daar te rillen van geluk, het deed mijn zon goed alsof ikzelf die dingen geschilderd had. Dat was nu het leven van Jezusken, zoals ik het altijd had verlangd te zien! Dat was mijn droom in vlees! (...)
Als ik thuiskwam, verrukt en vervuld door die grootse, gelukkige visie, besloot ik elk onderwerp van Breughels evangelies in gedicht om te zetten.
TONEELBEWERKINGEN
Henri Brochet bewerkt in 1929 de Franse vertaling van Neelf Doff voor toneel.
Twee jaar later vertaalt de Vlaamse regisseur Anton Van de Velde deze bewerking naar het Nederlands. Hij regisseert het stuk voor het legendarische Vlaamse Volkstoneel in 1931 in Brussel. De opvoering is een groot succes.
Dr. Karl Jacobs schrijft op zijn beurt in 1933 een toneelbewerking in het Duits.
Felix Timmermans vertaalt Das Jezuskind in Flandern naar het Nederlands en laat het in 1934 publiceren. Op 26 december 1936 voert de Antwerpse KNS het stuk op.
Jozef Contrijn bewerkt het verhaal in 1939 tot luisterspel. Op kerstavond 1946 zendt ook de Franse radio Lenfant Jésus en Flandre uit. In 1960 neemt de Duitse televisie Nazaret ligt aan de Nete op.
DRIEKONINGENTRYPTIEK
Het kerstthema blijft fascineren. Voor de novelle Driekoningentryptiek herneemt Timmermans twee eerdere legendes: Een kerstnachtgelijkenis uit 1919 en De twee sterren uit 1921. Het boek verschijnt in 1923, krijgt een Duitse vertaling in 1924 en een Franse in 1931. Voor de tweetalige Frans-Nederlandse uitgave uit 1935 verzorgt Edgard Tytgat de houtsneden.
Driekoningentryptiek schetst het beeld van de nietige mens die zijn geluk gaat zoeken waar het niet te vinden is. Hij loopt verkeerd en toch vindt de mens, als hij van goede wil is, genade in Gods erbarmen.
In het eerste luik, de eerste Kerstmis, gaan een herder, een palingvisser en een bedelaar op tocht met kerstster en kerstliederen.
Suskewiet is de vereenzaamde, naar mystiek neigende herder, Pitjevogel de snoevende, opstandige maar hulpeloze palingvisser en Schrobberbeek de doorwinterde bedelaar en kippendief. Ze raken de weg kwijt, komen bij een kar en geven de opbrengst van de avond aan de arme familie.
Een jaar later, tijdens de tweede Kerstmis, wil de herder alleen nog maar gaan zingen om de opbrengst te schenken aan mensen in nood. Hij kan niet mee, want hij is ziek. s Nachts komt het kindje Jezus hem halen. Zijn vrienden vinden hem dood in bed.
Nog een jaar later blijkt dat de twee overgebleven vrienden uit elkaar zijn gegroeid. De palingvisser heeft zijn ziel aan de duivel verkocht, de bedelaar heeft geen geld maar is erg gelovig. Op kerstnacht ontdekt hij dat alle mariabeelden zijn verdwenen, uitgezonderd een Onze-Lieve Vrouwebeeldje van Zeven Weeën.
Hij draagt haar naar het kruisbeeld van Jezus.
CITATEN
Later zag ik bij driekoningendag de drie koningen met hun kartonnen ster van huis tot huis gaan en hoorde hen, onder meerdere oude liedjes, ook dit zingen.
Die mannen zijn mij steeds bijgebleven in mijn herinnering. Ze waren arm, riekten zuur en vuil en hun kapotte doorgenevelde stem klonk triestig en komiek. (...)
De drie mannen met hun lied bleven in mijn herinnering, alsof ze er in geschilderd stonden. En toen ik later boekjes begon te schrijven dacht ik wel eens aan die mannen.
Hun herinneringsbeelden kwamen steeds weer aan mijn verbeelding kloppen.
Timmermans herinnert zich het sterrelied dat zijn vader zo vaak zong :
Wij zijn de drie koningen met ene ster,
wij komen gerezen van al zo ver.
Wij gingen en zochten overal
over berg en over dal.
En waar de ster bleef stille staan,
daar zijn w alle drie binnengegaan
KERSTWERK JAREN 20
De kerstmis-sater (1921) is een duivelssage. Met kruis en processie worden spookdieren, bosgeesten, nimfen en gedrochten verdreven uit de Begijnenbossen. De ouder sater wreekt zich op Stans, die op kerstavond bevalt van een harig kind met bokkepoten.
In het kerstgedicht De Herder (1922) vindt de hoofdfiguur in de kerststal de Man van Smarten met de doornenkroon en de kruiswonden. Het kerstmiskonijn (1925) wordt later als verhaal opgenomen in Pijp en toebak (1933). De kerstmisroos (1929) is een gelegenheidsstuk over de kruisbloemige woestijnplant die, op kerstavond in het water gezet, bloeit tegen middernacht.
KERSTWERK JAREN 30
In 1930 voorziet Timmermans het middeleeuwse Kerstliedeken van een tekening dat als een afzonderlijke druk aangeboden wordt. Het einde van een roman (1932) is het intrieste verhaal van Roos Luijten, die haar laatste dagen slijt in een godshuis.
Buiten de tijdsdaanduiding is het nauwelijks een kerstverhaal. Sprankelend van humor en raak getypeerd zijn dan weer De Goede Helpers (1934), die de Heilige Familie helpen vluchten voor Herodes.
EN WAAR DE STER BLEEF STILLE STAAN
De Ster is de toneelbewerking van de novelle Driekoningentryptiek (1923). Timmermans schrijft de scènes en dialogen samen met de joodse Nederlander Eduard Veterman.
Opdrachtgever is Prosper Thuysbaert, een notaris uit Lokeren die Timmermans overtuigt om voor zijn amateurgezelschap iets te maken in de trant van de mysteriespelen van Henri Ghéon. Maar Timmermans ziet het mirakel liever bij gewone mensen dan bij heiligen gebeuren en besluit zijn eigen kerstlegende als basis te gebruiken voor een toneelspel.
De kracht en het succes van De Ster liggen in een zonderlinge combinatie van realiteit en fantasie: het is een legende beleefd door alledaagse mensen. De verrukkelijke waarachtigheid en de zuiver poëtische eenvoud maken dat wij ons nog steeds herkennen in de drie schooiers die als koningen met kronen uit blik dwalen door de ongure sneeuwvelden van het bestaan.
In afwachting van de eerste opvoering en de publicatie van De Ster verschijnt een eerste fragment in 1924 in het tijdschrift Pogen. Nadien volgen een Duitse vertaling (1926), een Franse (1928), een Sloveense (1932) en een Nederduitse (1934).
CO-AUTEUR EDUARD VETERMAN
Samen met Eduard Veterman schrijft Felix Timmermans drie toneelstukken: Mijnheer Pirroen (1922), En waar de ster bleef stille staan en Leontientje (1926). Ze leren elkaar kennen in Den Haag. Veterman is een Nederlander van joodse afkomst en schrijft aanvankelijk onder de schuilnaam D. Rawde. Hij beheerst alle aspecten van de toneelkunst: hij vertaalt, bewerkt en schrijft, hij acteert en regisseert, hij ontwerpt zelfs decors.
EERSTE OPVOERING
De Ster wordt voor het eerst opgevoerd op 5 februari 1925 in de Koninklijke Schouwburg van Den Haag door het Verenigd Rotterdamse Hofstadtoneel onder leiding van Cor Van der Lugt Melsert. De creatie kent een enorm succes. Na vier voorstellingen, waarvan Koningin Wilhelmina er één bijwoont, verhuist de productie naar Rotterdam en spelen de acteurs ook hier voor een nokvolle schouwburg.
De Standaard schrijft op 13 februari: Een toneelgebeurtenis: de triomf van Timmermans Mirakelspel in Nederland!. De Nederlandse pers is niet onverdeeld positief, maakt voorbehoud bij het dwaze volksgeloof en de malligheden in het stuk, maar prijst de vrome intentie en de plechtige wijding van enkele zuivere taferelen.
TRIOMFTOCHT IN VLAANDEREN
Op 22 september 1925 voert het Vlaams Volktoneel De Ster voor het eerst in Vlaanderen op. De regie is in handen van Johan De Meester. Op 23 februari 1930 geeft de groep in Brussel zijn honderdste voorstelling.
In 1935 komt het stuk op het programma van de Antwerpse KNS, in 1940 van de Gentse Schouwburg en in 1949 opnieuw in Antwerpen met decors van Fred Bogaerts en als regisseur Maurits Balfoort.
De Brusselse KVS speelt het in 1950, 1952 en 1957. Huib Van Hellem regisseert en de hoofdrollen zijn voor Nand Buyl, Cyriel Van Gent en René Peeters.
In 1966 brengt het Reizend Volkstheater De Ster nogmaals in de KNS, dit keer in een regie van Line Geysen.
De Vlaamse Televisie zendt in 1953 en 1956 bewerkingen van Fred Engelen uit.
In 1964 volgt dezelfde versie onder regie van Cyriel Van Gent. De poppenfilm van Mark Liebrecht komt in 1974 op het scherm.
Nog steeds nemen vele toneelgroepen het stuk op in hun programmatie.
HET BUITENLAND
In 1926 komt de Duitse vertaling van Anton Kippenberg op de markt. Das Spiel von den heiligen drei Königen wordt op 30 mei 1927 voor het eerst opgevoerd.
Vanaf 1953 reist een groep Vlaamse studenten onder de naam Flämische Weihnachtsgesellen rond met De Ster door Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Denemarken. Vanaf 1957 voert Maurits Balfoort de regie. Tijdens het seizoen 1960-1961 zijn ze aan hun honderdste opvoering toe.
De Ster speelt jaren na elkaar in Frans-Vlaanderen.
Het Basler Marionettentheater brengt sinds 1944 het Triptychon, een aanpassing voor poppenspel door Richard Koelner.
MECHELS MINIATUUR THEATER
In het najaar van 1984 gaat De Ster in première bij het MMT. Mandus De Vos speelt Pitje Vogel, Manu Verreth de rol van Schrobberbeek en Tuur De Weert, Suskewiet. De regie is in handen van René Verreth.
Twaalf opeenvolgende seizoenen staat de productie op de affiche. In totaal kent
De Ster 256 opvoeringen in Mechelen en 12 in Boom, een unicum in de Vlaamse theatergeschiedenis.
SCHOOLBOND LIER
De sinds 1894 actieve toneelvereniging Schoolbond Lier had De Ster zes keer op het programma: in 1972, 1978, 1986, 1991, 1997 en 2005. Telkens was de regie in handen van Jan Verbist. Drie keer in 1972, 1986 en 2007 hadden de voorstellingen plaats in het kader van een stedelijke Timmermansviering.
In 1986 tekent Gommaar Timmermans de decors.
KERSTWERK JAREN 40
Kerstverhaal uit Ons Land (1942) verscheen ook als De herder in Minneke Poes (1942). Het verblijf in de vakantiewoning in het landelijke Grobbendonk geeft Timmermans inspiratie. In een Kempens dorp komt Jezus preken over de eenvoud van de harten.
Eén van zijn luisteraars is de oude herder, die indertijd het kind in de kribbe had gezien. In Een lepel herinneringen (1943), opgedragen aan zijn zoon Gommaar, haalt Timmermans nog eens jeugdherinneringen op, een herhaling van wat hij hierover eerder schreef: de verhalen van zijn vader over de kerstmistijd, de herders en de drie koningen; het zingen als kind, verkleed als de zwarte Melchior, één van de drie koningen. Het boekje is interessant omdat het in handschrift met illustraties is uitgegeven. Tekst, tekeningen, doorhalingen en verbeteringen zijn met elkaar vergroeid. In zijn postuum uitgegeven dichtbundel Adagio zingt Maria in gouden avondstond, met het kind op haar schoot. Alles lijkt lieflijk idyllisch, maar dat is slechts schijn, want in de schaduw sluipt de dood.
Toen wij op de Markt te Lier kwamen, verleden Zondag, was er volk, muziek, gewoel, masten met wimpels en op de pui van het Stadhuis autoriteiten en vrienden van autoriteiten, die welgevallig op dit alles toekeken.
't Is voor Felix Timmermans, dachten wij. Timmermans is binnen een paar dagen vijftig jaar oud. Hij wordt gevierd. Ze halen hem nu zeker naar 't Stadhuis, waar hij feestelijk ontvangen wordt met redevoeringen en eerewijn. Dat hoort zoo. Voor de zooveelste maal in ons leven waren wij abuis. Timmermans zat thuis een pijp te rooken in huiselijke Zondag-stemming en op de Markt reden mannen op fietsen steeds maar rond.
En van die vijftig jaar scheen Felix Timmermans zich niet bijster veel aan te trekken.
***
Eigenlijk is er niet veel voordeel bij vijftig jaar te zijn. Maar bij Felix Timmermans zal dit niet alleen de middaghoogte van het leven, maar tevens die van zijn werk zijn. Wij kunnen hopen en wenschen dat hij nog sterker werk zou voortbrengen, maar toch moeten wij vaststellen dat zijn volledigste boek zijn jongst-verschenen was. En dat dit werk als een logische uitgroei van zijn voorgaande is.
De kritiek is dikwijls hard voor een kunstenaar die rijkelijk voortbrengt zooals Felix Timmermans. Men verwacht een aanhoudende stijging en waar die zich niet voordoet, wordt het oordeel bitter. Lang is reeds de tijd die ons scheidt van « Symforosa .» en « Pallieter » en langen tijd reeds was de kritiek weinig aanmoedigend voor Timmermans. Tot, onverwacht en verrassend, de « Boerenpsalm » weerklinkt met sterken, persoonlijken klank en dadelijk als zijn beste werk wordt uitgeroepen.
Timmermans heeft dit voor dat hij nooit getracht heeft de wegen te verlaten waarop hij zich natuurhjk bewoog ; een deel van de kritiek is steeds geneigd te zeggen : « Kunt gij niet wat anders? » En gewoonlljk wordt dit « anders » een ramp voor den schrijver die naar die raadgeving wil luisteren.
Het is omdat hij, niettegenstaande alles, aan zichzelf en zijn kunst is getrouw gebleven, dat hij ten slotte zijn werk heeft kunnen bekronen met den heerlijken « Boerenpsalm ». Zooals zijn vijftig jaar een schoon stuk leven afsluit, komt « Boerenpsalm » als een glanspunt van een schoon stuk literairen arbeid.
***
Misschien wachten ze tot Timmermans zestig jaar is om hem openlijk- en met ceremonie te huldigen. Zoo gebeurde met Streuvels en Toussaint van Boelare veel stiller en in meer beperkten kring met Verschaeve. Claes werd gevierd toen hij vijftig jaar werd. zoodat de regel van de literaire verjaarfeesten nog niet heelemaal vaststaat.
In ieder geval Lier heeft nu toch een mooie tijdsruimte voor zich om zich tot de plechtigheid voor te bereiden. En Timmermans om nog een heel stel werken te schrijven die opde hoogte blijven van zijn « Boerenpsalm ».
Hij is nu gekomen op dit punt waarop vele onzuiverheden uit zijn vroeger werk zijn weggevallen; het anecdotische ruimde plaats voor ruim en algemeen menschelijke; zijn taal behield haar sappigheid en zijn visie dit onverwachte die een van de voornaamste bekoorlijkheden zijn van zijn boeken; maar ze werden zuiverder, scherper, minder grillig. En het fragmentarische van zijn heimatkunst groeide samen tot een grootsch synthetisch werk van zijn streek en van zijn menschen.
De blijmoedigheid is gebleven, de gulheid ook. Maar de uitbundigheid is verschoond tot stiller vreugde. In den man en in het werk. Die haarbos die steeds voor alle fotografen een buitenkansje is geweest, is nu tot een stemmig peper en zout geworden. Ik kan me zeer goed voorstellen hoe ze te Lier een zestigjarigen, spier-witten Felix Timmermans zullen vieren.
En in de jongste foto's die van hem te zien zijn, krijgt ge naast den lachenden, breeden met zijn ganschen persoon lachenden Timmermans, ook een Timmermans die half weemoedig in zichzelf gekeerd is. Een ernstige, schoone kop ernstig en schoon als zijn jongste boek. Zoo werd de wet van het leven op gelukkige wijze voelbaar in het werk van den kunstcnaar.
Wat zal die rijpe wasdom ons nog geven?
Officieel gevierd of niet, heel Vlaanderen door zullen de menschen denken aan hun Felix Timmermans, die Europeeër is geworden omdat hij een echte Vlaming was.
Felix Timmermans, vijftig is de helft van honderd.
Uit De Beweging. Jaargang 14. W. Versluys, Amsterdam 1918
Het Kindeken Jezus in Vlaanderen, door Felix Timmermans.
(Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon).
Felix Timmermans is een begaafd schrijver die zijn persoonlijkheid heel verdienstelijk in zijn kunst verwerkelijkt, maar niet kan verhelpen dat hij, op de kentering der tijden geboren, met zijn tot heden verschenen boeken eerder tot de laatsten der vorigen dan tot de eersten der komenden behoort.
Laatsten en eersten, zij leven nu naast elkander en het publiek zal ze gemakkelijk verwisselen. Wie echter een nieuwe levensinhoud, een nieuwe levensvorm, en dus een nieuwe verbeeldingsvorm der kunst zien, zijn niet meer in staat hun volle lof te geven aan hen die, ook als laatsten hun eigenaardige bestemming vervullend, ongetwijfeld hun tijdgenooten willen schenken wat zij noodig hebben, maar aan hen, als aan zich zelf, in alle onschuld opium voor medicijn toedienen. Opium is Pallieters Vlaamsche Arcadia, opium Jozef en Maria's Kerstidylle aan de Nethe, en wij kunnen van Timmermans laatste, nog ongepubliceerde werk De zeer schoone uren van juffrouw Symprosa, Begijntjen, naar zijn titel te oordeelen, niets anders verwachten als dat het opium zal zijn gelijk zijn voorgangers. Opium verwekt schoone droomen, en geeft geluk voor een wijl, maar het toont werelden van damp wier schijnbevrediging vergaat als de rookwolk waaruit zij ontstonden. Ontwaakt, staat de droomer in zijn armzalige onwetendheid over het hoe of wat van zijn leven zoo weerloos als te voren, en met eenige wrok allicht tegen de goochelvreugde van daareven. Terecht, want enkel de waarachtige schoonheid, souverein in zich zelve, bevredigt en vervult, - hààr droom, als een sterke adem, doordringt de gansche ziel en voedt de inwendige krachten die het léven voeden. Zal ook Timmermans, die zoo vele menschen in deze jaren verblijd heeft met de reeds leuze geworden natuurlijkheid van zijn Pallieter, binnen eenige tijd zijn gemis....aan werkelijkheid moeten boeten door de spoedige onverschilligheid van zijn teleurgestelde bewonderaars? Ik vrees het.
Na het verschijnen van zijn Kindeken Jezus staat Pallieter al niet meer alleen, en het karakter van dit nieuwe boekje dat niettegenstaande uiterlijke verschillen, en schoon in verschillende opzichten voortreffelijker belichaamd, hetzelfde is als van Pallieter, verzwakt de beteekenis van het laatste, dat nu ál te duidelijk niet de schepping blijkt van een vrije, vermogende geest die uit zijn overvloed de stof neemt voor een forsche, jonge levensvisie, maar het streng beperkt product van een streng aan eigen beperktheid gebonden persoonlijkheid. Het is, in substantie, feitelijk een herhaling, en herhalingen laat zich een publiek, dat bovenal, en in deze tijd misschien in het bijzonder, naar prikkels verlangt, niet welgevallen. Niet alleen blijft het herhalende geschrift zonder werking, maar het verstompt bovendien de prikkel die van het oorspronkelijke, thans herhaalde, aanvankelijk uitging.
Gelukkig misschien. Het kan voor de literatuur weinig belang hebben of Timmermans' fantaisie voortgaat met van de Begijnhof naar Arcadia, van Arcadia naar Bethlehem, van Bethlehem weer naar de Begijnhof, en van deze wie weet naar welk ander wereldsch lustoord voor gevoelige gemoederen te dwalen. Het is voor eenmaal genoeg. Een sterke reactie der publieke opinie kan in den schrijver een krisis veroorzaken die op haar beurt weer een heugelijke vernieuwing tot resultaat heeft.
Timmermans durft de werkelijkheid die hij om zich heeft en in zich vinden kan niet aan en daarom bouwt hij zich zijn eigen wereldjes die hem beter bevredigen en in rijker mate de aandoeningen geven waaraan hij behoefte heeft. Hij is niet de man die, pijnlijk beseffend hoe ver de natuurlijkheid uit het leven van enkeling en gemeenschap geweken is, door overwinning van zijn heden de grondslagen tracht te leggen voor een nieuwe, weer in diepste zin natuurlijke toekomst. Hij vlucht terug uit die schrille verscheurde wereld, terug naar Arcadia, naar naieve primitieviteit, naar begijnen en boerenbruiloften.
Ook Pallieter was een vlucht, en een vlucht naar een natuurlijkheid die Timmermans zelf zich niet geheel kon verbeelden. Hij chargeert haar, forceert haar, en in zijn onnatuurlijke, ondernatuurlijke natuurlijkheid voelen wij de bekommering der verliefden die uit verlegenheid brutaal worden. Timmermans gebruikt voor zijn nieuw wereldje ditmaal bij voorkeur onderling tegenstrijdige bouwstoffen van allerlei tijdvak of herkomst, hij vertoont daarbij zelfs die typische epigoneneigenschap, dat hij in de soms gewelddadige saamvoeging van het tweesoortige als in een zeer bijzonder middel zijn kennelijk behagen schept, en dan met een kostelijke grap of een lieve gevoeligheid zijn kleurig gewrocht overpleistert, waar scheuren en gaten konden doen twijfelen aan de hechtheid van het bouwsel en de architectonische bekwaamheid van zijn maker. Eenmaal aangenomen dat het kerstverhaal in Vlaanderen handelt, aanvaard dus de noodzakelijke, misschien zelfs berekende moeilijkheden die op enkele punten de fusie van het Joodsche en het Vlaamsche onaannemelijk dreigen te maken - ik noem vooral de aanwezigheid der katholieke godsdienst vóór de geboorte van den God om wien zij ontstaan is, tot op de paradoxale noodwendigheid die aan een Roomsch priester de Joodsche besnijdenis oplegt van het kindeke Jezus, welks vleesch en bloed hij te voren aan de mis gegeten en gedronken heeft - zijn er nog plaatsen waarop Timmermans, hetzij door achteloosheid, hetzij door gebrek aan doordringingsvermogen de verbinding niet in die mate tot stand bracht als mogelijk geweest ware, onnoodige inconsequenties niet vermeden heeft of door zijn eigen pleizier over een sappige zet niet het gunstig moment wist af te wachten waarop hij haar zonder dwang aan het overige kon plaatsen. Ik geloof dat ook een fusie als Timmermans hier op het oog had den kunstenaar stellige wetten oplegt en dat hij zich vóór alles te hoeden heeft de vrijmachtigheid die in een genre als dit ligt opgesloten niet over de geheele uitwerking uittebreiden, niet in de eigenaardige willekeur van het kader een aanleiding te zien om dezelfde willekeur te laten heerschen over de stof die het kader vullen moet.
Gelijk Pallieter is Het Kindeken Jezus een boek van (in hun inhoud en opeenvolging onmiddellijk aan het evangelie ontleende) tafreelen. Ook in het fragmentarische van Timmermans' werk zie ik een kenmerkende eigenschap van zijn verschijning.
Hij is vooralsnog geen bouwer. Hij is evenmin een groot vinder. Zooals voor de schijnbaar zoo autochthone Pallieter literaire voorbeelden aan te wijzen waren - Gérard Kinnie deed het in zijn Bewegingkritiek van 1917 - zoo zijn er ook voor Het Kindeken Jezus. Timmermans doet opzettelijk wat voor Breughel een noodzakelijkheid was, en hij is niet de éérste. Anderen, Maeterlinck in Le Massacre des Innocents (Vers et Prose, 1o J. No. 1) Vermeylen in De wandelende Jood, Van de Woestijne in Janus zijn hem voor geweest. Ik zeg dit om aan te toonen hoeveel literatuur er is in Timmermans' natuur. Er is niet minder literatuur in zijn gansche wijze van zien en voelen. Talrijk zijn de bladzijden, waar de situatie de bepaalde sentimenten, de bepaalde visies met zich meebrengt, die ons uit veel lectuur reeds heugen en die wij bij Timmermans terugvinden. Er is in ons hart ten opzichte van vele dingen een bepaalde ontroerbaarheid die met het diepere gemoedsleven nog weinig heeft uittestaan en het lijkt mij dat Timmermans te veel de aandoeningen van die ontroerbaarheid als materiaal heeft toegelaten en het in zijn lezers te veel op haar alleen verzien heeft.
Het kan ten slotte niet anders, of hierin ligt een aan individueele willekeur onttrokken noodzaak, die hem in zijn persoonlijkheid en zijn kunstenaarschap bepaalt. Timmermans is een zacht, eenigszins weekhartig man, met een gemakkelijke en warme bewogenheid om land en luiden, en het licht op zijn land, en het leven in zijn luiden; een man met een zekere losheid van gedachte die hem vaak geestig maakt, met een groote gevoeligheid voor de humor en de grappigheid in het dagelijksch doen van zijn omgeving, of de omgeving die hij zich schept voor zijn boeken.
Geen nerf, geen hartstocht, geen geest. Veel gemoedelijkheid, veel zenuw, veel zinnelijkheid. Maar deze nooit in de stralende, organische uitbundigheid die hij zijn Pallieter zoo gaarne had ingeschapen. Een prozaschrijver van tafreelen, fragmenten, korte stemmingbeschrijvingen. In deze ligt Timmermans' talent.
In zijn landschappen mist hij het visioenaire van van Looy's mooiste stukken, het indringende van een van Schendel, het is alles stemming, innig gevoeld, vaak met een treffende volkomenheid uitgedrukt in zijn donzige, nooit pezige, altijd vloeiende zinnen. Hij is nog zeer een kunstenaar van het beeldende, door moeilijk ontleedbare associaties werkende woord; ook zijn proza mist de structuur die gemeenlijk den minnaar van het woord, ontzegd blijft. Ik denk mij liever de kunst waarin de structuur van het werk reeds de symbolische uitdrukking van zijn wezen en dat van zijn schepper is. Juist een kunst die leeft in en door die hartstocht, die geest, die monumentaliteit. Juist de kunst die zingt door de stem van dat diepste gemoedsleven, waar Timmermans in zijn vlottende gevoeligheid niet aan toekomt. Waaraan hij nochtans toekomen moest om de nieuwe figuur te zijn die wij met blijdschap begroeten zouden. Nu geeft hij slechts de verzwakte werkingen van een sensibiliteit die, reeds lang tot de abdicatie van haar korte alleenheerschappij gedwongen, naar verbintenissen zoekt door wier steun zij de schijn van een schoon bestaansrecht kan blijven handhaven. Maar verbindingen worden zulke verbintenissen nimmer. De diepe of verheven ontroering, waarnaar wij als de teekenen van een edeler menschelijkheid verlangen, kan zij niet worden. Al wat zij vermag te bereiken is ondanks alles haar eigen omhulde, verzwakte eigenaardigheid en, als resultaat van haar onvoldane zoeken, die tweeslachtigheid, die de bron is van Timmermans humor, maar tot een hoogere humor dan in Pallieter of Het Kindeken Jezus geboden wordt, niet licht in staat zal blijken.
**************
Kuddenwacht
In de lommerte der boomen,
uitgestrekt in 't hooge gras,
lag een herder bij zijn kudde
schapen, die aan 't grazen was.
D'heete zonne, die heur stralen
deur de dichte takken stak,
blekte grilge gouden rondkens
op zijn oud soldatenfrak.
Nevens hem zwaar asemhijgend
zat zijn zwerte schepershond,
met dë ooren recht omhoog en
neerstig kijkend om en rond.
De oude herder sloot zijn oogen,
sliep en snorkte lijk een paard
en het zweet in vette lekken
viel in d'haren van zijn baard.
Aan zijn kop van onder de aarde
kroop de snuit uit van een mol,
en de hond die 't merkte sprong er
op met een verwoed gegrol.
In zijn witte tanden hield hij
't beestje, schudde 't ovrentweer,
en langs 't glanzend pelsken drupte
't bloed in dunne streepkens neer.
(Lier.-Felix Timmermans.)
Menschelijkheid
Ik, die mij somtijds klein voel in dit groote Leven
dier duizend zonnen, boven dees mijn doodgaand hoofd,
en moedloos dwaal omdat ik hier als mensch moet leven
en mij geen hooger doel van wezen schijnt beloofd....
Kan plotseling zooals een vuur omhooge klimmen
wanneer ik voel en weet, dat in mijn hert getroond,
standvastig en steeds levend zonder aardsche kimmen,
vol ongekenden luister Godes beeltnis woont.
Ik voel mij rijzen dan en ken noch tijd, noch dagen.
'k Ben gansch alleene, 'k heb noch vriend noch vijand meer...
De wereld is vergaan, en al het menschlijk zeer
en blij mag nutloos van zijn tijdlijk-zijn gewagen!....
En needrig knielt het heelal voor mijn voeten neer!....
Wee! dat ik al die schoonheid in mijn vleesch moet dragen!...
(Felix Timmermans.)
Voor Guido Gezelle
Zooals een koning zijt gij langs het land gegaan,
gekroond met 't blauw der lucht, gemanteld met het groen
der boomen en beladen met het lied der vooglen,
omwierrookt van den geur der nooitgetelde bloemen.
Beglansd van zon en maneschijn en sterrenlicht,
die aureolen kringden rond uw peinzend hoofd.
Bemind van al wat roert in kruid en lucht en water...
En in die weelde droegt ge uw koningstaf, uw ziele,
het beeld van God, den Schepper van uw rijk, zoo vroom
en heerlik dat ge een bloem in 's Heeren handen wierd!
Voor ons Nederlanders, die op de hoogte zijn van de internationale litteratuur en door geen enkel vooroordeel behoeven te worden gedwongen om die orientatie kunstmatig te richten, doet het, na al die heftige uitvallen tegen de verjaagde auteurs te hebben gelezen, wel zonderling aan in het Duitsche boekenblad een verheerlijking aan te treffen van... Felix Timmermans. Ieder weet, dat reeds lang voor de revolutie van 1933 het werk van dezen sappigen Vlaming in Duitschland druk gelezen werd in smakelijke vertalingen; zooals dat trouwens ook in ons land het geval was en is. Daarmee werd geen sterveling benadeeld en menigeen beleefde er veel plezier aan. Het werk van Felix Timmermans is geschikt voor consumptie op groote schaal; het munt in alles uit, waardoor een provinciale litteratuur slechts uitmunten kan: door leutige beschrijving, door verregaande gemoedelijkheid, door veel sentimentaliteit en niet minder gemoedelijke melancholie, door dialectwoorden en min of meer vieze situaties, door alles, kortom, waaraan men zich prettig kan warmen, wanneer men niets beters te doen heeft. Wij zijn daarom den heer Timmermans hier te lande hartelijk dankbaar voor één en ander en wenschen zijn boekenfabriek nog een lange en gelukkige productie toe.
Echter: bij ons vergist men zich niet meer in de qualiteit van dit soort litteratuur. Wij weten zeer goed, dat Felix Timmermans in een behoefte voorziet en wij willen hem zelfs gematigd waardeeren als verteller en schilder van aardige tafereeltjes; maar ons wijsmaken, dat de maatstaven van den heer Timmermans ons litteraire pijl aangeven daarin zal men toch niet gemakkelijk slagen.
Niet aldus in het huidige Duitschland. Daar is momenteel de kategorie Timmermans de norm van de litteratuur in het algemeen, blijkens de hooggestemde lofzangen, die Die Literarische Welt aanheft. En omdat wij nu toevallig dezen Timmermans in ons midden hebben, hem kennen, weten wat hij wel en wat hij niet waard is, daarom is het zoo bijzonder nuttig, dat wij hem hier als wimpel zien geheschen op die vernieuwde schuit in onze nabijheid. Hij geeft ons een houvast, dat vreemde, half- of onbekende namen niet kunnen verschaffen; hij demonstreert ons aan den lijve, zou ik haast zeggen, de Internationale van het provincialisme, dat de kans schoon ziet om in verzet te komen tegen den Europeeschen geest, onder het motto, dat het asphalt er mee gemoeid is.
Men kan zich nu zelf deze vraag stellen: als de heer Felix Timmermans in de Duitsche letteren tot model wordt verheven, wat is in de Nederlandsche letteren dan eigenlijk geen Asphalt en Zersetzung?
Felix de geheimzinnige
De schrijver van het lyrische opstel over Timmermans is een zekere Paul Natrath, die zijn betoog aanvangt met een gevoelig woord over de Lesergemeinde van den goeden Vlaming, die zich steeds weer verheugt over het verschijnen van een nieuw deeltje.
Er hangt als het ware een geheimzinnige sfeer om dezen dichter, om hem, die de eenvoudige dingen zoo bemint, die zoo geloovig is en toch zoo menschelijk, die zoo keurig schildert als een prentenboek en die zichzelf toch nooit kwijtraakt (helaas neen! M.t.B.). Misschien staat hij dikwijls zelf met iets van vroomheid voor het wonder in zijn binnenste, eerst misschien wat verbaasd en angstig, om daarna te glimlachen als een gelukkig kind, dat een geschenk heeft ontvangen.
Al deze liefelijkheid, die blijk geeft van geringe kennis van het Vlaamsche volkskarakter, is natuurlijk slechts een aanloopje om Felix Timmermans als volksman te kunnen verheerlijken. Pieter Bruegel lijkt den schrijver de beste spiegel van Timmermans zelf. Is hij niet als deze schilder: vrij, eenzaam, zonder doel, met een verborgen vuur in het hart, vol heimwee en geluk? Kom, kom, heer Natrath, gij kent de Vlamingen niet! Als Pieter bemint de dichter zijn land, zijn Vlaanderen van ganscher harte. Wij gelooven aan deze trouw en bewonderen haar.
Zoomin als Felix Timmermans, zouden wij er aan toe willen voegen, blijkt Natrath het genie van Bruegel te kunnen losmaken van het provinciale aspect; gelukkig was Bruegel meer dan alleen maar een Timmermans! Maar dat wenscht men om der wille van de liefelijkheid voorbij te zien: Timmermans is uit den grond van zijn hart geloovig, zooals het volk van zijn land, zooals Pieter Bruegel, eenvoudig en vanzelfsprekend. Het geloof is er, en het geloof is noodzakelijk. De twijfel kan het niet overwinnen. Het zit mij dieper in het hart, zegt Pieter Bruegel, dan alles, wat ik lees, hoor of zie. Slechts één weg is mogelijk: kinderlijk gelooven en vroolijk en deemoedig voortschrijden naar het licht, dat aan het einde brandt. Maar ook zulk een geloof ontstaat niet zonder moeite. Het komt uit een wetend en strijdend hart.
Den laatsten regel van dit aandoenlijk en mystiek betoog kan ik niet nalaten te [cursiveren]. Felix Timmermans de weter en strijder! Neen, geachte biograaf, zoover zijn wij hier nog niet, en misschien (men moet voorzichtig zijn) zullen wij ook zoover niet komen! Men kan ons veel wijsmaken, maar een Umwertung aller Werte met als eindpunt een wetenden en strijdenden Pallieter is nog allerminst aan den orde. Wij protesteeren voorloopig uit naam van Asphalt en Zersetzung tegen dit overigens leerrijke spel met de Nederlandsche litteratuur.
Deze lezing gaat over de Vlaamse schrijver Felix Timmermans die leefde van 1886 tot 1947. Het meest bekend werd hij door zijn boek Pallieter. Pallieter is een lofzang op de Schepping.
Het boek is een al vitaliteit, het is een ode aan het leven beschreven in beeldende, lyrische stijl. Pallieter zelf is irreëel, ongrijpbaar, onvoorstelbaar, onmogelijk.
Later begreep ik dat de Pallieterfiguur een projectie van verlangen was van Felix Timmermans zelf.
Het boek begint met een hoofdstuk getiteld een fijne morgen in mei. Pallieter wordt wakker en het voorjaar is begonnen. Van puur enthousiasme rent hij in zijn blootje naar buiten, rolt door het bedauwde gras,en springt de rivier de Nethe in.
Voornamelijk zien we hen bewonderen, genieten en danken. Al wat natuurlijk, schoon, goed en zoet is, verwerkt hij met enorme levenslust, energie en intensiteit. Pallieter leeft het leven in al zijn uitbundigheid, maar kent ook momenten van inkeer. In zulke momenten trekt hij zich terug in de stilte, de eenzaamheid ,de nacht om de innerlijke vrede over zijn hart te voelen druppelen.
Als hij naar de nachtelijke sterrenhemel staart, overvalt hem, de man zonder vrees, plots de schrik voor die ontzaglijke kosmos, en hij zei met een zucht: O zaad van God, ge doet me beven. En als Pallieter eens een boom inklimt en de schoonheid van het landschap aanschouwt,is hij aangedaan tot in het klokhuis van zijn ziel
Pallieter leert Marieke kennen en geniet met haar in de maannacht,ze trouwen en krijgen een drieling.
Wanneer Pallieter verneemt dat de rivier de Nethe gekanaliseerd wordt, ziet hij dit als onvergeeflijke schending van het landschap. Hij kan niet meer blijven en trekt met vrouw en kinderen met een huifwagen de wijde wereld in zoals de vogels en de wind.
Een paar jaar voordat Timmermans Pallieter schreef , schreef hij een heel ander boekje, getiteld Schemeringen van de dood De toon van dit boek was niet te vergelijken met die van Pallieter.
Was die toon in Pallieter vreugdevol en optimistisch, in de verhalen van Schemeringen overheerst een noodlotssfeer; alles en allen zijn bevangen door het mysterie van de dood. De toon is donker en pessimistisch. Er is geen hoop, alleen noodlot. Er zijn geen kleuren, alleen grijze tinten..
Hoe kon een schrijver zulke totaal verschillende boeken schrijven?
Wat was er met hem gebeurd?
En had dit misschien te maken met iets religieus? een religieuze ervaring?.
In zijn verdere schrijversloopbaan zien we dat Felix Timmermans een religieuze zoeker is, een Pelgrim.
Zijn boeken weerspiegelen steeds een facet van zijn geloofsbeleving. Uiteindelijk, aan het eind van zijn leven, lijkt hij op een mysticus die zijn leven besluit met de dichtbundel Adagio, de ultieme uiting van Timmermans innerlijke zieleleven en uiting van zijn doorleefd geloof.
Een gedicht dat hier een voorbeeld van is, is het gedicht De kern van alle dingen
De kern van alle dingen
is stil en eindeloos.
Alleen de dingen zingen.
Ons lied is kort en broos.
En donker zingt mijn bloed,
Van heimwee zwaar doorwogen.
Ik zeil langs regenbogen
Gods stilte tegemoet.
In het verdere verloop van deze lezing zal ik wat meer vertellen over de schrijver Felix Timmermans zelf en over de belangrijkste werken die hij schreef. De persoonlijke en religieuze ontwikkeling zal dan duidelijk worden. Ingebed in de lezing citeer ik steeds stukjes van zijn proza, zodat u een indruk krijgt van zijn schrijfstijl.
Felix Timmermans werd op 5 juli 1886 geboren als dertiende kind van de kanthandelaar Gommaar Timmermans en Angelina Van Nueten in het middeleeuwse stadje Lier,even ten oosten van Antwerpen.
Zijn zonnige en zorgeloze jeugd had hij vooral aan zijn vader te danken, een joviale levenslustige man. Hij had veel fantasie en vertelde de kinderen de meest wonderbare verhalen.
Als zodanig was hij ongetwijfeld de eerste inspiratiebron voor Felix, die door hem al vroeg in aanraking kwam met allerlei verhalen die de fantasie en verbeeldingskracht prikkelden
Rond de leeftijd van 19 jaar is Felix nog op zoek naar zichzelf. Hij wil schrijven en zijn eerste publicaties laten zien dat hij door het mysterie der dingen aangetrokken wordt. Hij schermt met religieuze symbolen. Godsdienst en mystiek spreken hem aan vanwege de esthetische mogelijkheden.
Rond deze periode komt Felix in contact met de schilder Raymond de la Haye (1882-1914).
De makkelijk te beinvloeden en zoekende Felix komt danig onder invloed van deze de la Haye te staan.
Niet in het minst door zij uiterlijk zijn verschijning met lange baard had op zichzelf iets apostelachtigs, maar vooral om wat hij zei. Timmermans beschrijft: Hij vertelde over dingen waarvan ik nooit had gehoord of gedroomd. Met een innerlijke overtuiging vertelde hij over Astrologie,Theosofie en Kabbalisme. Hij sprak over de schoonheid en het doel van het Heelal, over de elementen, het zieleleven, de Godsdiensten en bracht alles onder het licht van een mystiek, waarvan ik nooit een woord had vernomen Zijn woorden maakten een zalvenden, geweldigen indruk op mij. Het nieuwe inzicht in het leven, het mysterieuze verband der dingen.
Het was als een nieuw licht dat over mijn leven schoof.
Felix zocht naar de Waarheid, maar dreigde verstrikt te raken in een web van traditionele en nieuwe inzichten waartussen hij uiteindelijk geen keuze kon maken:Hij schrijft:Men snakt en slikt naar de Waarheid, die vrij maakt, en men wanhoopt tevens, juist als een verdoolde dorsteling in de woestijn. Het ene gedeelte van uw hart is theosoof, het andere katholiek, en het geheel hunkert naar de mystiek. Zoo,n toestand knakt de zielevrede. In deze periode van onzekerheid, zoeken en ook existentiële angst, schrijft Timmermans zijn boek Schemeringen van de dood
De vragen die hij in deze novellen stelt zijn:Welke betekenis heeft het leven? Heeft de mens een vrije wil of is hij slechts de speelbal van het noodlot? Is hij verantwoordelijk voor zijn daden?
En wat te denken van de Goddelijke Voorzienigheid? De novellen ademen een sfeer van verschrikking en huiver voor duivel en dood.
Felix is het geloof in een persoonlijke God verloren. In een brief aan zijn vriend Flor van Reeth schrijft hij: Indien ik aan God geloven moest, dan zou ik hem bedenken als een het al-zijnde dat in alles het leven geeft,t is het leven zelf.
Felix heeft niet meer het gevoel partner van een levende God te zijn. Hij voelt zich veeleer partner van de Dood klein en verloren in een zwijgende kosmos. In 1911 belandt Felix Timmermans in het ziekenhuis met ernstige darmproblemen. Er blijkt zelfs een operatie nodig te zijn, waarna ernstige complicaties ontstaan.
Zo ernstig zelfs, dat zijn leven direct in gevaar komt; hij ontvangt dan ook de laatste sacramenten. Felix begreep dat het ernst was, en de doodsangst greep hem aan.
Jarenlang had hij geflirt met de dood, had zich met de doodsgedachte vertrouwd gemaakt.
Tot het eigenlijke probleem van de dood was hij nooit doorgedrongen. Nu was het menens, en Felix voelde dat hij aan zijn vroegere theorieën en redeneringen niets had. Plotseling besefte hij het zinloze van zijn leven tot nu toe. Hij had altijd iets achter de dingen gezocht, had geleefd in een andere dimensie, in een vreemde wereld.
Het kwam hem nu voor dat hij vergeten was te leven, en die gemiste kans wilde hij goedmaken.
In die moeilijke tijd besluit hij dan te kiezen voor het leven. En, zo lijkt het, het leven kiest voor hem,want zienderogen geneest Felix. Het lijkt alsof een knop is omgedraaid, Felix kan, nog herstellende op het ziekenhuisbed, genieten en bewonderen. Hij geniet van de kleur en de geur van twee hyacinten in een potje, van de zon op zijn bedsprei, van de frisse lucht die met haar geuren door het open raam naar binnen komt. Hij zegt: Ik voelde de grote zonde van mijn leven. Ik had verkeerd geleefd ,ik had in een kelder gezeten, terwijl boven mij het leven gonsde, en de goedheid als een lenteregen over de akkers druppelde.
Vier jaar later schrijft Felix dan Pallieter, de ode aan het nieuw hervonden leven, dat een genezende en vormende invloed op zijn persoonlijkheid had. Hij zegt hierover:Alles bij elkaar genomen is Pallieter niets anders dan een kreet van een verloste ziel, die terug in het leven, het geluk, de vreugde, de goedheid, de liefde en het licht ziet en in loutere bewondering staat voor God en wat Hij gemaakt heeft
Een jaar later in 1915 blijkt Timmermans psychologisch niet opgewassen te zijn tegen de moeilijke omstandigheden van de Eerste Wereldoorlog. Om zich innerlijk te beveiligen heeft Felix het geloof nodig, maar geloof, nog zonder grondige geloofsmotivering of bezinning, dit zou pas veel later volgen.
Nee, Timmermans keert voorlopig terug naar het geloof van zijn jeugd, meer en meer gaat hij terug naar zijn verleden. Vooral de blijde mysteries en de verhalen van vroeger bezorgen hem een intens geluksgevoel.
Een wereld doorwasemd van wierook en bloemengeur, waarin de schoonheid van hemel en aarde gestold was.
De verhalen van vroeger, de mysteriën, geprojecteerd in zijn eigen Vlaanderenland. Zo begon Felix Timmermans in 1916 aan zijn Het Kindeken Jezus in Vlaanderen. In dit boek situeert Timmermans het kerstverhaal in Vlaanderen, vooral onder invloed van verhalen en herinneringen uit zijn kindertijd, maar ook van de schilderijen van de Vlaamse Primitieven en van Pieter Bruegel. Net als in Pallieter zingen in dit boek de vogels, geuren de bloemen en bloeit de Vlaamse aarde met een ongekende pracht, maar nu ter ere van Maria en haar kindeke.
In 1924 verschijnt De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaard dat verhaalt over het eenvoudige,diepgelovige meisje Leontientje, dat verliefd wordt op de ongelovige Isidoor. Een voor die tijd problematische situatie.
De pastoor wordt ingeschakeld om te proberen Isidoor te bekeren,maar dit mislukt. Isidoor wil wel graag geloven, maar zijn verstand weigert het te aanvaarden.
Voor Leontientje begint een zware gewetensstrijd, zij wil niet trouwen met een ongelovige, maar zij wil ook geen afstand doen van haar geliefde. Zij probeert de liefde uit haar hart te bannen, maar door deze strijd wordt ze ziek en overlijdt ze. Door haar strijd en dood is Isidoor zo ontroerd dat hij tot geloof komt.
Timmermans heeft hierbij mogelijk zichzelf geprojecteerd in Isidoor, de zoeker.Isidoor wil graag geloven, leest de mystieken, de evangeliën, reflecteert met de pastoor, maar kan niet tot geloven komen. Net zoals Timmermans zelf in zijn schemertijd.
De transcendentie van deze historie zit hem er nu in dat Timmermans Leontientje maakt tot een soort van partner van Jezus, in de zin dat ook hier sprake is van een soort van verzoenend lijden. Leontientje brengt het ultieme offer,en dit leidt tot de genade van het geloof bij Isidoor. Als Leontientje verzwakt en langzaam aan het wegglijden is, ziet Isidoor haar serene vrijheid en onthechting aan het leven: Timmermans schrijft:
Welke rijke geestelijke kracht moet haar doorlichten! .En nu deze dood van zijn lieveken nu hoort hij den klank van het geloof, nu ziet hij het licht van het geloof. Het is licht om u Isidoor zegt ze verheugd met kwijnende stem.Men moet nog maar eens diep geloven Isidoor, een keer en men gelooft voor altijd .zoals men maar eens diep lief moet hebben en men voor altijd lief heeft.
Op Leontientje 's sterfdag breekt de zon door de wolken, de korenvelden geven een gouden kleur en dan staat er een enorme regenboog boven de molen op de heuvel. Als zij haar laatste adem uitblaast schrijft Timmermans: Ineens piept een zwaluw, vliegt wild de kamer in, ritst er weer uit, en verdwijnt recht omhoog in de lucht Maar in oktober zijn de druiven rijp en de pastoor zegt: de druiven moeten vandaag nog af, als ik wacht tot overmorgen zit er de barst misschien al in, en morgen hebben we geen tijd, want er heeft hier morgen in de pastorij een groot doopfeest plaats.
Timmermans ziet de zin van het lijden en offer in het symbool van de druif, die afgesneden en geperst wordt om wijn te worden. Natuur- en Christusmystiek zijn in dit werk tot rijpheid gekomen:de wervende en kritische kracht van echt geloof is niet te vinden in theologische argumenten of dichterlijke beschouwingen of in mystieke literatuur, maar in het levende goede voorbeeld van offervaardige liefde. Tot dit inzicht is Timmermans gekomen en wil er in dit boek van het geloof, zoals hij het noemt van getuigen.
Nu kan hij zich wijden aan zijn volgende boek, de biografie van een voorbeeld die hem als gelovige inspireerde: Franciscus van Assisi. Dit boek heet De harp van St. Franciscus en werd voltooid in 1932.
Timmermans heeft eigenlijk altijd al een hang naar Franciskus gehad, al vanaf zijn jeugdjaren, toen zijn grootvader veelvuldig over hem vertelde.
Ondanks de zeer zorgvuldige voorbereiding ademt St. Franciskus niet de sfeer van een wetenschappelijke studie. Van de eerste tot de laatste regel ademt het werk Timmermans persoonlijke stempel. Timmermans heeft ten diepste de ziel van Franciskus willen peilen, juist omdat hij zich zo verwant met hem voelde. De ziel van Franciskus komt terug in de titel De harp van St. Franciskus Timmermans ontleende deze titel aan het motto dat Sabattier zijn biografie meegaf; Wie waarlijk monnik is, acht niets het zijne, tenzij zijn harp Dat vindt Timmermans een prachtig beeld. Hij laat op blz. 257 Franciskus zeggen:Een minderbroeder mag niets hebben dan zijn harp, dat is de ziel waarmee hij God gedurig looft.
Na de Natuur- en Christusmystiek van Pallieter en Het Kindeke Jezus in Vlaanderen en het mysterie van de menselijke liefde in De Pastoor uit den Bloeyenden wijngaard kijkt Timmermans nu meer in zichzelf, zoekt een identificatiefiguur en vindt die in Franciskus, met wie hij zich erg verwant voelt.
Franciskus, die Jezus heeft geziener zich door aangesproken voelde. Zich geroepen voelde met een duidelijke opdracht, uiteindelijk zelf het levend beeld van de Gekruisigde werd en zijn Zonnelied zingt. Een lied van bewondering en dank voor het leven en de schepping, een lied van verbroedering met de elementen, aarde, wind, water en vuur, die voor hem hun bedreiging verloren hebben.
Timmermans heeft als leek en als dichter dit Zonnelied nagezongen en meegeneuried.
Later, aan het eind van zijn leven zal hij in zijn dichtbundel Adagiozelf dicht in de buurt van het Zonnelied komen.
In de zomer van 1935 verschijnt de roman Boerenpsalm .In dit werk staat nu eens niet een heilige of een geestelijke of een mythische Pallieter figuur centraal. In Boerenpsalm wil Timmermans de zieleroerselen van de doodgewone mens peilen. Die gewone mens is in dit werk de boer.
Timmermans schreef er later over :Boerenpsalm is een werk dat ik reeds vele jaren in mij meedraag. Ik bewonder den boer, ik vereer hem.
Een ding weet ik goed, zon werk zou ik twintig jaar geleden niet geschreven kunnen hebben. Daar is eerst leven, en verwisseling van licht en donker voor nodig. Als men zoo naar de vijftig gaat.(Een lepel herinneringen).
Wortel, de boer in het verhaal, is een stoere, onverzettelijke Vlaamse boer, vergroeid met grond en beesten. maar ook intens genietend van zon, regen, het geurige hooi, het rijpende koren en de vallende bladeren.
Wortel heeft iets van de eeuwigheid van de natuur in zich. Hij weet zich opgenomen in de onverbrekelijke cyclus der jaargetijden door te zaaien, te maaien en te oogsten. Zolang hij werkt heeft de dood geen recht op hem. Wortel is ook een gelovige, hij vecht, hij valt dikwijls, maar staat steeds weer op. En daarop ligt in dit werk de nadruk, want juist hier komen geloof en genade tot hun recht. Ondanks alles volhouden en vertrouwen op Gods hulp en barmhartigheid. Wortel staat steeds in contact met God, hij bidt als hij met zware stappen zijn land afgaat.
De relatie die Wortel met God, en dan vooral met de gekruisigde Jezus heeft, wordt door Timmermans uitgebeeld in het proces van het uit het hout snijden van de gekruisigde Jezus. Wortel doet aan houtsnijkunst,vooral de lange winteravonden heeft hij daar tijd voor. Heel zijn verder leven zal hij aan zijn Kruislieveheer werken. Timmermans laat Wortel hier zeggen :
Voor wien? Voor wat? Uit eigen plezier? Of omdat een mensch door al zijn miserie zoowat op O.L. Heer begint te gelijken?
Christusgeloof en passievroomheid krijgen hier vorm in het uitbeelden van de lijdende Christus in een blok hout. Wortel zegt:
Gij zijt onder mijn handen maar een stuk hout, maar Gij wordt stilaan levend meer en meer.
Gij wordt iets waar ik van ga houden en tegelijk bang van wordt. Bij het heilige werk, dat moeizaam is houdt Wortel zijn meditaties, denkt over zijn leven na en spreekt met Jezus. Als de lente komt, is er geen tijd meer en legt hij het stuk hout op zolder. Maar als groot verdriet hem overkomt, zijn zoon pleegt zelfmoord, haalt hij de Kruisenlieveheer weer van zolder. Als later zijn vrouw overlijdt denkt hij : Nu wist ik het, die Jezus zou ik op het graf van ons Fien zetten
De religieuze draad door Wortels leven is het uitbeelden, het navolgen van Christus met vallen en opstaan.
Hij heeft Jezus als partner, hij wil hem ogen geven: door Hem gezien worden. Wortel heeft het gevoel van partnerschap, niet alleen met de lijdende Christus, ook met de scheppende God. God is de partner van Wortel, de moeder van zijn kinderen.
Wortel zegt : Ik zal voor U het veld beploegen. Zegen mijn handen, zegen mijn hart. En geef mij die zware gerustigheid en die brede berusting waarmee een boer kan werken en werken moet. Doe er op tijd wat zon en regen bij. En dan zal ik voor U het brood voor de hostiën en het brood voor den mensen hun boterhammen, blij en fier uit de grond halen.
Terwijl het geloof in de goddelijke Voor-zien-igheid onuitgesproken in dit boek voorhanden is, wordt hier voor de eerste maal het thema aangegeven, dat later in Adagio meer uitvoerig ter sprake zal komen: God in ons..
Als God in ons doorbreekt kan de grootste zondaar heilige worden lezen we op blz. 41. Je kan natuurlijk uitgebreid speculeren over de vraag hoeveel Timmermans er in Wortel zit. Feit is dat Timmermans op 60-jarige leeftijd voor Adagio het volgende gedicht schrijft
t Kruis staat eenzaam in de velden,
door mijn zware boerenhand
uitgesneden en gebeeldhouwd
en godvruchtig neergeplant.
Jezus is voor ons gestorven
En misschien ook voor mijn veld
Al onz haren en de sterren
Ook het zaad heeft hij geteld.
Heer laat ons elkander helpen
Gij die t stroo niet hebt miskend,
Geef mij t zaad, i geef de tarwe
Voor Uw Heilig Sacrament.
In 1937 verschijnt "Ik zag Cecilia komen",een korte novelle, waarvan Timmermans tevoren aankondigde als een liefdesverhaal, dat kort zal zijn, maar zeer fijn bewerkt, iets als een zang, een gedicht in proza.
De ik-persoon is een jonge man die de gezonde Kempense lucht is gaan opzoeken, om te herstellen van een ernstige longziekte. Aanvankelijk valt de scheiding van zijn verloofde Roelinde hem zwaar, maar dan ontmoet hij Cecilia. Zij is de enig overgebleven dochter van de zwaar beproefde dorpsonderwijzer die zijn vrouw en zeven kinderen heeft verloren. De jonge man wordt verliefd op het tere en eenvoudige meisje, maar hij wil zijn verloofde trouw blijven. Door een gezamenlijke wandeling in de regen is Cecilia echter ziek geworden.
De doktor geeft nog weinig hoop. De jongeman vertrekt om ergens ver weg aan de Maas het enige geneesmiddel te halen, dat haar wellicht nog kan redden. Als hij terugkeert is Cecilia echter al gestorven.
Nu heeft hij de moed om van zijn voorgenomen huwelijk met Roelinde af te zien, want heel zijn leven is enkel nog een verlangen naar de dood, om voor eeuwig met Cecilia een lied en een stilte te zijn
Het mysterie van de menselijke levensloop, het raadselachtige in de mens heeft Timmermans al vroeg geboeid. De vraag naar het waarom in de wereld en mensgeschiedenis.
Hij schrijft :Onze ogen kunnen niet in de zon zien, en God is te stralend om de gebaren van zijn wil te kunnen volgen
De Voorzienigheid wordt hier ter sprake gebracht. Timmermans schrijft : Wij mogen het verloop van de gebeurtenissen geen naam geven. Zie, ik trek een denkbeeldige lijn in het midden van deze hoogte. Als het nu regent, loopen de druppels die rechts vallen, naar de Nethe, en die links vallen naar de Demer. Een kleinigheid van wat wind, het verroeren van een kruidje, een steentje dat in den weg ligt, en de ene druppels vallen links en de andere rechts, ene andere bestemming tegemoet. Zoo is het leven der menschen. Door een niet soms, en het leven gaat een andere toekomst in. Doch alles smelt weer samen in de harmonie van God. Menschen, gebeurtenissen, dood en leven, zijn alles slechts klanken van zijn lied, waarvoor men zwijgt en dat men slechts knielend kan beluisteren"
De toevallige ontmoeting van de hoofdpersoon en Cecilia zal hun beider leven veranderen.
De eerste liefde van de hoofdpersoon was een gemaakte en hebberige liefde :zonder u Roelinde is het leven de moeite niet waard zegt de hoofdpersoon De liefde van Cecilia overkomt hem, wordt hem geschonken: Timmermans schrijft: Zij heft de ogen op:zacht, eenvoudig bezien ze mij. Maar het is de morgen en het is de nacht. Het is de eeuwigheid. Voor dit is er nooit iets geweest. De zaligheid breekt open voor zijn leven .
De dood heeft haar bedreiging verloren want dan zullen wij een lied en een stilte zijn. De novelle eindigt op de kamer van de hoofdpersoon. Cecilia is gestorven en begraven. Hij schrijft naar huis dat hij heel de winter hier zal blijven.
Er is nu geen sprake meer van de Kruisenlieveheer, in deze novelle geen spoor meer van Christus-vroomheid. Het gaat in deze novelle om Het Lied van God: God is aan het werk in het heelal, in de natuur en in de mensenziel. Het zien bij Timmermans is nu een zien van het onzienlijke.
De dingen en de mensen laten sporen zien van een diepere, hogere, mysterieuze werkelijkheid en wij beluisteren het in elkanders ogenDe Voorzienigheid, en het mystieke luisteren naar Het Lied van God, en zelf een klank in dat lied te zijn. Dat is wat Timmermans in deze prachtige novelle wil aanstippen. Later, in de dichtbundel Adagio zal dit nog duidelijker worden.
Rond 1942 gaat de gezondheid van Timmermans hard achteruit. Een sluimerende hartkwaal gaat hem geleidelijk aan meer parten spelen. Het is rond deze tijd dat Timmermans zich voor gaat bereiden op wat zijn laatste grote roman zal worden: Adriaan Brouwer. Zelf een verdienstelijk schilder, was Timmermans geïnteresseerd in de oude meesters. Het moet zo zijn dat Timmermans veel van zichzelf in Brouwer heeft herkend, erdoor werd aangesproken. Hoewel Brouwer ogenschijnlijk heel ver van Timmermans afstond.
Adriaan Brouwer behoorde tot de groten van de Antwerpse schilderschool, Rembrandt en Rubens bezaten werk van hem. Brouwer werd geboren in 1605. Hij begaf zich zijn hele leven in kringen van toneelspelers en kunstenaars, een vaste woonplaats had hij niet. Hij werd de minnaar van een getrouwde vrouw. Hij ging zich vaak te buiten aan drank en verdovende middelen (toeback met hennep vermengt, Belladonna genaamd)
Hij stierf in 1638 tijdens een pestepidemie in een armengasthuis. Hij was totaal afgeleefd,verslaafd aan drank en verdovende middelen.
Brouwer vertelt in deze levensroman zijn leven terwijl hij op zijn sterfbed ligt. Het boek begint dan zo; Nu lig ik hier in het gasthuis, neergeslagen op het strooi van den arme. Adieu leven en kunst. Liever jong en vol vlam de put in ,dan verslenst als een oude dendereer aan zijn doodskist te zitten denken. Met een beetje moeite had ik kunnen leven als een grote mijnheer met kanten kraag, en roem en fortuin binnenrijven .Een deftig speculatie-ventenleven. Ik doe niet mee. Ik ben van anderen deeg gebakken. Er zat een onrust in mij naar vrijheid en opstand; een drift naar hevige dingen, naar geweldig plezier, en een diep heimwee naar ik weet niet wat. En dan, bij God! Door heel mijn wezen een hartstocht om te schilderen, om eeuwig en altijd te schilderen.
Aan het eind van het boek laat Timmermans Brouwer dan zeggen : En nu wacht ik naar het toevallen van mijn ogen. Ik ben misschien geweest wat ik moest zijn? We kunnen er misschien niets aan doen? Of ge heilig zijt, kunstenaar of ketellapper? Ik ben mislukt als mens. Mijn kunst niet. Ik ben dan toch iets komen doen
Kom, laat het nu stil worden. Wij kletsen teveel over die dingen .Ik heb maar een wens, zo zachtjes kunnen uitdoven, met de hand van Isabelle in mijn hand.
Stilte heeft in deze roman niets van haar betovering verloren, en ook het geloof in de Voorzienigheid : Gods wegen! Wat heb ik daar dikwijls aan gedacht en over gepeikerd Veel werk maakt Brouwer van zijn geloof niet, maar tussen zijn talloze avonturen in klinkt de ernstige ondertoon van en kort gebed.Het leven is vuil en lelijk ,ik ook, maar tussen de plooien zit er iets goddelijks en t is dat wat wij er met onze verf willen uithalen en laten zien
Het levensverhaal van Brouwer heeft Timmermans met hart en ziel en alle passie geschreven. We kunnen ons afvragen of dit nude echte Brouwer is die hij beschrijft. Het is waarschijnlijk wel de echte Timmermans, nergens liet hij zo diep in zijn geestesleven peilen. Veel van zijn ideeën komen in het boek terug. Timmermans dochter Lia zal hier later over schrijven: Dit is het boek waarin men vele gedachten van vader terugvindt.
Er zijn vele dingen in, die vader in den mond van Brouwer legt, omdat hij veronderstelde dat Brouwer er zo over dacht... (Mijn Vader)
Door Brouwer zijn levensbiecht te laten spreken op zijn sterfbed kon hij de inhoud van de roman verrijken met levenswijsheid die hij zelf had verworven. Ook Timmermans voelde door zijn hartziekte de krachten tanen.
In Adriaan Brouwer is het Gods Voorzienigheid die het altijd zo in elkaar steekt, dat het bobijntje zo afloopt dat de twee uiteinden van den draad in Zijne handen terechtkomen. Gods wegen zijn onnaspeurbaar.
Timmermans lijkt hierbij in de roman uitgegaan te zijn van de stelling dat onze gebreken een deel zijn van onze kracht. Elk mens heeft zijn vogel, en heeft een steen in zijn hart liggen. Naar die zotte vogel luistert men, en men doet van alles om het gewicht van de steen niet te voelen. Onze gebreken zijn een deel van onze kracht.
En weer stelt Timmermans de steeds terugkerende vraag, voor hoever de mens wil heeft of voorbestemd is om een bepaald lot te ondergaan. Dat de mens niet alles aan de Goddelijke Voorzienigheid moet overlaten maar ook zelf zijn best moet doen. Uiteindelijk lijkt Timmermans tot de conclusie te komen dat Gods wegen inderdaad onnaspeurbaar zijn, maar, zo laat hij Brouwer zeggen::Een ding kan God mij niet verwijten, dat ik hem teveel aan zijn mouw getrokken heb voor tandpijn, geld en andere nutteloze dingen. Ik heb hem laten doen Ik ben mislukt als mens. Mijn kunst niet. Ik ben dan toch iets komen doen.
Wat overblijft is stilte, luisteren in stilte Kom, laat het nu stil worden
Brouwer zegt: Zoo tegen den dood aan begint het stil te worden.En die stilte komt, ik voel ze als drup voor drup immer voller in mijn geest opstijgen ..
Hoewel we veel van Timmermans proza lyrisch proza kunnen noemen, had hij zich behoudens in zijn jonge jaren nooit serieus met het schrijven van gedichten bezig gehouden. Zo rond 1945 gaat Timmermans gezondheid verder achteruit, zijn hart verzwakt zienderogen. In deze laatste moeilijke jaren schrijft hij zijn gedichtenbundel Adagio Adagio is de ultieme uiting van Timmermans innerlijke zieleleven, de verwoording van zijn persoonlijke gemoedsstemming en van zijn beproefd Godsgeloof. Naast natuurmystiek staan het eeuwigheidsverlangen en de godsrelatie in Adagio centraal..
De Adagio spiritualiteit heeft een uitgesproken kosmisch accent.
In deze gedichten heeft Timmermans zichzelf open en in alle vrijheid uitgesproken:Ik heb gevoeld dat een gedicht een belijdenis is uit het diepste en t Gaat tussen God en mij, schrijft hij aan zijn vrienden..
Dochter Clara vertelde later: Adagio heeft vader voor zichzelf geschreven. Al biddend en op zijn ziekbed.
Hij las ons van tijd tot tijd wel eens een vers voor, maar niet om ons iets mee te delen. We voelden dat aan, hij betrok ons er niet in. De afstand tussen hem en ons was al te ver en te groot geworden. Onze jeugd, gezondheid en onervarenheid vormden een kloof, die vaders werk niet kon overbruggen. Het waren indrukken en conclusies van een heel leven en vruchten van strijd, lijden en ervaring. Hij wist dat we niet konden begrijpen, we moesten alles nog beleven.
Volgens Albert Westerlinck heeft Timmermans zijn Adagio gedichten geschreven in het versterkte bewustzijn van de ijdelheid en de vergankelijkheid van het menselijke bestaan : Ik ben een steenen pijp,die ieder uur kan breken en elken dag voor U een nieuwe zeepbel blaast (Adagio no.8)
De herfst en de avonduren nodigen uit tot stilte en bezinning. Reeds in zijn vroege werken vinden wij de natuurbeelden van herfst en avond, die oproepen tot ingetogenheid en weemoed om de vergankelijkheid.
In de Adagio gedichten wordt deze weemoed een bron van dieper geestelijk leven en zelfkennis. Het heimwee naar een oneindig geluk heeft hem altijd voortgejaagd. Nu dringt het besef door dat God steeds riep:Ik ken uw heimwee!. De vertwijfeling gaat nu wijken voor vertrouwen.
Timmermans schrijft :
Heb dank dat Gij mijn weemoed wijdt
en zegen ook zijn vruchten
Ik hoor U door mijn hart en door de rieten zuchten.
Ik ben bereid
Nu komt Timmermans in een volgende fase, de fase van de stilte. De stilte die hem toch altijd had geinspireerd, en waarvan hij had gehouden en naar verlangd. De stilte die voor hem zo moeilijk bereikbaar scheen, boordevol zittend met gedachten en gevoelens. Maar reeds in Pallieter en Het Kindeke Jezus in Vlaanderen is stilte al een bron van ingetogenheid en religieuze beleving. In Adagio heeft hij er een heel gedicht aan gewijd :
Ik hou van de nevel bij de val der blaadren;
het stemt tot weemoed om ik weet niet wat.
Verlangen en betreuren glimmen mat,
Het hart zwijgt loom in t struikgewas der aadren.
Dit is de stilte ,die t geluk laat naadren.
Het ver geluk, dat iets van God bevat,
Maar telkens als een zeepbel openspat
Bij al t gedruisch, dat wij in ons vergaren..
Nu t stil is, wordt mijn ziel de zeekinkhoren
Waarin ik god die door de heemlen bruist,
Beluister, en zijn hoog bestaan kan horen.
O broos geluk, dat in mijn ziele suist,
En uit wat stilte en weemoed wordt geboren,
Maar door dit hart straks weer zo snel verhuist
Gods stilte,waarin we worden opgenomen, het land aan de overzij, de grens van de menselijke existentie; Timmermans heeft er zijn hele leven maar vooral in de Adagio periode naar gezocht.
In zijn gedichten heeft hij zijn innigste gevoelens verklankt. In de stilte, in de diepte, in de eenzaamheid van de eigen ziel is God als grond van mijnen grond uiteindelijk te vinden.
k Zocht U achter dhemelrondten,
In der sterren harmonij,
In profeten,in t doorgronden
En in t zoeken
Wat de boeken
En de wijzen ons verkonden.
k Zocht U altijd buiten mij,
tot het leven mij verwondde,
en ik U o zaalge stonde,
in mijzelven heb gevonden.
God is in iederen mens, wij zelf moeten hem daar gaan zoeken. Hij wacht ,is dat nog niet genoeg?-Wij moeten eerst de muur afbreken om Hem er uit te halen-God roept in ons, maar wij gaan altijd naar buiten luisteren
En het laatste dat hij opschreef : Ga zelf opzij staan en God treedt binnen.
Langzaam ontwaarde hij voor zichzelf de kern van het bestaande. De zichtbare wereld is als het ware slechts uitvloeisel en omhulsel van het goddelijk Zijn. Vandaar zingen bloed en dingen een lied van heimwee naar hun kern, hun oorsprong en eindpunt. Het vergankelijke snakt naar het onvergankelijke, het onvolkomene naar het volmaakte, het schepsel naar zijn Schepper, het broze omhulsel verwijst naar de kern, het lied van al wat leeft is een kinkhoren waarin ruist de stilte van God.
Tenslotte fluistert Timmermans dan het gedicht waarin hij, denk ik, alles zegt wat hij te zeggen heeft. Het is zijn afscheid van het leven. Hij had het land aan de overzij herkend:
Het Begijnhof is d'amandelboon van Lier. En, om den smaak en den reuk goed te bewaren, ligt ze wat bezijds onder de frissche gordijn der Begijnenvest tegen de Nethe, vlak in den waai der velden, maar omsloten en bewaakt door met klimop bewassen muren en zwaargegrendelde poorten.
Daarachter, onder het feestelijk torentje, in de o'ude huizen, waar 's nachts oude herinneringen over de trappen kraken, bloeit de blanke bloesem der vrome begijnenzielen.
De stilte en de eenzaamheid glijden over de bleeke kasseikens langsheen de witte straten, De huizen staan er als onder water, als rechte planten in een vijver.
Het geloof houdt alles wit en stil. Het geloof suist rond den calvarieberg, waar in een proper hofken, onder een blauw portaal, Jezus dood ligt in den witten schoot zijner moeder ; het geloof zweeft doorheen de dichte traliën, waarachter een Ecce-Homo gevangen zit, en 't prevelt uit de namen die op de deuren geschilderd zijn:
«De Wijngaerdt des Heeren, 't Zoete Naemken Jezus, Berg Thabor, De Vlucht naar Egypte».
De stilte is een olie; nu en dan borrelt ze op, en uit den taartigen à-jouren toren wellen dan klokkengalmen open. De witte stille straten zijn een kleurig getijdenboek, verlucht met de naïeve tafereelkens van Jezus bitter lijden.
Oud en ingevallen zweeten de klamme huizekens, maar daarbinnen achter de zieke, vochtige steenen, achter de batisten gordijntjes en de roode geraniums, verjongt zich de geest, gebogen over het geurige boekje van Thomas à Kempis. Moe van zooveel eeuwen te staan hangen de muurkens voorover, en als de kreunende poortjes opengaan, laten ze frissche hofkens zien die de aankondiging aan Maria verwachten.
De stappen klinken in de smalle straatjes, verbaasd over hun eigen lawijd, en een begijntje dat achter een venster zit te borduren, weet niet of ze U moet goeden dag knikken, en als ge al lang voorbij zijt doet z' het toch maar.
Zij zijn gewoon van slechts O. L. Heer en de stilte te groeten.
Elk straatje ziet op vrede; paaschroode daken lachen in de lucht, en er zijn er daarbij die heelemaal groen befluweeld zijn van zacht mos, om artistenfrakskens van te maken, oude druivelaars kaderen hunnen wijnzegen rond de vensters, klimop warmt zich rond de scheefgewassen schouwpijpen, waarop de merels zoo gaarne komen fluiten, en rankrozelaars laten zich naar het verdiep, waar de bedden staan, gaan rieken,.
( Lode Verhoeven 1920 - 2002 )
Roode baksteenenhuizen met witte manchetten, lachen verrassend ten einde van een straatje. De trapgevels hun zolderdeurken zijn als gesloten oogen, en als z' open gaan is de pupil een kat. En altijd de musschen die ongenadig de eene. eentonige snaar van de stilte betokkelen: tjip. tjip, tjip... tjip, tjip...Ze dansen over de straat, wippen in de dakgoten, gaan drinken in de marmeren straatpompbakken, en krioelen in de majestatische begijnenvest, die als 't Begijnhof in heur armen draagt, en in alle huizen binnen ziet. Daar woont ook de nachtegaal, die 's nachts zijn koninklijke perelenkransen over de begijnhofstilte drest. En hoog boven die tevredene nederigheid jubelt de kerk hoog en groot in volle Brabantsche krullenweelde, als een galante markiezin...
Hier wandelt de mystiek in burgerkleeding rond,. Elke begijn staat voor heur eigen potteken; zij kunnen zelf naar de markt en kruidenier hun erwtjes en engelsche vijgen gaan halen. Ruysbroeck is gemengeld met een pond worsten. Zij hebben hun klein huishouden, en hun nederige meubelen, hun hofken, en koperen kandelaars te verzorgen, en de groote tik-tak horlogie op te winden.
Het kloksken in den toren roept hen verschillende keeren naar de kerk vol luisterlijk zilver en begijnenproper geblonken, waar zij in witte lakens gehuld hun gebeden bidden voor in den hemel te komen, voor de vagevuurzieltjes, voor hunnen kanarievogel en tegen de ratten en muizen. Alles is simpel bij hen, ook hunne plezieren; levens der heiligen lezen, met de loto spelen voor pepernoten, strooisel snijden voor de aanstaande processie, die een klinkende dag is in hunne egale vredigheid, en gaan wandelen over de kathedrale Begijnenvest, naast de witte Nethe.
Een kinderlijk reglement stippelt hun leven af : geen honden houden, des Zondags niet van het hof komen, met geen man aan tafel eten. En als dit wit levensbobijntje afgeloopen is, worden ze begraven met 'n witte bloemekenskroon op het hoofd, en nedergelegd in den lommer van die kerk, waar een hofken boven hun lichaam groeit. Het water hunner blanke zielen wordt van boven efkens gerimpeld, door de wereld die er over ritst, maar dieper staan de witte bloemen van hun geest, ongestoord zich rekkend naar God en zijn zoete heiligen.
De geur van 't geloof waait uit hunne witte kappen, en staat recht als een zuil uit den hemel, recht op de roode daken en de oude muren, wit en stil als een gedurige Zondag.
Lierke Plezierke - Van een bruiloft en een Pallietestoet
Lierke Plezierke
Van een bruiloft en een Pallieter-stoet.
Uit de Nieuwe Rotterdamse Courant 12 juni 1928-avondblad
Waar de drie kronkelende Nethen een zilveren knoop leggen; waar plots het spekbuikige, overvloedige Brabant zich scheidt van t mijmerend, magere kempenland, daar is het.
Daar troppelt Lier met zijn roode daken en witte punt en krolgevelen, met zijn torentjes, tuintjes, straten en bruggen uit het weerspiegelende, olijfgroene water op, eenvoudig, rustig, kleurig, zonnig en gelukkig als een droom van Vermeer van Delft.... zoo begint Felix Timmermans zijn boekske Schoon Lier waarin hij met kunstenaarsliefde en hartelijken burgerzin heeft geschreven over al het heerlijke van zijn stad, waaraan hij verknocht is met de uitbundigheid van zijn plezante Vlaamsche wezen en de warmte van sterk volkseigen gevoel. "Lier's animator" is de eere-titel, waarin de voorzitter van den Vlaamschen-Toeristenbond vanmiddag zijn verdiensten voor stad en gewest heeft saamgevat en dien hij welgedaan gnuivend heeft geïncasseerd als een boogschutter van het Sint Sebastiaansgilde een gewonnen hoogvogel. Want hij wil het weten, dat niets boven Lier hem aan het harte gaat. Reisde het niet in hem mee, aldoor, toen hij trok naar waar de appelsienen groeien!
Gij zijt schoon ook mijn stedeken Lier. Ik heb u niet verlaten, ge zijt rond mij gebleven, en 't is of ik van uit het venster van een uwer puntgevels Italië heb zien voorbij wandelen....
Voor zijn stad heeft hij veel gedaan en beiden zijn er wel bij gevaren. Ze gaf hem onuitputtelijke stof tot schrijven en zijn boeken droegen haar naam en den reuk van haar begeerlijkheden over de grenzen naar verre landen bijna zoo alom en in alle hoeken als de naam van de Hollandsche stad Schiedam in kruiken over de wereld is gegaan. In het Fransch, het Duitsch, het Engelsch, het Italiaansch. het Poolsch, het Tsjechisch, het Hongaarsch, het Zweedsch is Timmermans' werk nu al vertaald.
Door de stille De Heyderstraat loopt de vreemdeling en als hij opkijkt tegen een gezelligen lichten gevel: "Ja. mijnheer," zegt ongevraagd gedienstig en met trots een vrouwtje uit het volk, "daar woont Pallieter!"
Zoo één zijn Lier en Felix Timmermans. En daarom kon de gouden bruiloft van eenvoudige Liersche menschjes uitgroeien tot een folkloristisch Pallieter festijn.
***
Twee jaren geleden al zijn in diezelfde De Heyderstraat, waarop de spitse Kluizekerk der Dominikanen neerziet als een trouwe wachter, de koppen monkelend bij elkaar gestoken.
In de Zomermaand van '28 zou NettekeVerstraete vijftig jaar getrouwd zijn en die moest nu eens werkelijk in een gouden zonnetje worden gezet! Een comiteit werd gevormd met natuurlijk een voorzitter, een ondervoorzitter, een schrijver, een schatbewaarder en vele leden, waarbij de man van het initiatief: mijnheer Frans Voet, die op de tram het geld ontvangt iederen keer als er iemand in zit. Timmermans, bovendien gebuur, was heet van de partij, dat spreekt van zelf. In het "Herderinneken", in den "Volksvriend", in het "Café Royal" en bij Stans de Koninck werden wekelijks pinten gedronken en beraadslagingen gehouden over de beste wijze, om het jubileum der vennootschap Van Peborgh-Verstraeten te vieren. Want Piet van Peborgh is de man van Netteke, met wie hij de halfeeuwsche "overwinning op de wispelturige liefde" heeft behaald, zooals Timmermans de prestatie noemt vanwege het feit, dat het te Lier van opgeruimdheid zoo overloopt.
Een groot feest moest het worden! Een feest met een stoet, toepasselijk en symboliek.
Een allegorische voorstelling van Piet's eerzame beroepen van huidenvetter en turfverkooper, dan wel het huwelijk door alle tijden, van Eva tot Netteke, zijnde van het vijgeblad tot het zwarte hoedje met keelebanden! Totdat een der leden, op het lumineuze idee van een Pallieterstoet is gekomen en toen burgemeester en schepenen bereid bleken, ook de Reuzen te laten uittrekken uit hun stoffige bergplaats, om mee te dansen op Netteke's bruiloft, kon een schuimende pint het accoord bezegelen.
Toen de mannen het eens waren, zijn de vrouwen en de kinderen er aan te pas gekomen. En maanden lang hebben jong en oud. rijk en arm, in opgeruimde eendracht ieder het zijne gedaan : de meest fantastische en kleurigste pakken ineen geflikt, papieren rozen en slingers gemaakt en naar hartelust gedicht ter grootere en aldoor grootere eere van het bruidspaar. Bernard Janssens was geheimzinnig bezig om de Reuzen te kalefaten. Hij heeft ze, zei Timmermans, gckamd en geschoren, hun peerdshaar getrest, gefriseerd en gekeperd hij heeft ze gepommadeerd, gekleed en verzorgd tot in de puntjes, hun nagels gekuischt, zelfs Kinnebaba zijn snotneuzen schitterend doen blinken. Vandaag, eindelijk, was de dag der vreugd. Onze Lieve Heer was met Lier en schonk zonneschijn.
En het werd "Lier van het smakelijk bier en van 't plezier en goede sier op een plezante manier"....
***
Vanmorgen vroeg al wapperden van het stadhuis, de "notaris-deftige hersenpan van Lier", de drie vlaggen eendrachtig. De Belgische, de Leeuwevlag en de stedelijke kleuren.
De muziekkiosk op de Groote Markt was gepavoiseerd en van burgerhuizen jubelde het dundoek in den genadigen zonneschijn. Langs de hoofdkerk met haar perperbustoren liepen we, de St. Gummarusstraat door en......
Daar was het.
Dadelijk aan de ingang van de De Heyderstraat wierp, boven den grond, een geweldige hoorn des overvloeds een fel-kleurigen regen van papieren roosjes op een kostelijke eerepoort.
En naar avenant was heel de feestbuurt versierd, met slingers, vlaggen en allerlei dankbare palatie. "Leve het jubelpaar!," dat was kort en krachtig. Maar weten we niet uit "Schoon Lier" van Gommer Nollekens, den kuiper, kaponnendraaier en speculatieventsteker, die al zijn klanten rijmend geriefde en als het bier hem inspiratie gaf, bij gemis van papier zijn bevlieging in den maneschijn op een deur schreef, om z'n vers den volgenden morgen te komen afschrijven? Dichters heeft Lier er meer! Daar lazen we, tegen een gevel, hoe Netteke en haar Piet hebben gezwoegd voor hun kinderen :
Vijf kleinen hielden ze over van
Gods zegen op hun min.
Ze zorgden voor den inslag en de kleeren van. 't gezin
En was voor hun gezeven soms
De broodkast bitter klein,
Ze schikten 't dat de vasters toch
"De jong" niet moesten zijn!
"Deden ze het niet goed zeg?" dat was weer kortaf. "Proficiat Net en Piet" kordaat hartelijk, Maar Netteke's buitengewone diensten aan stad en land waren weer aandoenlijk berijmd. Want u moet weten, dat ze twee reputaties steeds heeft opgehouden : ze was een kranig borduurster en genoot vermaardheid in het aangenaam trekken van losse melktanden!
Als ne melktant ons deed grijzen
Zond ons moe tot Net de bruid
Ja, die suste al onze smarte
En trok gratis al het zeer er uit.
Heden trekt men zonder vragen
Tanden voor gelijk ook wien
En thans komt de droefheid 't laatste,
Als de rek'ning wij bezien.
De anonieme ex-melktand-lijder heeft blijkbaar slechte ervaringen met wetenschappelijk gevormde mondartsen opgedaan!
En ziehier den tekst van het artistieke werk van Nettekes handen :
Netteke Verstraete, die
Door vrienden en geburen
Gehuldigd wordt als gouden bruid
Is een eerste in 't borduren
Menig Princes met rozen praalt
Verwekt door Net haar toovernaald.
Met deze korte bloemlezing uit de dichtkunst der De Heyderstraat zullen we volstaan.
Doch op "Den Oever" oftewel "Klein Venetie", zijnde een groep houten noodwoningen achter Netteke's huis de kantwerksters, die daar wonen, waren als achterburen voor van de partij! schuilt een levenswijs dichter :
Dansen zingen, dat kan iedereen,
Maar 50 jaar zijn vrouwtje minnen.
Dat kan Piet alleen.
Ook deze buurt was danig versierd. Wat met gekleurd papier al niet te tooveren valt en dan een paar bossen gele brem er tusschen, daar heeft het zonnetje plezier in!
Het één-kamer-huisje van het bruidspaar bleef hermetisch gesloten en de deur ging schuil onder het baldakijn van stroo met papieren-rozen-borduursel. Maar van alle bewoners der feestwijk kon niemand het een moment binnen uithouden. Het was een gekrioel van voorbereiding vanwege de te vormen stoet. Timmermans, een gele stofjas over brock en vest van het officieële pak, liet zijn kennersblik gaan over de tractatie voor de jeugd, zijnde siroopstekken, neusjes, tikkenhanen op een stoksken, speculatieventen, brokken van Varenberg en wat meer de Liersche tongetjes streelt. We genoten de eer, even een vleeschbrood te mogen bewaken, zoo'n saucijs van een meter lang. "He, man, als je dat eet, moet je er met de vingers niet aankomen, anders hap je een stuk van je hand..."
Praalwagens reden aan met snaterende jeugd. Reuzen en Reuzinnen verschenen op het terrein, begroetten elkander met hoffelijke buiging en sloegen alvast een flikkertje, grotesk van logge elegantie.
***
Tien stappen en het bruidspaar was in de Kluizekerk. Immers, als het orgeI speelt, trillen de koffie-kommekes in de kast. Een plechtige hoogmis werd opgedragen. Kerkvaandels waren tegen de pilaren gehangen, bloemen en groen stonden ter weerszijden van het altaar en erachter kleurde de vlag van Lier. Op het Stadhuis heeft de burgemeester de talrijke vertegenwoordigers der pers, welkom geheeten. Hij legde nadruk op het door en door Vlaamsche karakter der stad Lier, waarop invloeden van buiten minder dan elders hebben gewerkt. Zoodoende bleven de herimeringen bewaard aan oude tijden van kunst, nijverheid en vermaak.
En daar kwam dan eindelijk de stoet, weelde van kleur, jolijt van muziek, zang en dans.
Voor de vele kijkers langs den weg verassend van vertrouwdheid.
Gendarmen, trompetters en dan in twee rijen de "keersters" met haar versierde bezems.
Er moeten er twee-en-vijftig zijn geweest, doch twee meer of minder, dat kan ook. Oud en jong waren er bij, maar vroolijk allemaal; recht en krom, dik en dun (Timmermans bezwoer, dat één de 130 Kg haalt), met en zonder knot. De suisse, met steek en staf, dirigeerde met den ernst van een Mengelberg het keerstersliedeke.
Ziezoo, de weg was schoon geveegd en daar begon het eerst goed! De Liersche Reuzen bleken uitgebreid met een geweldige Charlot tot opening van dc Pallieter-groep. Gele rok, roode blouse, zwarte kapmantel, de Belgische kleuren. Fruitdragers van het Belofteland torsten een kolossalen druiventros als symbool der Pallietersche weelde. Een forsche Pallieter en een bekoorlijke Marieke repeteerden te paard hun huwelijk, aan bonte toomen geleid door de seizoenen, voorgesteld door vier groepen elk van vier kinderen.
Daarachter volgden, smakkend van het te wachten smullen en smeren, de familieleden van Charlot; de vrouwen met strooien kaphoeden, de mannen in blauwen kiel met rooden zakdoek om den hals en gezellig hun pijpje smorend.
Maar één Pallieter in zulk: een stoet? Hij kwam nog een keer. Nu in den huifwagen, Marieke naast hem met den drieling op schoot, Peterus de ooievaar vol belofte bovenop. Onder in den wagen tripten duiven in het stroo, konijntjes snuffelneusden en achteruit reikte Charlot haar sissende koekepan aan de beluste toeschouwers. En die twee daar, in het grappige hondenkarretje? O ja, miniatuur, maar ze waren het : de Pastoor van het Begijnhof, lezend in z'n brevier, en Fransoo de schilder met z'n palet en in z'n fluweelen kunstjasje.
En daarachter een heele wagen met lieve kindertjes in het wit, voorraad na den eersten drieling....
Hoort :
Drie koningen met een ster
Kwamen gerezen van zoo ver....
Een bende kinderen, vele malen drie koningen met hun ster, alle verkleed met dolle fantasie, om het schoonste of koddigste. Het was de voorhoede van de echte goeie broers : Suskewiet, Pitje Vogel en Schrobberbeek, de amateurs van het estamineetje "In 't Zeemeerminneke".
En de verbeelding ging naar En waar de sterre bleef stille staan.... Zeer geslaagd was het foorwageske, door Jozef getrokken, er in het Lieve Vrouwke met het kindeke.
Lieve kind-engeltjes, wit en blauw en geel en rose gekleed, met zilveren vleugels, begeleidden den devoten stoet.
Van de processie naar den draaimolen het is echt Vlaamsch. Dadelijk na het foorwageske kwam een gezelschap liefdegodjes met een dwaas-grappigen Cupido : vleugels als zwanevlerken, plomp-groote schoenen, onevenredige spillebeenen, een rooden zakdoek om den hals, hoogen hoed op de grijnzende tronie. "De eenige betaalde figuur in den stoet," vertelde Timmermans ons later, "en hij is duur! Het is onze lijkbidder, die trouw aanzegt en als men niet open doet, roept hij zijn boodschap door de brievenbus...."
Cupido? Hij was de voorbode van de groep Anne-Marie, vanwege den hutsepot van liefdeshistories in het boek van dien naam. En de groep was sehoon! Mijnheer Pirroen en de andere Dolfeijnen, in veelvervigen rok en met gekleurde hooge hoeden, sehreden statig met hun crinoline-dames. Mijnheer Pirroen smorend "as ne vapeur' met Jonkvrouwe Cesarine van St. Jan aan den arm. Al die mooie costuums waren te Antwerpen gehuurd.
De laatste en omvangrijkste groep heette : Lierke-Plezierke. Ze stelde den Lierschen kalender der vroolijkheid voor, Sint Nicolaas met zwarten Piet voorop en onmiddellijk daarna zijn halfbroer St. Greef van de halfvasten. Vanwege de heiligheid was hier St. Gummarus mee in den stoet gekomen, als stichter der stad.
Aan kermissen te Lier geen gebrek : Roggenbrood-, Schippekens-, St. Bernardus-, St. Annekens-, St. Margrietjes-, Kluize-, St. Gummarus- en H. Sacraments-kermis.
Vroolijke muziek en dan een bont en bewegelijk maskeradevermaak, van een oprechte uitbundigheid en een volkseigen karakter, dat het even.... aandoenlijk was om te zien.
Dat danste en sprong, wendde en keerde en blijmoedig gaf de zon haar zegen. Maskerade.... "Vischken-bijt" speelden hengelaars in hun trouwpak.
Vermaak van heel het jaar en van elken Zondag. We zagen boogschutters en talrijke duivenmelkers en daar, statig op een wagen keek het belfort goedkeurend neer op volksgebruiken en spelen en lammeren blaatten den spot met den scheldnaam der Liersche bevolking.
Frêle kwam het kopje der stedemaagd uitkijken boven op den hoog verheven Belgischen leeuw. Dan weer een praalwagen met den toren van de Sint-Gommaruskerk, de wijzerplaat verlicht. Het Welvaartschip was getuigd en bevlagd en bemand met vele vroolijke matroosjes.
We zouden al te uitvoerig worden, als we alles van dit gedeelte in bizonderheden gingen noemen : de aanduiding van de winterspelen, van de lekkernijen, de zomervermaken, de kinderspelen. Waarlijk, het blijkt niet kwaad, in Lier jong te zijn! Maar wat we niet mogen vergeten, dat zijn de Reuzen, die voor het Stadhuis hebben gedanst. Goliath, de Reuzin, Kinnebaba hun zoon, Bonpapa, Bonmama, broer Jan, zuster Mie, de Moorsch en de Memmé. Vooral Goliath was prachtig met zijn vollen zwarten baard, z'n nijdige oogen en z'n blinkend harnas. En formidabel het Beiaardspaard met de vier Heemskinderen, zooals het reeds heeft meegehuppeld in den stoet van 1417! Naar traditie moet het door vier opeenvolgende jongens uit één gezin worden bereden (Timmermans : een vierimg is ook goed, ....maar jongens....).
De Heemskinderen, schoon geharnast salueerden met hun daggen.
Hier maakte de "cavalerie" (jongens op een stokpaard en slaande met varkensblazen) de weg vrij daar danste een nar een sierlijken dans.
Ten slotte kwam het bruidspaar in open rijtuig de oude kopjes verschrompeld onder platte pet en zwartbanden-hoedje; een lange rij van "caleizen'' met de familie; een rijtuig met het comiteit (hoera voor Timmermans). En toen was het uit.
Het publiek vulde de Markt. De bossen molentjes en de luchtballons hielden nog iets vast van de kleurenpracht.
***
Op het stadhuis is de pers onthaald op Liersche vlaaikens met toebehooren. We hebben het Begijnhof ( "den amandelboon van Lier") bezocht en gezien, hoe Timmermans er in "t Soete Naemken" heeft gewoond en Mr. Jan van Ruusbroec thans huist in de Hellestraat.
Stil, vreedzaam en schoon was het er.
Toen hebben we aangezeten aan een Pa1lieterige maaltijd, met gesuikerde rijstpap besloten. Schepen Van Hoof was er gastheer uit naam van het gemeentebestuur en hij heeft gesproken over Liers verleden, heden en naaste toekomst : Zondag a.s., wanneer de stoet opnieuw door de stad zal trekken in uitgebreide uitgave. Alle maatsehappijen zullen er met haar vlaggen bij zijn en de plaatselijke nijverheidstakken (kant, borstels schrijnen en muziekinstrumenten) komen uit. Komt naar Lier, want de Lierenaars zijn goed van harte (anders zouden ze geen Schaapskoppen heeten) en zoet van borst zijn ze (anders zouden er gecn Liersche vlaaikens zijn)
Bij dezen maaltijd was het, dat dr. Stan Leurs zijn titel "Liers animator" aan Felix Timmermans heeft uitgereikt. Hij sprak over V1aanderen's folklore en hoopte, dat Licr daarvan een blijvend middelpunt en attractie zal worden. leder jaar kome men samen met Pallieter, Anne Marie, Pirroen, de Reuzen, bier, jolijt en plerier!
Timmermans knikte goedkeurend. Na het gebruik van het voorgerecht, vischschotel en gebraden varkensstuk verklaarde hij zich "een beetje gevoed", maar tevens is het oogenblik gekomen, om zich op het groote bruiloftsmaal verder te gaan voeden,"
Wij aten door, tot dat de heer Toussaint van Boelare uit naam van de gasten het slotwoord sprak. De stadsbeiaardier, de heer Fr. Chauvaux, heeft van 5 tot 6 uur een concert gegeven. Vanavond maakt de Kon. Harmonie "De Xaverianen" muziek op de Groote Markt.
En in de De Heyderstraat zal het laat feest zijn. De buurt wordt verlicht met keerskes in een halven aardappel en lampions en fantastische schijnsels zullen oplichten door kunstig besneden pompoenen. En misschien zal er nog wel een laat buiten gebleven Reus meedansen op de wijs van den eenarmigen vent in den paardjesmolen te Bethleëm, toen het Kindeke Jezus in Vlaanderen was.
Om tot het wezen van Felix Timmermans' kunst door te dringen, kennen wij voor den buitenlander geen beter werk dan de lyrische synthese van Adolf von Hatzfeld : « Felix Timmermans, Dichter und Zeichner seines Volkes. » Wie de buitengewone gevoeligheid van dezen Westfaalsen dichter kent, zal begrijpen hoe hij door haast louter gezichtsindrukken geleidelijk doordringt tot de ziel van Timmermans' kunst. Hij doorleeft de volheid van een avond op de Hoogstraat te Brussel, waar vanuit de kleine zijstraatjes. in dansende rijen, de volksmensen naar hem komen drummen ; hij zit in de trein en hoort een Vlaamse vriend oude wijsjes neuriën ; hij komt in de droomstille atmosfeer van het stadje Lier, en ziet het van op de vesten rond de Sint-Gommarus-toren liggen ; hij voelt hoe in dit volk de gods-dienstbelijdenis met zijn diepste wezen is vergroeid. Uit deze stemmingen, uit dit fluidium van mens tot natuur, van natuur tot mens, zien wij de speciale eigenaard opleven, zoals wij die in elk werk van Timmermans opnieuw aanvoelen.
Wie de kunst van den schrijver van « Ik zag Cecilia komen » wil begrijpen moet ze lyrisch aanvoelen. Het is fout in Timmermans allereerst den verteller te zoeken, tenzij wij ons akkoord zouden verklaren over het diepe onderscheid tussen vertellen en verhalen.
De verteller gaat uit van stemmingen, gaat uit van de ontvankelijk van gemoed bij zijn toehoorders. Het komt er bij het sprookje minder opaan wat de heks doet, dan hoe die heks ons wordt voorgesteld: dat verklaart het onmiddellijk succes van de gekleurde tekenfilmpjes, nochthans dynamisch in hun wezen. De dans van bloemen en vogeltjes in « Le Printemps » blijft oneindig langer bij dan de meest fantastische vondsten van Mickey. Het een schenkt ontroering en bewondering, het ander verbazing en verwondering.
Zo dikwijls Felix Timmermans zich aan deze stemmingskunst overgeeft, zo dikwijls hij met volle grepen putten gaat aan die onuitputbare bron van lyrische inspiratie, schenkt hij ons bladzijden van 't puurste wat onze literatuur weet aan te wijzen. Maar in de dynamiek moet hij het afleggen. Het gaat niet op zijn « Anne-Marie » te veroordelen, omdat de ontwikkeling van de karakters der voornaamste hoofdpersonen zo fragmentair zou blijven, omdat de samenhang van het yerhaal zo los is. Anne-Marie, Corenhemel, Livinus, Swaen, Pirroen, Grain d'Or, zij allen zijn, zij worden niet. Men moet ze van de eerste beelden als het ware smaken, en pas dan kan men in de dooreenstrengeling van hun lotsverbondenheid de tragische conflikten aanvoelen. Wij zeggen wel degelijk van de eerste beelden, want ook daarin breekt Timmermans' lyriek altijd weer door : het is beeld, vergelijking, plastisch woord. Het zijn zintuigelijke indrukken, maar afgestemd op een bepaald gemoed. Dat zet hem in de rij van kunstenaars als de proza-dichter Karel van de Woestijne. Om terug te komen op Anne-Marie : het is van geen tel of er daar een paar levens ten gronde gaan.
Men moet alleen die zovele personen zien leven en bewegen in dat stadje, in die kleurvolle tijd, en de snakerijen van de Dolfijnen, of het tragisch lot van Anne-Marie zijn niets anders dan de bepaalde kleurtinten, waar doorheen wij bij het terugdenken deze levens zien. Zo kan men bij Timmermans zonder verzadiging welkdanige bladzijde uit zijn werken herlezen.
De smaak blijft.
De zucht om zijn stemmingen tot een vastgesloten keten te maken, brachten Timmermans vanzelf bij de anekdote, bij de folklore. Veelal zijn ze van een verrassende sappigheid, zodat heel wat lezers er in lopen, en slechts die episodische toemaatjes gaan houden voor het wezen van zijn kunst, zoals men sommige details bij Brueghel voor de karakteristiek van den groten schilder houdt. Toch zijn zij dikwijls louter hors d'oeuvre, in die zin dat ze niets bij brengen om een bepaald individu of een toestand scherper te omlijnen. Wij. kennen Pirroen's koppigheid vanaf het eerste beeld, waar hij krophalzend opstaat in zijn pruimpurperen frak,de anekdote met de lootjes voor de. tombola voegt daar niets meer bij. Om zijn kostelijke humor missen wij ongaarne een geschiedenisje als dat van Stafke die een Gustaf wordt hoe heet ze ook weer ? maar wij zullen ze liever niet vermelden wanneer wij spreken over Felix Timmermans' « kunst ».
Nu hebben sommige mensen, op bezoek bij den dichter, juist hun vragen in deze richting gesteld, zodat uit de antwoorden moet blijken dat ook Timmermans veel belang hecht aan dat anekdotische. Dat schijnt ons een grove vergissing, en wie 's schrijvers ontvankelijkheid voor iedere oordeelvelling kent, moet begrijpen dat zijn dieper wezen vreemd staat tegenover al het te pralle uiterlijke. Tegenover sommige bladzijden uit zijn werken klinkt dit wel als een vloek, en toch... Men schrappe sommige « gebeurtenissen » rustig uit zijn Pieter Brueghel, of men late eenvoudig «Het Kanon»weg uit Pallieter. Maar men kan niet ongestraft welkdanige avondstemming schrappen, noch die honderden beelden van de herfst. En nu begint zelfs de tijd aan het uiterlijke beeld, aan dat portret zijn echte lijnen te schenken. De foto's van den bolleboos, met de waaiende haarbos, met de fonkeldonkere ogen gaf ons een onechten Timmermans te zien : wie de benevelde, zachte klank van die stem heeft gehoord, wanneer hij met u zacht zit te spreken, wie de tedere glans kent van die ogen, wie vooral nu de herfstdraden ziet glanzen door die dichte haarvlechten, ziet meer en meer den mens zooals hij is als kunstenaar.
Nu was en is deze mens zo eng met zijn volk ,verbonden, zo aardverbonden, zo schollenfest, dat het niet anders kon of vele uitdrukkingen zouden hem in zijn kunst lelijke parten spelen. Bij honderdtallen kan men van die beelden ophalen, waarin hij blijk geeft van een sappige onsmakelijkheid, en die eens de verrassing van het eerst horen voorbij als zovele spatjes op de gaafheid zijner kunst blijven kleven. Waar dit niet het geval was ontstond vanzelf een glashelder meesterwerk, als 'n Symforosa. Het zou niet zo moeilijk vallen om stijlkritisch hier de verhouding van zuiver tot onzuiver vast te leggen, maar bij de rijpe scheppingsdrang van den kunstenaar is dit alleszins voorbarig werk.
Felix Timmermans is een dichter, een lyrisch kunstenaar. Zijn werk is één hymne aan het leven, aan de aarde, aan de mystieke diepten der ziel, aan de zintuiglijke schoonheid.
Waar hij toegeeft aan zijn intieme verbondenheid met den volksmens, waar hij zich leent tot een overdadig aanwenden van anekdotische elementen, loopt het spoedig spaak, al komt hij, moet hij steeds terug tot zijn zingende bewondering. Voor het eeerst dreigde het helemaal mis te lopen met Boerenpsalm, waar de vervoering van Wortel helaas al te aards gebroken werd door zijn op het randje af pathologische minnehandel. De taal was in dit werk dikwijls zo tegenstrijdig met het beoogde stemmingsgevoel van de « psalm » dat wij het werk in zijn geheel, niet in zijn sublieme afzonderlijke gedeelten, hebben afgewezen. Wij vreesden dat bij een verder toegeven aan de zucht naar verbazende incidenten de dichter Timmermans fataal moest ten onder gaan, en daarmede ook zijn kunst.
Maar zie, daar heeft de kunstenaar weerwraak genomen, een heerlijke weerwraak : Cecilia.« Ik zag Cecilia komen, al bij den waterkant, Ik zag Cecilia komen, met bloemen in haar hand ». Ziedaar het simpele motief. Maar hoe werd het uitgewerkt ! Dit is meer dan een psalm, het is een hymne, gaande van de hoogste extase naar de diepste, mannelijk gedragen smart. Het boek bewijst nogmaals hoe wij, ook op kunstgebied, kleingelovigen zijn. Waarom ontkennen dat wij een dergelijk etherisch gedicht nooit van een « dichter » als Timmermans hadden verwacht ? Bewijst ook dit niet dat ook wij waren gaan geloven dat hij vast zat aan de vette aarde ? Het zou een schennis zijn indien wij dit werk in detail gingen ontleden. Het is de juichkreet, het is de smartelijke zang van een twintigjarige, een jubelen van de reinste, van de meest onaardse liefde.
Cecilia : zoals ze daar komt, « met bloemen in haar hand » al bij het ven. Dat ven, waarin de blanke gedaanten van monniken zich bij nevelavonden of maandoorschenen nachten weerspiegelen.
Cecilia : zoals ze daar staat, met het betraande wezen in de bloeiende bloemen, blozend om de diepte van het eigen liefde-gevoel.
Cecilia : bewust van een ongeoorloofde liefde, en toch zo zuiver, zo zonder smet, dat haar naam waardig is van de Zangeres die haar beschermheilige is hierboven.
Cecilia : doorzichtig als amber, eerlijk brandend als de vlam van een kaars, volop vrouw zonder de minste droom van zinnelijkheid. Dat beeld te hebben geschapen na den groven zingenden Wortel stempelt Felix Timmermans tot een kunstenaar bij Gods genade.
En hoe is hij, ondanks dit etherische gegeven, zichzelf gebleven.
Lees deze paar zinnen : « De stilte hangt als een vogel over de wereld. De maan ritselt in een plas als het zichtbaar geluid van een zilveren fluit.» « De maan zoekt en voelt naar teedere klanken ». Hoe voelt men als het ware aan zijn vingertoppen volgende beelden : « Mijne vreugde blonk als een doorgesneden vrucht » « De zon verambert in het dalen» « De witte abdij-toren stijgt als een paasch-kaars boven den heuvel der mastebosschen. »
Wij vinden in deze hymne iets terug van de overtuigende lotsberusting van Leontientje, van de extatische verering van Pallieter, van de smartelijke aanbidding van Livinus Broederhert, en toch is alles anders. Wij zagen eens zeer tedere korfjes, door vrouwenhanden uit gevlochten kantwerk vervaardigd en, ondergedompeld in blanke suiker, versteend. De zon ging op de suikerkristallen spelen en schitteren, en immer meer ging dit kleine juweel voor onze ogen stralen. Het was zo broos dat wij het niet durfden aan raken, en toch was het tastbaar voor ons, en leek het zo vertrouwd. Zo vinden wij in Cecilia de innigste brieven weer, lijk wij ze in onze heerlijkste jeugdjaren gedroomd hebben te zullen schrijven, maar die onze proza-ruwe pen nooit schrijven kon. Er is iets in van de reinheid lijk die openbloeit in de zieltjes van een Communiekantje, wij denken aan Horieneke, maar alle aardse srnet, alle aardse werkelijkheid is hier ver, is hier eenvoudig niet aanwezig. Een lied.
De ergernis om de vijf hoofdstukken hoge, maar holle liefderomantiek voor Roelinde is snel voorbij, maar wij zien ze onmiddellijk als noodzakelijke schaduwgrond voor het witte juweel van de liefde om Cecilia. Of er dan niet een paar pennespatjes zijn? Och kom, ook hierin is Timmermans niet heel en al aan zijn vroeger-ik kunnen ontsnappen, maar die spatjes zijn hoop en al een paar. Zo lazen wij minder gaarne uitdrukkingen of zinnen als ,volgende :
« Ach ! kon ik versmelten in die heldere rust ! » is de eene zucht.
« Mocht die kwelling eeuwig duren, » is de andere zucht.
«... en ondertusschen groeit mijne liefde als een berg... »
« De angst slaat op mij neer als een stad in watersnood. »
Iemand zei ons dat dit werk teveel had van de Franse kunst. Wij hebben het dan herlezen. Maar bij die kleuren, bij die bewondering, bij die volle, zuivere passie, bij de atmosfeer vooral zoals ons die toezingt uit de melodie van dat oude lied : Ik zag Cecilia komen, melodie die men hoort als uit de prille, ijl-tedere klanken van een spinet, kan men niet anders dan te zeggen : dit is, evenals zoveel passages in Timmermans' werk door en door Vlaamse kunst, kunst, vermits men nu toch gewoon is bij Timmermans te gewagen van oude meesters, die ons Memling, Metsys, van Eyck voor ogen tovert.
Inleiding bij De Familie Hernat - Gommaar Timmermans
Inleiding bij De Familie Hernat
Door Gommaar Timmermans
Mijn vader moet een engelengeduld hebben gehad, want zelfs in mijn verste herinneringen zie ik mezelf nog zitten in zijn werkkamer hele schappen van zijn bibliotheek doorbladerend en hem steeds maar weer onderbrekend terwijl hij aan zijn werktafel zat en trachtte te schrijven. Hij was om en hij de vijfenveertig toen ik geboren werd en dus zie ik hem steeds als een oudere man.
Toen ik zeven of acht jaar was had hij reeds een hartaanval gehad en moest het kalm aan doen. De foto's uit die tijd vertonen dan ook een aandoenlijke onbeweeglijkheid; wij zijn samen aan het bessen plukken, wij zitten aan een tafel in de tuin, vader wijst naar iets, ik zit op zijn knie, hij leest me iets voor of is aan het vertellen.
Het meeste speelgoed dat hij voor me kocht was dan ook zo gekozen dat hij er toch samen met mij kon mee spelen; zoals een microscoop, toverboeken, een verrekijker, schelpen die als je ze in een glas water gooide open gingen en waaruit dan slingers van bloemen te voorschijn kwamen, of een stoommachine. Ik kan me de kersttijd niet voorstellen zonder de geur van houtalcohol, stoom en warme olie.
Vertellen deed hij veel : over zijn jeugd, zijn vrienden en kennissen en over Lier, zijn klein, mooi en nogal vervelend geboortestadje. Dat kleine, soms vriendelijk ontroerend, soms dom-wrede wereldje dat hij op grotere schaal op zijn reizen terugvond. Een wereldje met bedrogen dochters, carnavalfeesten, zelfmoorden, bankroeten, met verdiend, gevonden of gestolen geld en goed, kortom over de grote en kleine drama's en vreugden van hier en overal.
Maar ook over sterren, de zee, bloemen en planten vertelde hij, en wel zó dat zelfs nu deze dingen het tegen zijn verhalen amper kunnen opbrengen.
Daar ik een nogal zwaarmoedig kind was, had mijn vader wel eens de handen vol om mij over een of ander te troosten. Hij had daarvoor een zeer eigen stijl. Hij begon niet meteen dolgrappige verhalen te vertellen, het tegendeel was waar. Hij vertelde iets in de toonaard van mijn gemoed, doch naargelang het verhaal vorderde kwamen er tussentonen aan te pas.
Zo bouwde hij laag na laag een omhulsel tot ik zonder het te weten en zelfs een beetje geschrokken mijn verdriet onderweg verloren had.
Was ik echter ontroostbaar dan greep hij naar de noodrem en bakte appelbeignets, monstergrote reddingsboeien die hij met een breinaald uit de hete olie viste, en die ik met enige tegenzin opat; ik was er namelijk niet zo dol op, maar ik denk dat hij dat nooit vermoed heeft, ik heb het ook nooit openlijk gezegd.
Ik was onmogelijk verwend, waarschijnlijk omdat ik de jongste en enige jongen thuis was.
Ik mocht zelfs sommige van zijn schilderijen vernissen of zeggen wat er op een schilderij moest staan.
Een van de dingen die mij het best is bijgebleven zijn de wandelingen die hij met me maakte langs de vesten van Lier; de pekinees die wij toen hadden was eigenlijk de initiatiefnemer van de wandelroute die wij volgden.
Tijdens deze wandelingen werd maar weinig gesproken. Ik was als kind niet erg nieuwsgierig vragen van wat is dit en wat is dat en zo, ik ben het ten andere nog niet en mijn vader vond het waarschijnlijk toen nog niet nodig om me heel die wijde wereld uit te leggen.
Wij bleven even staan bij een mierennest, hij wees met zijn wandelstok naar een koekoek die op een tak zat te roepen, naar een verre regenwolk die voorbij dreef of wierp een steen in de Nete om de weerspiegelende bomen te doen beven in de aldoor wijder wordende kringen. Regen kon ons van die wandelingen niet thuishouden, want vader wandelde even zo gaarne met slecht weer, ik ook, alleen onze eeuwig knorrige pekinees moest dan meestal gedragen worden daar hij niet door en ook niet rond regenplassen wilde.
Alleen bij onweer bleven we thuis. Ik had er een heilige schrik van. Mijn vader vertelde dan met een hommelende stem terwijl hij aan de achterdeur naar de regen en het onweer stond te luisteren, over geweldige blikseminslagen steeds zeer ver van huis en waarbij iedereen meestal gespaard bleef; dat bij onweer de vissen niet willen bijten maar de palingen wel; hoe hij op zijn wandelingen met zijn vrienden verrast was door dondervlagen en in welke veldkapel of boerderij zij gingen schuilen; wat de boeren vertelden over donderstenen, heilichten en de wondere daden van Sint-Donatus; hoe er melk gedronken werd recht van de uier van de koe en als het ontij bleef aanslepen of gevangen zat tussen twee waters er de gewijde kaars en palmtakken aan te pas kwamen. Terwijl mijn vader vertelde veranderde het onweer stilaan van aanzien, het bleef even gevaarlijk maar meteen ook een avontuur even genietbaar als zonneschijn, als het tenminste niet te lang duurde.
Voor mij was en blijft mijn vader iemand om bij te zijn, goed weer, slecht weer.
Over een lange reis en een goed hart - J.L De Belder
Over een lange reis en een goed hart
Door J.L. De Belder
Uit De Toerist 1 december 1952
Ja, ,het is al een hele tijd geleden... Het was in het najaar van 1935. Met twee zware valiezen boeken en kleergoed was ik te Lier in de trein gestapt en via Brussel en Luik ging het naar het « heilige » Keulen. Het was een onvergetelijke reis doorheen de landen van de Herfst, een reis vol weemoed en jong-gespannen verwachtingen.
Keulen : de Dom, enorm en als verpletterend. De schatkamer. Het muzeüm. En dan een paar dagen naar Walberberg, om tochten te maken naar het niet zo verre Zevengebergte.
Het sprookje van de Rijn. Overal werd de bruine wijn gekelderd. Romantische oogstfeesten bij de nruziek van fiedel en volksdansen. En ook : lange wandelingen door de Herfst, met Pater Carlos van Sante die, in illo tempore, in het mooie, moderne Dominikanerklooster te Walberberg verbleef. De omgeving deinde om beboste heuvels: goud en brons en rood en geel, purper, bruin en violet. En daarboven het mirakel van de najaarszon.
Mijn eerste dagen in Duitsland bloeiden open in de doorzichtige wierookwalmen van het nevelig gouden Herfstlicht.
Dan terug naar Keulen om vandaar met een bommeltreintje te vertrekken naar Marburg an der Lahn, waar mijn eerste semester zou beginnen en ik de kursns in de kunstgeschiedenis van Professor Hamann volgen ging. De sneltrein die uit Keulen vertrok kwam veel te laat in de nacht te Marburg aan. Daarom maar het bommeltreintje genomen. (zo iets doet men maar wanneer men twintig is).
Het werd een lange historie. Het was Allerheiligen. Juist op het middaguur begon het overmoedige lokomotiefje zijn lange uithoudingstocht naar het Oosten.
Via Siegen en Dillenburg ging het naar en door het land van Hessen, Midden-Duitsland in ; een land om er sprookjes mee te illustreren, een land «gevallen uit een Sint-Niklaas-droom»...
Bijna tien uren aan een stuk.
Illustratie van Tonet Timmermans
In alle dorpjes, aan alle serieuze steenwegen of baanovergangen : stop. Dan bleef het astmatiek treintje kuchend en hijgend staan. De kaartjesknipper schrok zich bijna dood toen hij mijn reisbiljet onder ogen kreeg. De brave man kon er waarschijnlijk met de beste wil ter wereld niet bij dat ik de moed had meer dan negen uren in een bommeltreintje te willen zitten, wanneer ik, enige tijd daarna, in juist twee uren en vijf en vijftig minuten het zelfde trajekt met een D-Zug kon afleggen. Toen hij vernam dat ik vreemdeling was kende zijn erbarmen haast geen grenzen meer. Die namiddag, vooravond en avond kwam hij er zich telkens maar opnieuw van vergewissen of ik nog geen hulp of verzorging nodig had, of ik nog tot de levenden behoorde. Mijn prestatie scheen trouwens zonder voorgaande te zijn in de geschiedenis van de Duitse Reichsbahn. Ik kan mij niet meer herinneren hoe dikwijls die bezorgde beambte die natuurlijk op deze manier zijn eigen verveling wou verdrijven die dag en die avond met mij een praatje is komen voeren. Het moet in elk geval een respektabel aantal keren geweest zijn.
Te Siegburg viel er twintig minuten op een of andere aansluiting te wachten. Dit evenement herhaalde zich trouwens op verschillende andere plaatsen. Met moed ging het echter telkens verder. Boeren en boerinnen in landelijke klederdracht stapten in, stapten enkele halten verder ook weer uit. Die namiddag heb ik tientallen en nog eens tientallen boerengezinnen voor mij en naast mij op de banken weten plaats nemen. De meeste vrouwen droegen bloemengarven of Allerzielenkorfjes bestemd voor de graven hunner doden.
Grootvaders en -moeders. Boeren en boerinnen. En kinderen. De ganse namiddag en vooravond. Alle in hun bonte klederdracht. De vrouwen en de meisjes in witte voorschoot op een groene, met gele en rode roosjes afgezoomde en van duizend plooitjes voorziene, brede rok. 'n Schouderdoek in Rembrandt-kleuren. Witte kousjes aan de voeten en op het blonde haar : het kleine, vierkante mutsje van de streek. De mannen stijf in hun zwarte, keurigpassende boezeroenen en in hun wijde, zwarte broek.
De vooravond van Allerzielen... De geur van chrizanten. De geur van bronzen najaarsblaren... Dodenherdenking. Inkeer...
De veertigste (?) halte : Siegen. Een nieuw oponthoud van meer dan een half uur.
De geboorteplaats van Rubens, bekeken van op het perronetje van een tot diepe melancholie stemmend spoorwegstation. Dan weer verder, verder..
Verder. Nog een uur. Nog twee. Drie.
En dan zijn we al half weg.
Als het stilaan begon donker te worden en het werd vroeg donker begonnen de avondlampen te branden in de dorpen en de eenzame huizen langs de spoorbaan. Hoeven en stallingen aan de zoom van een bos of samengetroept rond een bornput bij de linde. En hier en daar een verlicht kerkhofje als een zacht-gouden klaarte in de dalende duisternis.
Heuvels in de avond. Langoureuze bossen. Een kudde die naar huis keert.
Weer een uur voorbij. Ik zat voor het eerst een kwartuurtje eenzaam in het kompartiment. Dan weer nieuwe gezichten en andere klederdrachten. Bloemen. Allerzielenkorfjes. Kaarsen.
Dillenburg. Wachten op de aansluiting met een treintje dat waarschijnlijk nog wel een twintigtal kilometers zal te doen hebben voor het bij ons is. Het zoveelste praatje met de onvermoeibare kaartjesknipper. Hier woonden de Oranje's en werd de Zwijger geboren.
Het slot staat er nog, maar daar was in de duisternis niets van te zien. De schemering was al een tijdje nacht geworden.
« Einsteigen ! bitte ! ». Langs de spoorbaan was er niets meer te bemerken dan af en toe de voorbijschuivende klaarte van een dezolate petroleumlamp. Buiten op het land : de nacht...
Dan maar een boek genomen, een van de enkele nieuw-verschenen werken die in mijn valies staken. Laat eens zien... Hier... « Boerenpsalm » van Felix Timmermans. Timmermans...
Een week geleden had ik hem nog ontmoet. Ik zag hem bijna dagelijks. We waren geburen. Ik woonde toch juist het hoekje om. 's Morgens zag ik hem telkens naar de « Kluis » gaan, waar hij naar de mis ging. 's Namiddags deed hij soms zijn wandeling langs het Sas, het «Salon», waar wij, kollegestudenten, binst de vakantie niet weg te denken waren.
Het gebeurde meer dan eens dat hij me efkens had binnen geroepen of een kort praatje had geslagen wanneer hij in de deur stond. Ik had hem meerdere keren bij Ernest van der Hallen gezien, op het Begijnhof, in « Mr. Jan van Ruyshroeck », waar het de bestendige rendezvous-plaats was van al die « post-romantiekers » : Flor van Reeth, « den John Coomans », Frans Mertens, de dikke Gommaar. Het was de tijd van mijn eerste lange broek, van mijn eerste aarzelende gedichten, die ook Felix Timmermans in hoogst eigen persoon al wel eens gelezen en waarschijnlijk uit pure goedhartigheid had goed gevonden... Voor mij was de schrijver van « Pallieter » en « Simforosa » in die dagen het toppunt van de literaire verworvenheid en van de te bereiken roem.
Dus... « Boerenpsalm ». De fignur van boer Wortel kreeg voor mij voor het eerst gestalte tussen Dillenburg en Marburg, op een van heimwee zieke Allerheiligenavond, midden de boeren en boerinnen van Hessen-Nassau, die hun doden gingen bedenken met bloemen en met warm kaarslicht op de graven. Een avond dat men er te Lier overal mee bezig was koeken te bakken, pannekoeken. Alle straatjes in de volksbuurten geuren er dan van.
De vooravond van Allerzielen... Ook Timmermans zou nu wel met z'n ganse familie rond de tafel zitten. Ik kon me zo goed z'n gezellig interieur indenken in de Heyderstraat.
Met Marieke en de kinderen...
Ook mijn moeder zag ik bezig. Of waren ze nu allemaal reeds de lange, lange rozenkrans aan 't bidden voor de zielerust van de overledenen ?
Op zo'n avond, voor de eerste keer alleen van huis en ver weg...
Ik las. Ik vergat. Ik vergat dat ik reeds bijna acht uren in een sukkeltreintje zat, dat het nu stilaan mijn keel was gaan uithangen. Ik vergat dat ik al verschillende dagen uit Lier weg was, dat ik hier alleen zat. dat ik de vrienden de eerste maanden niet meer zou terug zien, dat het een hele tijd zou duren eer ik Timmermans weer eens zou mogen ontmoeten... (zó lezen, zó kunnen opgaan in een boek kan men maar alleen wanneer men twintig; is en wanneer het boek u beet pakt !)
Ik las. Boer Wortel had me vast. Timmermans had me vast. Ik telde al lang geen halten meer. Ik keek niet meer naar buiten, naar de gezichten voor mij. Ik zat op de hoeve van boer Wortel. Ik zat weer in Vlaanderen. Wetzlar en Stauffenburg vlogen zonder mijn medeweten voorbij. Het werd nacht, het werd laat... Het werd later. Ik las.
Toen de gemoedelijke Schaffner mij met een bijna zegevierende glimlach op de schouders kwam kloppen. om mij er van te verwittigen dat Marburg eindelijk in 't zicht was en dat ik tenslotte dan toch loon naar arbeid zou krijgen, was ik juist de bladzijden aan 't lezen waar Timmermans « de Meertse buien het land doet trakteren met hagelbollen en straffe wind », las ik juist dat boer Wortel de « buffel » plannen maakte om dit voorjaar te trouwen met Frisine, die « jonge vrouw als een plakleer ».
Eerlijk gezegd ik had nog graag een uurtje verder gereden en gelezen. Maar ik moest wel uitstappen. Het treintje had seffens zijn taak triomfantelijk achter de rug !
Koffers uit het net. Deurtje open. Achter de uitleg verschaffende Schaffner naar buiten. Marburg an der Lahn...
Eindelijk ! Met een zucht, neen, met duizend zuchten van verlichting sjorde ik mijn twee zware valiezen naar de uitgang toe, stijf van zo lang te zitten. 'k Gaf mijn ticket af, 'k ging door de verbruikzaal naar de uitgang toe, nog steeds denkend aan « Wortel », de boer met zijn artistenklauwen, die beelden snijdt, ook dankbaar denkend aan de schrijver die deze eeuwige boerenfiguur zo'n fors leven had vermogen in te blazen... die mijn Allerzielen-vooravond ten slotte nog van veel heimwee en eenzaamheid had bevrijd. Wat zal ik me gelukkig voelen wanneer ik weer de kans krijg Felix Timmermans om dit boek persoonlijk te danken.
Toen zette ik even mijn valiezen neer om uit te blazen. Boeken wegen zwaar. En dan opeens voelde ik dat ik bleek werd. Ik stond plots als aan de grond genageld.
Neen !?... dat is onmogelijk !. Droom ik ! Die gestalte daar voor me ? Dit gezicht. Dit mat-bleek, met zwierige haren omwuifd gelaat onder de brede hoed... En dan die twee ondervragende, bruine ogen, die eerst verwonderd doen, maar dan tegemoedkomend glimlachen. Een aarzeling aan mijn kant. Ook de eerder kleine, korpulente heer daar aarzelt nog even. Maar dan is er plots geen twijfel meer mogelijk : Felix Timmermans !
Felix Timmermans, met naast zich een reeds oudere, stijfdeftige heer in zwarte jas, op vijf stappen van mij. Beiden waren uit het treintje gestapt, mijn treintje uit Keulen en Siegburg en Dillenburg en 'k weet niet hoeveel andere statiekens en baan-overgangen onderweg, mijn treintje van meer dan negen-uur-aan-een-stuk, mijn treintje van de kennismaking met boer Wortel (terwijl ik zat te lezen had ik misschien rug aan rug gezeten met de schrijver van dit overrompelende boek !), het bommeltreintje van de boeren en de boerinnen dat Timmermans en ondergetekende door Hessen-Nassau had gevoerd, dat de Heyderstraat en de Kluizestraat te zamen had gebracht in de avond-gelagzaal van bet Marburger Bahnhof, op honderden kilometers van het koekebakken-Lier, van de Nazarethse dreef, van het kerkhof en van Pier Moustache.
Ongelooflijk en toch waar !
Na het gewirwar mijner eerste dagen in het Rijk, nadat ik de D-Zug had laten vertrekken zonder mij, na al die vele, vele gezichten van Allerzielengangers onder weg, was dat bijna providentieel .. bijna een echte novelle van Boenin.
Ik had Timmermans wel om de hals kunnen vliegen. Ik voelde me niet meer alleen. Ik was precies weer thuis.
Is dat nu echt ?... Mijnheer Timmermans ?
Ik aarzelde toch nog even. Maar de goede, hartelijke en trouwe Lierenaar nooit zou men het hem aangezien hebben dat hij een auteur was met een wereldvermaardheid, wiens boeken toen reeds in veertien of vijftien talen waren vertaald was reeds een paar stappen naar me toegekomen en had z'n hand uitgestoken.
Wel, wel... dat is nu eens een verrassing, he. Het is of we samen uit 't Kluizelof komen.
Dan stelde, hij me voor aan zijn medereiziger, een der direkteurs van het Insel-Verlag, wiens naam ik vergeten ben. Bijna juichend vertelde ik Timmermans van mijn Wortel-ontdekking. Ik geloof dat ik de woorden vond die zijn hart efkens beroerden, want hij antwoordde me niet onmiddellijk toen ik hem danktc om die laatste uren die ik lezend en gelukkig had doorgebracht in mijn ongezellig trein-kompartiment... Al pratend en ik zelf nog niet geheel bekomen van m'n verbazing, waren we inmiddels buiten gekomen waar een auto op de «Flamische Dichter» en zijn begeleider stond te wachten. Ook ik mocht mee tot aan het hotel en nadien zou de chauffeur me wel naar de Rotenberg brengen, waar m'n hospita zich rond dit uur waarschijnlijk reeds afvroeg waar haar gast uit Vlaanderen bleef.
Toen we door het spaarzaam verlichte speelgoedstadje reden vertelde Timmermans dat hij reeds enkele dagen in Duitsland was om er voordrachten te houden. Die namiddag was hij even naar het nabijgelegen Giessen geweest en morgen moest hij een voordracht houden in de aula van de universiteit, een lezing uit eigen werk. Deze letterkundige gebeurtenis vond p1aats op verzoek van de filologische fakulteit en dit (naar ik de volgende dag op de affiches kon vernemen) bij wijze van eerste lezing en tegelijkertijd als feestelijke inzet van de reeks Internationale, letterkundige voordrachten die het « gebildete » Marburg die Winter zou te horen krijgen .(1)Van zijn komst naar Marburg wist ik niets af... en dat hij mij zou hebben ontmoet in het stadje der beruchte Disputaties, van Luther en Zwingli, van de Heilige Elisabeth van Hongarije, had de schrijver van « Boerenpsalm » al evenmin voorzien.
De verrassing en (ik mag het gerust zeggen) de wederzijdse vreugde waren er niet minder om !
De volgende dag hebben wij samen door het poppenstadje gewandeld. Iedere hoek is een enscenering voor Faust. Marburg is wellicht het enige Duitse stadje waar ook de inwoners nog de landklederdracht dragen. Ik voelde me als een jongen die mee uit wandelen mag met zijn oom uit Amerika. En fier dat ik was ! In elke boekwinkel en iedere straat te Marburg die zich zelf respekteert heeft er vijf of zes ! lagen er stapels vertalingen van de boeken van Felix Timmermans en grote foto's van hem voor de uitstalramen, D'r was er maar een die dit niet scheen te merken en dat was de schrijver van die boeken zelf.
Ik kon me geen gemoedelijker en betere gids indenken. Gedurende dit uur (ver van alle officiëel gedoe van hoog-gehoede en zwart gehandschoende professoren, docenten, stadtbehörden enz, waar hij in zijn hotel het slachtoffer van was) heb ik de echte Timmermans leren kennen ; de goede, milde natuur ; de man met het grootste hart en de mildste ziel uit onze moderne, Vlaamse letterkunde. En wat hij al niet wist over dit schilderachtige stadje, dat in terrasvorm tegen de berg ligt aangeleund !.., Over de trotse burcht daarboven, over Sint Elisabeth die hier gewoond heeft en de melaatsen verzorgde, die er stierf als « beeldschoon, heilig meiske van amper twee en twintig jaar ».
Wij hebben samen het slot bezocht en de gisants in het koor van de wondermooie Elisabethkirche.
En als we de trappen opgeklommen waren naar de burcht en van daar boven het heerlijke panorama bewonderden op het onvergetelijk mooie Lahn-land, toen ben ik gewaar geworden aan zijn naïeve, opgetogen woorden dat de schrijver van «Symforosa» en van « Palliete » niets anders was dan een stille dichter met een uiterst kwetsbare ziel (voor alle schone dingen) en met ogen die alles, maar dan ook letterlijk alles zagen.
Met twee woorden, desnoods met één enkel kon hij de tipische karakteristieken wijzen van het land, het landschap en de speelgoedstad onder aan onze voeten. Pas wanneer hij het had gezien voelde ook ik dat zijn woord het enig juiste was dat paste op het zoëven bewonderde.
Hoe dikwijls heb ik er later moeten aan denken toen ik op m'n eentje op dezelfde plaats stond te dromen : Dit ene uur en die onverwachte ontmoeting met hem waren inderdaad nog een veel langere bommeltreinreis waard geweest.
*****
's Avonds was de plechtige aula van de oudste Evangelische universiteit van Duitsland barstensvol gelopen. Voor mij was alles nieuw. Hij bewoog zich op z'n gemakje tussen al die deftige heren en dames. En toch wist ik dat hij innerlijk vol onrust was. Had hij het me daarstraks zelf niet verteld ! De deken der filologische fakulteit leidde hem in.
Ik voelde me fier. Als Lierenaar, als « gebuur »... als Vlaming.
Timmermans sprak over « Schoon Lier ». Ik was die avond de enige die hem ten volle begreep.
Hij vertelde, in z'n sappig plat-Duits (meer Liers dan Duits), over het ontstaan van Pallieter.
Ik was de meest trotse en de gelukkigste onder al de aanwezigen. En ten slotte las Felix Timmermans voor uit « Boerenpsalm » en juist het vervolg, daar waar ik bij de lektuur van het nieuwe boek gekomen was.
Ik weet nog heel goed dat ik toen twee tranen over mijn kaken voelde rollen, wanneer hij dit kapittel begon te lezen. Want ik had hem gisterenavond verteld waar ik gekomen was.
Nu nog word ik er warm bij wanneer ik er aan denk dat Timmermans wellicht precies dit gedeelte gelezen heeft om me te laten voelen dat bij mijn gezegde en mijn dank van gisterenavond zo maar niet vergeten was... Hij wist immers dat ik ergens tussen het publiek naar hem zat te luisteren.
En in de jubilalie die spontaan en hartelijk opklonk bij het einde zijner geapprecieerde lezing ging m'n aarzelend handgeklap voorzeker verloren. Maar niemand heeft ooit geweten, zelfs niet de naast-zittende toehoorders, zelfs Timmermans niet, dat mijn hart beefde van geluk, omdat ik toen aan den lijve mocht ondervinden en aanvoelen welk ingoed en zuiver mens Felix Timmermans was en hoe hij steeds in het buitenland overal waar hij kwam geweest is. De eenvondige doch respektabele afgezant van het gezonde, heerlijke en schoon-gebleven Vlaanderen !
(1) Na F. T. kwamen er dat jaar nog heel wat, gevestigde, literaire reputaties aan het woord, o.m. de Ijslandsche hereboer-dichter Gunnar Gunnarsson wiens « Advent » toen furore maakte, Ernst Wiechert, die juist « Die Majorien » geschreven had, de Roemeen H. Zillich e.a.
(Na de uitreiking van de Rembrandtprijs op 9 mei 1942)
Uit En Toch van José De Ceulaer
Een week later werd Timmermans te Lier gehuldigd. Vóór de middag werd hij ontvangen op het stadhuis. Hij hield er deze toespraak :
In mijn voordracht te Antwerpen heb ik gezegd dat ik blij ben dat ik geboren ben, en ik had er moeten bijvoegen : te Lier. Want dat is mijn groot geluk ! Doch in Antwerpen kon ik dat niet zeggen. Ik was er zo schitterend ontvangen, eerst bij mijnheer de goeverneur, met porto en patekens van voor de oorlog, met redevoeringen door geleerde bollen van Vlaanderen, en van Duitsland, die een geplisseerde Spaanse kraag aan de hals droegen ; ontvangen met bloemen, muziek, teater, en een bronzen penning. Dat ging daar niet van dit te zeggen, want die mannen van Antwerpen willen van iedereen een sinjoor maken.Ze zouden het mij kwalijk genomen hebben, en mij scheef bezien.
Maar hier op onze kassei kan ik het zeggen.Ze kunnen het mij toch niet meer afnemen...
Ja, ik dank God dat ik te Lier geboren ben. Ik ben daar nog een echt kind in. Lier ontroert en inspireert mij voortdurend, niet alleen in mijn kunst, maar ook als mens, als gewone burger, die als elke goede burger met tegenzin zijn lasten betaalt. Ik heb er een ijdele fierheid voor over.
Ik ga eens alle schrikkeljaren naar de voetbal zien, bijna elke keer heeft er een zijn been gebroken ; maar elke zondag wipt mijn hart omhoog omdat die van Lier gewonnen hebben. Als er een nieuwe bisschop gekozen wordt, dan ben ik trots, al ken ik hem maar amper, dat het er een van Lier is. Als er een minister benoemd wordt, al ben ik in 't geheel niet van zijn politiek gedacht, dan ben ik blij dat het er een van Lier is. En als er een baron in de adel bij komt, dan ben ik twee keren verheugd, omdat het een kunstenaar is en omdat het een Lierenaar is (1).
Lier ligt aan mijn hart. Ik kan er gelukkig staan naar kijken van op de vesten, van uit mijn zoldervenster ; ik kan er horen over spreken als over 't schoonste vertelsel, en erover lezen alsof ik een boeiende roman lees. Als ik in de vreemde vertoef, kan ik er zitten aan mijmeren en ernaar verlangen ; dan wordt Parijs en Berlijn mij vervelend en unheimlich. Dan worden de Alpen postkaarten en Budapest een schouwgarnituur. En elke keer als ik terug uit de statie kom, waait mijn hart weer open als ik die goede, stomme casino zie.
Men spreekt tegenwoordig van bloed en bodem. Ik versta daar wel enigszins iets van. Maar ik versta het heel goed als ik aan Lier denk. Er is iets in de menselijke geest dat onzichtbaar in de aarde wortelt, de grond die ons water en eten geeft, en onze eigenaardige eigenschappen vormt. Gelijk het Diesters bier dat zijn smaak aan 't water van Diest te danken heeft. 't Zit in de voorouders, in het oude bloed, dat van deze lucht en aarde doordrenkt is. Ik heb al eens laten nakijken in de Lierse stamboeken ; ze vinden zo ver ze kunnen zoeken de ene of andere Timmermans ; dat men zou gaan menen dat zij Lier mee hebben helpen optimmeren. Er was zelfs een burgemeester bij, en ge moet niet verschieten dat het familie was (2).
Onze nonkel Rik trok te voet naar Sebastopol; hij heeft het toen mee doen vallen ; en hij zou er gebleven zijn, want schoner meiskens dan daar vindt men nergens, maar hij kwam te voet terug naar Lier. Hij kon Lier niet vergeten. Saffraan heeft er niet aan, zei hij.
Lier ligt aan mijn hart. Waarom ? Omdat men ervan is, en omdat het er goed en schoon is. Lier is goed. Het ligt op de grens van Brabant en het Kempenland ; het rust op de Nete, en heeft beemden en malse verten ; en een fijne lucht, die is een mengeling van dennenbos en Brabants koren. La musique adoucit les murs, water ook. Die vermildering komt van de Nete, die op het gemoed van de mensen inwerkt. Natuurlijk, de mensen zijn hier lijk overal, maar toch niet zo gespitst tegeneen, niet van schuurpapier en pinnekensdraad als op een ander. Daar is iets goed en levenslustig aan. Ze doen niet te deftig en spelen niet te veel de rijke madame. En dat ze soms van elkander klappen, of zoals iemand zei : hardop de zonden van een ander biechten, dat is in elke kleine stad : men kent elkander. Dat animeert. Ach ja, ge kunt toch heel de dag geen lof en goed zitten vertellen, en iedereen voor marsepein laten doorgaan. Dat zou nog triestiger worden. En verder zijn het mensen die gaarne feesten. Feesten alleen is reeds een teken van een kinderlijk en onverzuurd gemoed.
Lier is goed. En Lier is schoon. Dat kunt ge zelf zien. Wandel langs de vesten, langs de Werf, langs de Mosdijk, over het begijnhof, en ge zult al gelukkig zijn. Ik heb in mijn werk die schoonheid laten zien.
...van het Begijhof naar het Pallieterland....
Ik heb ook Lierse mensen getoond, of beter gezegd, van de ene of de andere iets genomen, dat samengekoppeld en verder door mijn verbeelding uitgewerkt. En toch zijn er die er zich in herkend hebben, en ik heb dikwijis al eens een straat moeten omgaan om geen wandelstok op mijn hoofd te krijgen. Zo geeft Lier mij niet alleen inspiratie, maar werkt mee.
Lier is mijn medewerkster. Ik heb er alles aan te danken.
Ik houd van zijn kleur, ik houd van zijn Kapucienenveststilte, zijn Kartuizerslawaai, van zijn begijnhof-vroomheid; ik houd van zijn beeld en zijn gedoe, van zijn toegeworpen namen, van zijn taal en van zijn artiesten. Van alles ! Lier is voor mij een feest. Een gedurig feest. Bij zon en regen, bij sneeuw, en hoe schoon bij maneschijn !
Ik heb er alles aan te danken, en 'k ben blij dat ik vandaag, nu ik 56 jaar Lier inasem, die dank eens hardop kan zeggen. Hier is nog honderd jaar te werken ! Schoon Lier!
Vele jaren geleden lag er in de Lindenstraat een man op sterven. Pastoor De Schutter stond de man in zijn doodstrijd bij, en vroeg hem : « Beste vriend, gij gaat nu sterven, zult gij naar de hemel gaan... en, beste vriend, wat denkt gij dat de hemel is ? » « De hemel, zei de stervende man, dat stel ik mij voor lijk een maandag van Kluizekermis... » (3)
Ik weet ook niet wat de hemel is, maar ik wens, en dan zal ik reeds tevreden zijn, dat het een Schoon Lier zal zijn. Een verhemelst Lier. En in dit geloof wil ik leven en nog niet sterven. Na de middag was er een akademische vergadering in het stedelijk museum, waar een Timmermans-tentoonstelling werd gehouden. Te 17,30 u. werd een gedenksteen onthuld op de Begijnenvest, die tot Timmermans-vest werd omgedoopt. De feesteling, die dezelfde dag zijn 56ste verjaardag vierde, plantte er een lindeboom. 's Avonds werd hem in zijn woning een bloemenhulde gebracht door zijn buren en enkele lokale verenigingen. Toen ik hem de daaropvolgende woensdag vroeg wat hij gedacht had over de viering, zei hij droogweg : « Ja, dat het warm was, hé ». Het was inderdaad snikheet. Toch had ik het gevoel dat er ergens een schaduw over die zonnige dag viel. De geplande volkshulde was lang niet zo algemeen als het de bedoeling geweest was. Het was ook Timmermans niet ontgaan. Ik voelde wel aan dat het hem pijnlijk getroffen had, maar hij toonde veel begrip voor degenen die afwezig gebleven waren. In de nacht van 12 op 13 december van hetzelfde jaar werd de wegwijzer op de Timmermans-vest stukgemaakt en de gedenksteen vernield. De daders werden niet gevonden. « Het is vreemd, zei iemand mij onlangs, dat er zich na de oorlog niemand op die weerstandsdaad heeft durven te beroemen. »
Niemand komt graag voor zijn vergissingen uit.
(1) Bedoeld worden : Mgr. Jan Van Cauwenbergh, Minister Arthur Vanderpoorten en Baron Isidoor Opsomer.
(2) F.C.J. Timmermans was burgemeester te Lier van 1820 tot 1829, maar behoorde niet tot de familie.
(3) Wijkkermis, gevierd in de buurt van de Kluizekerk (bij het klooster van de Dominikanen), waar Timmermans woonde en waar ook de Lindestraat gelegen is.
De Fée is pas van Holland thuisgekomen. Hij praat nog met zijn vrouw en kinderen die
gulle, rustige stem gonst door het huis en wij wachten al op hem in zijn groote kamer met de citroenachtige beschilderde deuren en met Fée's schilderijen aan den muur.
Als schilder gaat de Fée er ongetwijfeld op vooruit. Zijn koloriet is dieper van toon geworden, kreeg distinctie en de mis en page is ditmaal beheerscht en overwogen.
Geen oeval kunst.
Maar daar is de Fée zelf : buik vooruit. Hij heeft het zich gemiakkelijk gemaakt : hij is in hemdsmouwen en ach, als hij er ons ook maar eens toe uitnoodigde! Want, het weder is echt zomersch (stijl Conscience). De zon praalt hoog aan den blauwen trans en zendt hare verzengende stralen over 't aardrijk neer.
In de kamer van de Fée verwijlt een blond licht en op de tafel prijkt een schotel aardbeziën, die een voorsmaakje schijnen te zijn van 't land van belofte!
Zij beloven inderdaad heel wat en zullen hun belofte houden....
Wij zijn spoedig gezeten met een schuldig kloppend hart. De Fée is pas terug.
Wij rukken hem alreeds uit de schoot van zijn familie. De Fee heeft al duizenden gazetmenschen moeten te woord staan en ziehier wij alweer bij hem voor een interview.
Gelukkig : de Fée draagt zijn lot gelaten. Hij is niet hooghartig! Want er schuilt vaak meer hoogmoed in het afwijzen van een interview dan in het aanvaarden ervan.
Zoo zit daar Felix, rustig, eenvoudig, zoo natuurlijk echt voor ons hij, op wie de literatoren, de echte, de groote, de stylisten zoo smalen. Geen kwestie van, dat ze jaloersch zijn op zijn populariteit! Lieve God, néén....!
En toch : hoe men ook over zijn werk denken moge, in den grond van zijn hart houdt ieder in Vlaanderen van dezen man, is men fier op zijn buitenlandsch sukses, omdat hij een van de weinigen is, die Vlaanderen naar buiten vermogen te dragen.
Zijn werk is in alle talen omgezet. Zoo pas bleek, dat drie van zijn boeken in het Servisch werden vertaald! Ernest Claes volgt Timmermans in het buitenland. De Witte is naar Duitschland verhuisd.
Wij hebben in Vlaanderen beter werk dan De Witte, zelfs Ernest Claes heeft dat, maar er is nu een aanvang. Een begin. De rest zal volgen, hopen we.
Wij hoorden,alzoo vingen we ons babbeltje aan,dat uw boek over Sint Franciscus af is?
Ja. Eindelijk.
Lijvig?
Zeer lijvig, niettegenstaande Franciscus nogal mager moet geweest zijn.
lk houd van dikke boeken. En het volk ook. Wanneer verschijnt het ?
ln het voorjaar. In Holland en Duitschland.. Ik heb mij voor dit werk veel opzoekingen getroost, historische en andere. Ik wilde geen fouten bedrijven tegen den tijdgeest, geen historische dwalingen begaan .. .. Ik ben er ook voor naar Italië geweest. Maar slecht weer, dat we hehben gehad! Koude! Regen! In Rome koffie met een scheutje genever gedronken om warmte te krijgen. Ik heb mij Italië en Assisie moeten verbeelden, het land van de blauwe luchten, het Italië van de zon! Toen we te Florence naar een schilderij van Fra Angelico stonden te kijken, schoon jongen, hemelsch schoon, begon plots de zon te schijnen.
Wat moest ik doen? De schilderij of de zon? De schilderij won het, en toen ik buiten kwam, zag ik nog juist de zon de straat uitloopen....
Hoe hebt gij uw werk geschreven?
In grooten eenvoud, mijn vriend. Er staat geen woord in, dat niet in Lier intra muros zal begrepen worden. Ik heb de bloemekens wat geweerd en strakker van stijl geschreven....
Hoe hebt ge Franciscus opgevat?
Ik heb dezen prachtigen mensch en heilige gezien als persoon en in zijn tijd. De atmosfeer, en hij daar zoo schoon in. Ik heb niet zoozeer belang gehecht aan de omgeving. Voor mijn part, 'k geloof, dat Sint Franciscus zelfs in Peru had kunnen leven....
Hebt gij lang er aan geschreven?
Schrijven is het voornaamste niet. ik heb in zijn geheel aan dit werk vijf jaar gewerkt.
Verwacht gij er veel van
lk ben blij dat het af is. Wat denkt ge van die aardbeziën? Eigen gewin. Proef, wacht....
Timmermans gaat ze wasschen, brengt ze ons terug, nog meer belovend dan daar straks.
Ik riek geerne den reuk van die aardbeziën. Zoo zoet, zegt Pallieter.
Wij gelooven hem : het klinkt alles zoo oprecht, wat hij zegt, zoo gemoedelijk en joviaal, zoo eigendommelijk-Vlaamsch, zoo volkomen van ons ras.
Nu een strikvraag :
Van welk van uw boeken houdt gij het meest?
Ge zoudt denken, dat hij antwoorden gaat : van allemaal.
Maar geestig klinkt het ; Van Pallieter en Synforosa. Breughel had ik willen eenvoudiger schrijven. Direkter. Bv. Als Breughel voor de eerste maal in het huis van Pieter Coecke komt duurt het nog al lang, eer hij op het atelier belandt. Ik zal mijn best doen, om eenvoudiger te schrijven.
Gij moet uw aard geen geweld aandoen orakelen we.
Het klonk pedant, maar het was goed gemeend. Merci, pak nog een jarebees.
Gaat ge nog veel voordrachten en lezingen geven?
Minder, veel minder.
Wij weten, dat Timmermans op zijn reizen in Duitschland en elders veel propaganda maakt voor onze schilderkunst en onze literatuur. Onze Vlaamsche minister in het buitenland!
Wat gaat ge nu schrijven?
Kleine, eenvoudige vertellingen. Mijn observatie-veld is vlak bij. Hier ligt ongelooflijk veel stof. (niet letterlijk opnemen!) Formidabel.
Aan dezen mensch durven we nu een vraag stellen, die hij onbevangen en eerlijk beantwoorden zal, we zijn er zeker van :
Leest gij veel?
Weinig
Geen pose van interessantigheid. Hij leest weinig! Had hij evengoed niet hoog kunnen opgeven van zijn lectuur?
Ik lees weinig, omdat ik weinig tijd heb. En als ik eens een dag niet schrijfgezind ben, de boog kan niet altijd gespannen staan, ga ik wandelen of ik schilder wat. Ik schilder geerne. Schilderen is plezant. Het ontspant mij. Maar toekomende maand ga ik lezen. Dan laat ik de laatste werken komen. Een heele maand en langer doe ik niets dan lezen.Weet gij het laatste nieuws, broeder?
Het is Timmermans, die nu vraagt. Wij zijn een beetje op onze hoede. Want Timmermans is bekwaam ons er eens te laten inloopen.
Raad eens?...... Neen.
lk ben jurylid voor het toekennen van den vijf-jaarlijkschen wedstrijd voor essays en kritische beschouwingen! Wij lachen allebei!
Timmermans, sinds jaren bestendig slachtoffer van de kritikanten, thans jurylid om de kritikanten te beoordeelen! Het is amuzant!
Gaat ge u wreken, Fée? Wacht, ik zal het u zeggen - gij gaat ze allen een lesje in mildheid geven! Wij kennen u.
Natuurlijk spreken we over Vlaanderen en Vlaamsche toestanden.
Wij gaan vooruit, meent Timmermans, absoluut, we gaan vooruit. Wij hebben den wind in de zeilen ....
Hoe was het Pen-congres, Fée?
Schitterend. Maar er waren te weinig Vlamingen. Veel te weinig. De Mane (Emmanuel de Bom!) was er grandioos. Ik heb me goed met hem geamuseerd. Wat een plezante guit toch, dien mane! Maar het kongres, als kongres zelf, was zeer belangrijk. Er is over oorlog en vrede gesproken, over behandeling van politieke gevangenen. De schrijvers staan niet buiten de maatschappij, maar er midden in. De politiek leidt hen en leidt de wereld.
De schrijvers moeten invloed ten goede doen gelden op de politick.
We praatten toen nog lang in het straatdeurtgat van Fée's huis, want wij konden maar geen afscheid nemen.
Maar eindelijk lieten we den gullen en goedhartigen Timmermans alleen in den zilveren avond. Niet, dan na hem veel sukses met zijn nieuw en toekomend werk gewenscht te hebben.
Want de Fée : hij mag er zijn en zal er steeds mogen blijven zijn.
Uit Het Laatste Nieuws, 30.6.1942, opgenomen in het jaarboek 39 van het FT Genootschap.
Enige jaren geleden kwam er bij mij een pater jezuïet uit Maastricht, om te zeggen dat hij heel veel van mijn werk hield, maar dat hij nog liever mijn boeken in Duitse vertaling las dan in het oorspronkelijk Vlaams. En wel om de volgende redenen, zei hij: "In de Duitse vertaling komt uw stijl voornamer voor, is deftiger en minder onbeleefd, al de familiariteiten vallen weg, die volkse klank, die volkse smaak, dat hemdsmouwachtige is verdwenen. Het geheel is minder luidruchtig, minder sans-gêne. In een woord: in het Duits is uw stijl meer Monsieur. En vergeet niet, voegde hij erbij, in het Duits heeft elk naamwoord een hoofdletter. Dat komt plechtiger binnen als iemand met een hoge hoed. Goeden dag mijnheer!"
En daarmee was de pater weg. Moest ik nu blij of triestig zijn? Een mens schrijft niet wat hij wil en hoe hij wil. Ik heb nooit zus of zo willen schrijven. Ik heb simpel geschreven. Waar het hart van vol is, loopt het papier van over. Ik heb geschreven zoals een jongen fluit die zichzelf gaarne hoort fluiten, want anders zou hij niet fluiten. En wanneer hij meent dat anderen naar hem luisteren, geeft hij zich nog eens zoveel moeite om schoon te fluiten.
Zo is het ook met schrijven, bij mij althans. Bepaalde onderwerpen hebben mij verlokt en ik heb ze uitgeschreven in de stijl, die ik uit die onderwerpen hoorde voortvloeien. Ik kan er niet aan doen. Het is mijn schuld niet dat het zo is. Ik kan niet anders. In elke dichter zit er een geheime dwang van te moeten schrijven, passie van te willen schrijven, geluksgevoel van te kunnen schrijven. Dat is zo simpel als een glas water.
Daar komt nog van alles bij. Het is allemaal zo niet van zijn moeder gekomen. Want als de schrijver meent dat er anderen luisteren, gaat hij meer op zijn stijl letten, gelijk de fluitende jongen op zijn fluiten. Hij schrijft niet meer alleen voor zichzelf. Een volk staat om hem heen. En de dichter let op zijn stijl, niet om bevallig en welgevallig te zijn, maar om helder te zijn. Ik zou het om geen waarom over mijn hart kunnen krijgen om, zelfs over het hoogste of diepste gevoel een zin neer te schrijven, die onze wasvrouw niet zou verstaan. En ik zet mijn punten en komma's, al zet ik ze soms verkeerd, even gewetensvol, zoals de schoenmaker van over ons deur zijn houten pinnekens in zijn schoenen klopt. Er is daar een verantwoordelijkheid en een verbondenheid. Een tekening of een schilderijtje kan men gerust alleen voor zichzelf maken. Maar schrijven is een brief. En een brief moet verzonden worden, anders schrijft men hem niet. Schrijven dient uit den aard der zaak om meegedeeld te worden; zowel de brief van de soldaat aan zijn lief als de Goddelijke Komedie van Dante. Een volk luistert. Om helder van uitdrukking te zijn, niet alleen voor u zelf maar ook voor dat volk, is er werk nodig. Dat betekent zijn gedachten, gevoelens, ontroeringen, zijn bezieling een harmonische gestalte geven. En dat is nog zo gemakkelijk niet. Ik weet ervan mee te spreken. Dat vraagt soms meer transpiratie dan inspiratie.
De ene schrijver wordt bezield door religie, de andere door heldenfiguren, door het boerenleven, door de natuur, door de liefde of door de problemen over leven en dood. Het komt er niet op aan. De een is zwaarmoedig van natuur, de ander opgewekt; deze innig zacht, gene luid, eenvoudig of ingewikkeld, ook daar komt het niet op aan. Waar het wel op aankomt is een heldere uitdrukking vinden van wat ons drijft, zodat stijl en onderwerp één worden in vlees en in bloed.
In mijn geval keert het hart zich naar het volk. Ons volk is zinnelijk en mystiek. Het looft God met een stuk spek in de mond - als het er is. Het danst onder de galg, waar het straks zal opgehangen worden.
Het houdt van Rubensiaanse schittering en van Memlingse vroomheid. Het heeft in zijn bloed de uitspatting van een Adriaan Brouwer en als Bruegel een hang naar mystiek. Als men dan midden onder dat volk staat en zijn ziel beluistert, groeit en bloeit er vanzelf een stijl uit, die deze volksziel in al haar facetten zal omvatten. Bij mij gaat het erom de lokale kleur te treffen, het pittoreske, het sfeervolle, zodat men er zich daaronder en daarbij voelt, de eigenaardige contouren van het beeld, de muziek van het levende woord, het bloedwarme woord zoals het in ons volk leeft en zingt.
Men heeft er zo zijn best aan gedaan, er dikwijls van wakker gelegen en er menig nachtelijk uur om gekraakt. Wanneer men dan denkt dat de vertelling goed is neergeschreven, overleest men ze nog eens zoals een brief, voor men die in de bus steekt. En in de hoop dat men nu verstaan wordt verzendt men ze. Dat is onze stijl. We hebben er al ons Latijn in gestoken, en dan komt daar ineens een pater jezuïet zeggen : ik lees liever uw boeken in Duitse vertaling dan in het Vlaams! In een vertaling! Die de lokale kleur mist, waarvan de woordschakering is beduimeld gelijk de dons van een druif. Wat blijft er dan nog van over? Ik schrijf b.v. 'De zon zakt weg door een wolkenholleken' en dan krijgt men in het Duits terug: 'Die Sonne geht unter.'
Moest ik nu blij of triestig zijn? En ik was blij. Want ze hebben mij ondanks toch verstaan! Zie, elke schrijver heeft iets te zeggen dat tussen de regels zit, dat de essentie van zijn werk uitmaakt. En in mijn kunst heb ik niets anders willen uitdrukken dan bewondering voor het leven. Bewondering spijt alles, spijt de tragiek, spijt de donkerte, spijt onze kleinheid en onze modderigheid. Bewondering voor het leven, voor de natuur en de mens in al de gebeurtenissen van geboorte, groei, strijd, liefde en kunst.
In alles glinstert er iets goddelijks. Bewonderen is danken. Ik ben blij dat God mij op de wereld geblazen heeft.
En meer heb ik niet gewild dan die blijdschap neerschrijven. Ik mag bijna geloven dat men mij verstaan heeft. En het verheugt me bijzonder dat ik evenals in Vlaanderen en Holland ook in Duitsland, spijts de vertaling, een grote lezerskring gevonden heb.
Dat men mijn werk hoogschat, hoef ik hier niet te zeggen, nu men mij zojuist de Rembrandtprijs heeft toegekend. Ik sta er nog van te verschieten. Sedert ik het bericht kreeg, ben ik er nog niet gans van bekomen, en ik kan geen woorden genoeg vinden om u, mijne heren uit Hamburg, mijn dank over te brengen. Maar er is ook iets in mij dat zegt dat ik niet de enige ben die dankt. Ook mijn volk dankt u.
Het volk van Vlaanderen. Dat Vlaanderen waar wij geestelijk in zwemmen, dat ons doordrenkt en doorzindert, dat ons begeestert en bezielt met zijn schone kracht, zijn stralend verleden en zijn grote tragiek, dat ons trots maakt met zijn levensvolle en levensblije kunst van bouwen en beelden, dat de hoop verheft op een gelukkige toekomst, die ons de sedert lang verloren eigenwaarde zal teruggeven. Dat volk dankt u. Het is langs Duitsland heen dat onze schrijvers in andere landen vertaald werden. Alzo is Duitsland de vinger die aan de wereld wijst dat er nog een Vlaanderen is. Daarvoor dankt het volk u.
Deze onderscheiding aan een Vlaming heeft eens temeer het bewijs geleverd welke innige banden er bestaan tussen Neder-Duitsland en Vlaanderen. Die bestaan niet alleen in de bouw der huizen, in de bouw der taal, maar ook in de bouw van het menselijk gemoed. Klaus Groth, Fritz Reuter, Hoffmann von Fallersleben, het kunnen bijna Vlamingen zijn.
De kunstenaar is de kern van het volk. De kunstenaar gaat vooraan. Dat is zijn roeping. Toch werken! En ik geloof dat ik u allen niet beter kan danken dan door verder voor mijn volk te werken, al is het dan ook in mijn hemdsmouwen!
De Wereldfaam van Felix Timmermans - José De Ceulaer
De wereldfaam van Felix Timmermans
Uit De Toerist 1 december 1952
Door José De Ceulaer
In Augustus 1946 schreef F.V. Toussaint van Boelaere, dat de populariteit van Felix Timmermans een schade en een schande was voor het Vlaamse volk en dat zij een gevolg was van de nazistische propaganda. Hij voegde er aan toe : « Doch overal elders in de wereld, waar de meningen vrij zijn, wordt het werk van Timmermans van nul en zonder waarde verklaard ».
Hiervoor werd hij duchtig op de vingers getikt door Albert Westerlinck, in « Dietse Warande en Belfort » (November 1946, blz. 570-571).
Twee dagen na de dood van Felix Timmermans en twee dagen voor zijn uitvaart, nl. op 26 Januari 1947, antwoordde hij in « Parool » op de aanval van Westerlinck. Hij beweerde dat de grote faam van Timmermans dagtekent van en gegroeid is met het nazisme, en profeteerde dat die faam teniet zou gaan met het nazisme.
« Parool » zou thans 1952 als jaartal vermelden, indien het niet ware tenietgegaan, en Toussaint van Boelaere zou er zich reeds enigszins kunnen van vergewissen in hoever zijn profetie in vervulling is gegaan, indien de Vlaamse Akademie zijn overlijden niet tijdens hetzelfde jaar en samen met Felix Timmermans o ironie van het lot had dienen te herdenken.
Indien hij zijn mening niet in het openbaar had verkondigd, zouden wij er thans geen belang meer aan gehecht hebben. Vermits dat echter wel het geval is, achten we het ogenblik geschikt om aan te tonen, dat hij onbetrouwbaar was in zijn voorlichting van de publieke opinie, dat zijn beweringen vals waren en dat zijn profetie tot nog toe niet in vervulling is gegaan en weinig kans heeft om ooit in vervulling te gaan. We zullen dus het ontstaan en de groei van Timmermans' faam trachten na te speuren en de oorzaak van die groeiende faam trachten te bepalen.
Onder vrienden mag dat gezegd.
Om de onbetrouwbaarheid van Toussaint van Boelaere te bewijzen, nemen we het « Nieuw Vlaams Tijdschrift » (II,4 - Oktober 1947), waarvan hij zelf redaktielid was, even ter hand.
Naar aanleiding van een zijner bijdragen over de Belgische taalkundige en archeoloog Franz Cumont schreef Herman Teirlinck daarin, dat het stukje « blijk gaf van 'n verregaande kortzichtigheid ». Herman Teirlinck nam in hetzelfde nummer een « terechtstelling » (sic !) op van dhr H.A. Lunsdorf, de vroegere hoofdredakteur van Elsevier's Weekblad.
Toussaint had tevoren in het Nieuw Vlaams Tijdschrift over de Nederlandse dichter Werumeus Bulling het volgende geschreven : « Ik had nochtans de hoop dat Buning, na de doorstane beproeving en daardoor gesterkt, een andere weg zou opgaan dan hij doet en zijn vrije woord zou wijden aan de bouw van de Europese demokratie op grondslagen die niet louter reaktionair zouden zijn. Zijn medewerking aan Elsevier's Weekblad doet me leed, oprecht leed. Onder vrienden mag dat gezegd ».
En hier dan de terechtwijzing van de h. Lunsdorf : « Afgezien van het feit dat de woorden bouw van de Europese demokratie op grondslagen die niet louter reaktionair zouden zijn een uitermate vaag karakter tonen, en het de vraag is in hoeverre men Elsevier's Weekblad daartegenover kan stellen, moet het mij van het hart dat de heer F.V. Toussaint van Boelaere tot twee keer toe getracht heeft aan dit Weekblad mede te werken. Onder vrienden mag dat gezegd ». Zó was « de Fernand », zou Mark Tralbaut zeggen.
Fernand V. Toussaint van Boelaere was dus « verregaand kortzichtig » en daarenboven onbetrouwbaar. Hij was dat ook, wanneer hij over de waarde van een letterkundig werk oordeelde. We zullen dat aantonen door zijn eigen woorden aan te halen.
In zijn recensie van « Boerenpsalm » (in het Algemeen Handelsblad van 21 Augustus 1935) schreef hij dat dit werk hem « weldadig » aandeed, maar, naar zijn mening, is boer Wortel een heidense boer « met, pour les besoins de la cause, een vernisje kristelijke ortodoxie... ». Hij schreef verder, dat Timmermans hier brute, maar eerlijke schoonheid te genieten gaf, en voegde er aan toe : « een literaire eerlijkheid die al lang in Timmerman's (sic !) werk niet meer was te vinden ».
In die recensie bewees hij dat hij nooit zonder vooringenomenheid over een letterkundig werk oordeelde, in de volgende, die van « Ik zag Cecilia komen », verschenen in «Onze Tijd» (IV, 4 - 1 April 1939), dat hij zich bij zijn oordeel door zijn humeur liet leiden.
Hij schreef dat trouwens zelf, vermits hij zijn bespreking aldus aanving : « Tussen een roman van Aldous Huxley en een van Simon Vestdijk doet de lektuur van Timmermans' jongste werk " Ik zag Cecilia komen " weldadig aan hoe scherp men ook het gevoelen heeft dat men, in andere omstandigheden, b.v. indien men slecht gehumeurd was, datzelfde werk voor onbenullig zou kunnen doodverven ».
Wereldfaam.
Zelfs een kortzichtige, onbetrouwbare en humeurige persoon kan af en toe de waarheid schrijven. Daarom zullen we even onderzoeken, hoe de faam van Felix Timmermans ontstond en groeide.
In 1933 kwam de N.S.D.A.P. in Duitsland aan het bewind. Ontstond toen de faam van Felix Timmermans ?
Reeds in 1917 was er een fragment uit «Pallieter » in het Duits vertaald. In 1921 was de Duitse vertaling van « Pallieter » in boekvorm verschenen, nadat «Het Kindeke Jezus in Vlaanderen » en « Juffrouw Symforosa » reeds waren gepubliceerd. In 1933 bedroeg de oplage van « Pallieter » al 100.000 exemplaren. Dezelfde oplage werd toen bereikt door «Juffrouw Symforosa» en « Driekoningen-triptiek ». « Schoon Lier » en « De Nood van Sinter-Klaas » waren op 40.000 exemplaren verspreid, « Het Kindeke Jezus in Vlaanderen » op 34.000, « De Harp van Sint Franciskus » en « Pieter Bruegel » op 20.000 en « Het Keerseken in de Lanteern », de « Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt » en «Anna-Marie» op 15.000. Tijdens de 12 jaar voor het bewind der Nazi's werd het werk van Felix Timmermans dus op meer dan een half miljoen exemplaren verspreid, tijdens de 12 jaar van hun bewind groeide dat aantal met ongeveer 750.000 exemplaren aan.
In Maart 1928 had Felix Timmermans te Keulen zijn eerste spreekbeurt in Duitsland gehouden en sedertdien was hij er ieder jaar opnieuw te gast geweest en had hij reeds het woord gevoerd in Berlijn, Hamburg, Dusseldorff, Trier, Aken, Dortmund, Koblenz, Wiesbaden, Krefeld, Darmstadt, Duisburg, Kleef, Munster, Solingen, Rheydt, Göttingen, Seehausen, Stolberg, Langensalza, Giessen, Elwert, München, Führt enz... Hiermedc menen we, aan de hand van onweerlcgbare feiten, bewezen te hebben, dat de faam van Timmermans in Duitsland reeds bestond vóór 1933. Die faam had helemaal niets met het nationaal-socialisme te maken. We zullen trouwens aantonen, dat het vals is te beweren, dat « overal elders ter wereld, waar de meningen vrij zijn » zijn werk « van nul en zonder waarde » verklaard wordt.
Engeland kende Timmermans reeds vóór Duitsland, want op 1 Febrnari 1917 schreef het « Literary Supplement » van de « Times » met veel lof over Pallieter. Het vergeleek het met « La Légende d'Ulenspiegel » van Charles de Coster en stelde het er boven. Het noemde Pallieter : « de inkarnatie van het Vlaamse genie, zoals dat geopenbaard wordt in zijn kunst, zijn literatuur, zijn muziek. En aan hun nauw kontakt met de natuur », zo ging het verder, «danken die drie hun inspiratie en hun roem ».
Toen de Engelse vertaling van Pallieter in 1924 door de uitgeverij Harper & Brothers uit New-York op de Engelse en Amerikaanse markt gebracht werd, schreef het vooraanstaande Amerikaanse literaire weekblad « Saturday Review of Literature » met evenveel lof over het boek als het Engelse dagblad « Times ».
Ook « Pieter Bruegel » werd in het Engels vertaald, evenals « De Nood van Sinter-Klaas » en « Driekoningen-tryptiek », die in boekvorm verschenen, en « Juffrouw Symforosa », dat in «The Dial» werd gepubliceerd.
« Pallieter » werd niet alleen in het Duits en het Engels vertaald, maar ook in het Frans (1923), het Zweeds (1925), het Tsjechisch (1927), het Italiaans (1929), het Esperanto (1933), het Deens (1936) en het Fins (1947).
Een opsomming van al de vertalingen van Timmermans' werk vinden we hier overbodig, maar we willen er toch op wijzen, dat men zijn werken kan vinden in Nederland, Luxemburg, Frankrijk, Duitsland, Engeland, lerland, Spanje, Italië, Oostenrijk, Hongarije, Roemenië, Griekenland, Tsjecho-Slovakije. Joegoslavië, Polen, Letland, Finland, Zweden, Zwitserland, Noorwegen, Denemarken, Noord-Amerika en Zuid-Amerika, Zuid-Afrika, tot zelfs in Alaska, Nieuw-Zeeland, Indië, China, Japan en Australië. We somden hier slechts de landen op waar. van we zekerheid hebben, en mogelijk zijn er nog wel andere.
We noemden er b.v. Israël niet bij, ofschoon we de Hebreeuwse tekst in handen kregen van het verhaal « Het Zegevierende Haasje », dat in 1934 werd gepubliceerd in een Palestijns tijdschrift.
Felix Timmermans hield niet alleen in eigen land, in Nederland en in Duitsland spreekbeurten, maar ook in Luxemburg, Oostenrijk, Zwitserland, Denemarken, Frankrijk, Engeland, Italië, Polen en Hongarije.
Uit alle delen van de wereld ontving hij brieven, o.m. van Sigrid Undset, Selma Lagerlöf, Hans Carossa, Henri Gheon, Herman Hesse, Stepban Zweigen Thomas Mann.
De grote Spaanse schrijver Miguel de Unamuno kende zijn werk, zowel als de Franse filozoof Jacques Maritain, en de grote Italiaanse schrijver Giovanni Papini verklaarde eens : « Timmermans is de grootste katolieke schrijver van onze tijd. » De beroemde Duitse Jezuïet Friedrich Muckerman schreef in 1927, na het lezen van « De Pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt » : «Neen, Europa gaat nog niet ten onder, zolang Timmermans leeft ».
Toen het Hongaarse staatshoofd in 1937 een tentoonstelling, gewijd aan Belgische kunstenaars, opende in Boedapest, werd Timmermans in een Hongaars dagblad « een der grootste zonen van het hedendaags België » genoemd en een Praags dagblad schreef in 1938, dat hij « met recht als een door de muzen uitverkoren vertolker van het land en het volk van Vlaanderen » mocht worden beschouwd.
We geloven dat de hier aangehaalde feiten en getuigenissen de bewering, als zou de faam van Timmermans de grenzen van de nazistische invloedsfeer in tijd en ruimte niet overschreden hebben, voldoende tegenspreken.
Die faam is voor een groot deel, maar niet uitsluitend, het gevolg van het sukses van Pallieter. Dat sukses nam zelfs ongewone vormen aan. Het nieuwe woord Pallieter werd gebruikt als fabrieksmerk voor sigaren, tabak, limonade en zelfs gedroogde haringen - al zien we het verband tussen Pallieter en een gedroogde haring niet goed in - en als benaming voor herbergen, landhuizen, kermissen, revues, optochten en... weekbladen. Te Montreal, in Kanada, bestaat er een « Studio Pallieter ». Te Valencia, in Spanje, hangt er een schilderij die Pallieter voorstelt. In Amerika zijn er zelfs mensen welke die naam aan hun kinderen gaven. Onlangs nog vernamen we, dat iemand « achter het ijzeren gordijn », in Oost-Duitsland, een boot zag met het opschrift « Pallieter ». Met de tijd kreeg het nieuwe woord zelfs een nieuwe begripsinhoud, welke voortdurend verruimde. Vreemdelingen, die Lier bezochten, vroegen dikwijls niet waar Timmermans, maar waar Pallieter woonde. Lier is de Pallieter-stad, haar inwoners zijn de Pallieters, haar voetballers de Pallieterjongens.
Mensen die een onbekommerd en lustig leventje leiden noemt men eveneens Pallieters.
Van het zelfstandig naamwoord werden de adjektieven « pallieters » en « pallieteriaans » en het werkwoord « pallieteren » afgeleid. Of al dat « gepallieter » de faam van de schrijver steeds gunstig is geweest, is een andere zaak, want het heeft reakties verwekt, die meestal door afgunst werden ingegeven. Men benijdde het sukses van de populaire Timmermans en daarom werd hij door meer dan een in het Nederlands taalgebied stelselmatig beknibbeld, wat buiten dat gebied helemaal niet het geval was.
Niettegenstaande de kritiek op zijn werk en spijts de verdachtmakingen, wat zijn oorspronkelijkheid als scbrijver betreft en wat zijn gedragingen tijdens de oorlogsjaren aangaat, bleef hij onze meest gelezen en meest vertaalde schrijver. Zijn faam is helemaal niet tenietgegaan met het nazisme, zoals Toussaint voorspelde. Sedert 1947, dus na de dood van de schrijver, verschenen in Duitsland 20.000 nieuwe exemplaren van « Bij de Krabbekoker », 12.000 van « Het Kindeke Jezus in Vlaanderen », 30.000 van « Driekoningen-tryptiek », 10.000 van « De Nood van Sinter-Klaas » en 5.000 van « Pallieter » en « Pieter Bruegel ». Nieuwe vertalingen zagen het licht, n.l. van « Adagio », « Minneke-Poes » en «Adriaan Brouwer ». « Naar waar de appelsienen groeien » werd in Duitsland onder de titel « Ins Land der Apfelsinen » gepubliceerd in 1949 en ondertussen reeds driemaal herdrukt, zodat het in 1951 al een oplage van 20.000 exemplaren bereikte. In Oostenrijk verscheen dezelfde vertaling onder de titel « Wo die Orangen blühen » - de Oostenrijkers gebruiken het woord Apfelsinen niet -, in 1950.
In 1947 verscheen er in de Sovjetbezettingszone van Duitsland een eenheidsbloemlezing voor openbare scholen. Daarin komt Timmermans voor onder de buitenlandse schrijvers, naast Rabelais, Dickens, Wilde, Björnson, Lagerlöf, Tolstoï, Poesjkin en Tsjecbow.
Nieuwe vertalingen verschenen niet alleen in Duitsland, maar ook in Finland, Italië; Amerika, China en Japan.
De eeuwige Dichter.
Nu we menen bewezen te hebben dat de naam van Felix Timmermans niet beperkt werd door de invloedsfeer van het nazisme, zullen we ook trachten op te sporen welke de oorzaak was van zijn sukses.
Te veel werd er de nadruk op gelegd, dat Pallieter zoveel bijval kende, omdat het op een gunstig ogenblik verscheen. Het boek kwam inderdaad als een balsem op de wonde van een uitgehongerd volk, waarvan de oorlog de geestelijke en lichamelijke krachten had ondermijnd. Dat is echter slechts een gedeeltelijke verklaring voor het sukses van het boek. Indien het de volledige verklaring zou zijn, zou die bijval trouwens in tijd en ruimte begrensd geweest zijn door die gunstige omstandigheden. Dat was niet het geval, zoals de herhaalde heruitgaven en vertalingen bewijzen.
Ten onrechte werd Pallieter als het simbool van het Vlaamse volk aangezien, want die figuur openbaarde slechts een gedeelte der wezenstrekken van de Vlaming. Het was immers nooit de bedoeling van de schrijver in Pallieter de Vlaming uit te beelden. Aanvankelijk bestond het boek immers uitsluitend uit een reeks natuurbeschrijvingen, tot de auteur er een tekort in voelde en gestalte gaf aan de Pallieterfiguur, die de inkarnatie was van het verlangen om zich tenvolle uit te leven in de bewondering voor de door God geschapen natuur, in al haar openbaringen. Zeer terecht schreef Willem van Loon in zijn inleiding tot de Engelse vertaling van Pallieter : « This book is bound to neither time nor place ».
Het werk van Timmermans is inderdaad niet aan tijd of plaats gebonden. Daarom is zijn faam ook niet door tijd of ruimte begrensd.
Timmermans heeft bijna nooit, tenzij terloops, de problemen van zijn eigen tijd aangeraakt. Wanneer hij over Lier schreef, was dat over het Lier in een vorige eeuw. De geschiedenis van Het Kindeke Jezus stond buiten ieder tijdsverband. Boerenpsalm stond eveneens buiten de tijd. Hij gaf daarin geen beeld van de Vlaamse boer uit de twintigste eeuw, maar van de boer in het algemeen. Geen enkele boer zou zijn leven vertellen, zoals Timmermans dat Boer Wortel liet doen. Hij drukte er echter in uit wat de boerenaard onuitgesproken in zich draagt : het onbewuste gevoel van zijn verbondenheid met de vruchtbare aarde, gesimboliseerd in het stuk grond dat hij bewerkt.
Timmermans behoorde tot geen enkele literaire richting of groep, al onderging hij invloeden van drachtigers, wat zijn woordkunst betreft, en in menig opzicht ook van Maeterlinck. Zijn geest was verwant aan die der Primitieven, maar hij drukte zich uit in beelden, die men barok zou kunnen noemen. Ofschoon hij een nieuw geluid bracht in de letterkunde, maakte hij geen school, juist omdat hij niet tijdsverbonden was. Zijn werk ontsnapt ook aan de gewone normen der literaire kritiek, want het staat vol anachronismen en hij bezat noch de technische vaardigheid van de romancier, noch de vakkennis van de toneelschrijver, noch de vormbeheersing van de dichter. En toch wordt hij geprezen en zal hij blijven gelezen worden, want de opvattingen over de techniek van het schrijven zijn gebonden aan de evolutie van de smaak en de tijdsomstandigheden. Slechts op wat buiten de tijd staat heeft de tijd geen vat. Zijn werk wordt over gans de wereld genoten, omdat het aan geen bepaalde plaats gebonden is, hoe Vlaams men het ook mogevinden.
Zijn sukses kan men slechts uitleggen, wanneer men in hem « de eeuwige dichter » ziet, zoals de Zwitserse letterkundige Dr Siegfried Streicher hem noemde in het merkwaardig essay aan hem gewijd.
Felix Timmermans was de eeuwige dichter, die de kinderlijke vizie op alle dingen, zowel de kleinste als de grootste, heeft bewaard. Hij was het eeuwige kind, waarvoor alle dingen nieuw zijn en dat alle dingen telkens nieuwe vreugde schenken. Het kind in de eeuwige dichter, dat nieuwe namen geeft, alsof het de geijkte namen nog niet kende die de beschaving op ieder ding geslagen heeft. Overal ter wereld neemt men het werk van Timmermans ter hand, omdat men er overal iets wezensechts, iets oer-oorspronkelijks in ontdekt, iets dat u meesleept buiten de grenzen van de tijd. Men leest het, omdat het een boodschap brengt, de boodschap, dat het leven waard is geleefd te worden, omdat het een geschenk van Gods goedheid is. Die boodschap bracht hij zowel in « Pallieter », waarin hij het leven bezong van de probleemloze mens in een paradijs-als-vóór-de-zonde-val, als in «Boerenpsalm», waarin de schaduw der zonde door het licht van het Godsvertrouwen overwonnen wordt. De eeuwige dichter toonde de schil van het leven der zintuigen, maar ook de pit van het mistieke leven, « de kern van alle dingen ».
Men begreep Felix Timmermans verkeerd, men maakte hem verdacht, men verkortte wellicht zijn leven, maar op de eeuwige dichter en zijn boodschap, die doorgegeven wordt van volk aan volk en van geslacht aan geslacht, heeft de tijd geen vat.
Ik ben Mon Van den heuvel
Ik ben een man en woon in Lier (België) en mijn beroep is op pensioen.
Ik ben geboren op 19/06/1944 en ben nu dus 80 jaar jong.
Mijn hobby's zijn: Felix Timmermans - Geschiedenis van Lier in de ruimste zin genomen.
Ik ben Mon Van den heuvel
