Johan Braeckman, Ezelsoren. Kanttekeningen bij moeilijke kwesties, Houtekiet, 2022.

Guido Vanheeswijck, Tegendraadse beschouwingen. Op zoek naar houvast in een verandering van tijdperk, Pelckmans, 2022, 978 946401 795 3

De auteur is emeritus-hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen en de KU Leuven, waar hij tot voor kort filosofie doceerde. In zijn dankwoord aan het einde van dit essay vermeldt hij dat het structureel gebaseerd is op de inleidende cursussen filosofie die hij gaf voor studenten van verscheidene faculteiten, en op een tekst uit 1997 over het Christendom in een postmoderne tijd. Dat verklaart veel, maar het is geen excuus voor wat eraan voorafgaat.

Van een zo ervaringsdeskundige inleider in de westerse filosofie zou je inderdaad een toegankelijk maar degelijk exposé mogen verwachten over dat klassieke maar o, zo belangrijke onderwerp, niet alleen voor eerstejaars in het hoger onderwijs, maar voor elk van ons. Wie echter op zoek is naar een dergelijke introductie zal hier bedrogen uitkomen. De docent filosofie wordt hier voortdurend voor de voeten gelopen door de christelijke apologeet. Er moeten heus wel overtuigde christenen zijn die als universiteitsprofessor in staat zijn om even onbevangen filosofie te doceren als wiskunde, astronomie of rechten, maar onze auteur behoort niet tot die begenadigde uitzonderingen. Katholieke instellingen van hoger onderwijs laten zich helaas weleens verleiden om veeleer te rekruteren op grond van christelijke overtuiging en engagement dan op louter academische kwalificaties en wetenschappelijke integriteit. Dat wreekt zich meestal vroeg of laat, maar altijd met verregaande en langdurige gevolgen, wegens het systeem van de vaste benoeming. Zo worden generaties studenten, vooral zij die niet staan te springen om een cursus katholieke levensbeschouwing op te nemen in hun studiepakket, niet alleen beladen met religieus geïnspireerde ideeën, maar wordt hun een niet-vooringenomen benadering onthouden van wat nooit religieus zou mogen worden geduid of verklaard, namelijk filosofie.

Dit gelukkig niet al te uitvoerige essay (158 bladzijden) is een vreemd allegaartje. Je krijgt wat Plato en Aristoteles, maar wat zij precies gezegd hebben en wat ze daarmee bedoelden, daar heb je het raden naar: ik daag om het even wie uit om op basis van deze hoofdstukken uit te leggen wat het verschil is tussen deze beide filosofen, en tussen hen en bijvoorbeeld Descartes, Leibniz en vooral Spinoza, allen auteurs die herhaaldelijk vermeld worden, maar meer dan namedropping is dat helaas niet. Het wordt helemaal raar wanneer de auteur zijn eigen indelingen gaat maken. Zo meent hij dat men de klassieke oudheid best mag samenvoegen met de christelijke oudheid en de middeleeuwen: één pot nat, blijkbaar. Hij legt zijn grote cesuur bij de pestepidemie rond 1350, die op haar eentje verantwoordelijk zou zijn voor een totale ommekeer, een verandering van wereld-, mens- en godsbeeld. Deze driedeling is trouwens een van zijn erg artificiële methodologische benaderingen, die al dan niet complexe zaken echter veeleer nog complexer maken dan ze te verduidelijken. Het nominalisme, een theologisch-filosofische stroming uit de tweede helft van de middeleeuwen, wordt plots de insteek om niet alleen de vermelde cesuur te verantwoorden, maar om het hele verdere verloop van de ideeëngeschiedenis, tot op onze dagen, ten gronde te verklaren.

Tussendoor komt Nietzsche ons de dood van God verwijten, mag Laplace zijn woordje placeren, wordt Spinoza met één nietszeggende zinsnede weggezet, en wordt over premodernisme, modernisme, postmodernisme, deconstructionisme, woke, klimaat, neoliberalisme en dies meer gepraat, maar altijd zonder enige diepgang of samenhang. Zelfs Bart De Wever ontbreekt niet, evenmin als Greta Thunberg.

Dat is het grote manco van dit essay: het zijn geen tegendraadse beschouwingen, maar draadloze. Je draait de bladzijden om, op zoek naar een rode draad, maar die blijkt de auteur vergeten te zijn, ook in het tweede deel, dat handelt over de hedendaagse westerse cultuur, en als ondertitel een van de vele retorische vragen van onze auteur heeft: is er een houvast in een verandering van tijdperk? Retorisch, want een antwoord heeft de auteur niet. Wat we wel krijgen is het napraten van een aantal christelijke coryfeeën en mindere goden, waarbij het vaak onduidelijk is of we nu citaten lezen, dan wel samenvattingen of commentaren. Deze talrijke passages zijn niet meer dan schaamlapjes voor een even manifest als acuut gebrek aan oorspronkelijke ideeën van deze auteur. Mocht hij zijn christelijke overtuiging, die hij blijkbaar wel degelijk heeft, indien niet met brio, wat misschien wat veel gevraagd is om intrinsieke redenen, dan toch met enig animo naar voren gebracht hebben, dan zou men dat nog kunnen appreciëren, ook als men er niet wild van wordt. Nu geldt het Bijbelwoord: Gij zijt het zout der aarde; indien nu het zout zijn kracht verliest, waarmede zal het gezouten worden? Het deugt nergens meer toe dan om weggeworpen en door de mensen vertreden te worden. (Mat. 5:13) Of nog: Ik weet uw werken, dat gij noch koud zijt, noch heet. Waart gij maar koud of heet! Zo dan, omdat gij lauw zijt en noch heet, noch koud, zal Ik u uit mijn mond spuwen. (Openbaring 3:15-16)

Ten slotte: in zijn overzicht van onze beschaving is deze auteur erin geslaagd om op geen enkel moment ook maar één woord te zeggen over de essentie van wat hem het meest ter harte gaat: religie, of godsdienst. Wat hij met ‘God’ bedoelt, komen we niet te weten, hoewel die op elke bladzijde verschijnt. Nergens maakt hij de analyse van het godsidee, nergens bespeuren we ook maar een vermoeden van inzicht in de constructie van het godsbeeld vanuit het menselijke streven naar macht, rijkdom en straffeloosheid. Mensen hebben niet met God te maken, aangezien die niet bestaat, maar met godsdienst, Kerken en bedienaars van de eredienst, die hun eigen agenda hebben.

Ach, waarom maak ik me druk? Dit essay is evident niet geschreven voor mensen zoals ik, en men zal me ongetwijfeld als vooringenomen wegzetten. Ik heb het enkel uitgelezen (echt waar, helemaal!) en gerecenseerd om anderen te waarschuwen: laat je niet verleiden door de (onder)titel. Anders was het al halfweg het eerste hoofdstuk in de prullenmand beland.

Pico della Mirandola, Rede over de menselijke waardigheid, Historische Uitgeverij, Groningen, 2008 (recensie)

Wie zoals ik op zoek gaat naar de vroegste sporen van vrijzinnigheid en verzet tegen alle religie, botst onvermijdelijk op welluidende namen, die ons evenwel op zich geen boodschap meer brengen, omdat de weerklank van hun stem verstomd is in de mistige verten van ver vervlogen tijden. Onze tijd is genadeloos voor het eertijdse, helaas.

Giovanni Pico della Mirandola was de jongste zoon uit een adellijk geslacht uit de provincie Modena in de Po-vlakte, het noorden van Italië. Hij werd geboren in 1463 en stierf in Firenze in 1494, waarschijnlijk vergiftigd. Tijdens zijn korte leven verwierf hij een grote bekendheid als humanistisch renaissancegeleerde, een prototype van de uomo universale zoals zijn tijdgenoot Leonardo da Vinci. Zijn faam is tot op heden gebleven, maar het is voor mij zeer de vraag of die ook gegrond is. Zijn meest bekende en geciteerde werk is zijn Rede over de menselijke waardigheid.

In 2008 al verscheen bij Historische Uitgeverij – Groningen Pico della Mirandola, Rede over de menselijke waardigheid, vertaald en van aantekeningen voorzien door Michiel op de Coul, ingeleid en van een nawoord voorzien door Jan Papy. De uitgeverij bezorgde me een exemplaar van de recente, licht gewijzigde herdruk (2022).

De Rede is een erg korte tekst, amper zesenveertig bescheiden bladzijden, vrij grote letter, ruime interlinie, de oorspronkelijke uitgave besloeg dertien kwarto bladzijden. De titel, Rede over de menselijke waardigheid, is er later aan toegevoegd. De redevoering is nooit gehouden en de tekst is later sterk herwerkt en aangevuld, slechts gedeeltelijk door Pico zelf.

Voor de moderne lezer is het lezen ervan een bevreemdende ervaring. Je verwacht je, in het licht van de naam en de faam van het werk, aan een gepassioneerd pleidooi voor de menselijke waardigheid. Enkel de eerste bladzijden kunnen daarvoor doorgaan, maar zelfs daarin moeten wij ons een weg banen door het literaire kreupelhout dat onze zoektocht naar een goed begrip danig belemmert. In de rest van de tekst is er zelfs geen spoor meer van een pad, zozeer heeft de erudiete beeldspraak de rechtlijnige gedachtegang overwoekerd. Enkel specialisten en uitzonderlijk gemotiveerde lezers zullen dit werkje helemaal uitlezen. Zo zie je maar dat een (valse) aantrekkelijke titel en aloude faam veeleer een nadeel kunnen zijn dan een voordeel; hoe hoger gespannen de verwachtingen, hoe deerlijker de teleurstelling wanneer die niet ingelost worden.

Wij hebben, vrees ik, maar weinig objectieve redenen om Pico met dezelfde eretitels te bekleden als Leonardo da Vinci, Nicholas van Cusa, Leone Battista Alberti, Galileo Galilei of Michelangelo. Het komt mij voor dat zijn al dan niet terechte faam grotendeels berust op dit ene werkje, waarin hij ons overdondert met citaten en verwijzingen en waarin hij beweert zowat alle toen bekende talen grondig te beheersen, naast het Latijn ook het Grieks dat toen maar nauwelijks gekend was in het Westen, maar ook Chaldeeuws (of Aramees?), Perzisch, Hebreeuws en Arabisch naast andere levende en dode Oosterse talen en zelfs de Egyptische hiërogliefen, die pas ettelijke eeuwen later zouden ontcijferd worden. Niet alleen was hij zeer vertrouwd met die talen, hij had ook zowat alles gelezen dat in die talen geschreven was, en dat alles al op de uiterst jeugdige leeftijd van tweeëntwintig jaar. Zelfs indien hij uiterst begaafd was, wat wel het geval lijkt geweest te zijn, is het in de praktijk uiterst onwaarschijnlijk dat hij over de eruditie beschikte die hij zichzelf toeschrijft, al was het maar omdat de drukkunst toentertijd pas ontdekt was en manuscripten erg zeldzaam, en de kennis van vreemde talen zelfs bij de grootste geleerden zeer summier of totaal afwezig. Bovendien stond de jonge Pico bekend als een zeer wereldse jongeling, met een reputatie als minnaar en hoveling die voor zijn literaire en filosofische renommee niet moest onderdoen. Ik neem dus aan dat er sprake is van enige overdrijving in wat hij over zichzelf zegt in zijn zogenaamde Rede, dat hij zich schuldig maakt aan niet geringe zelfoverschatting en bluf.

Indien we dat zouden vergoelijken als een onschuldig kenmerk van de literaire stijl van het ogenblik, wat zeker geen bewezen stelling is, dan nog moeten we ons de vraag stellen naar de werkelijke betekenis van Pico della Mirandola voor de ontwikkeling van de Westerse ideeën. Is hij inderdaad een voorloper geweest van wat Jonathan Israel de radicale Verlichting noemt? Waren zijn opvattingen in zijn tijd niet alleen uitzonderlijk maar ook nog waardevol en seminaal?

Wanneer ik probeer om zijn grondgedachte te vatten, kom ik tot een conclusie die zowel positief als negatief is. Enerzijds heeft hij ongetwijfeld ingezien dat de historische veelheid van godsdiensten en filosofieën evident een gezamenlijke grond van waarheid hebben, dat ze weliswaar op andere manieren toch allemaal hetzelfde zeggen. Dat behoedt hem ervoor om van het christendom, de overheersende godsdienst van zijn tijd en omgeving, een exclusief en universeel dogmatisch systeem te maken, met uitsluiting van al het andere. Door zijn nochtans ongetwijfeld oppervlakkige kennismaking met andere godsdiensten en filosofieën is hij tot de overtuiging gekomen dat niet de uiterlijke vorm en de toevallige verwoordingen belangrijk zijn, maar de achterliggende realiteit. Niet de godsdienst of de filosofie zijn belangrijk, maar God en de Waarheid, en die zijn identiek.

In die zin is hij dus wel degelijk een voorloper en staat hij met recht en reden in de grote traditie van de Verlichting, die hem steeds heeft geclaimd als een van de hunnen. Anderzijds blijft hij heilig overtuigd van het bestaan van een bovennatuurlijke godheid of van een bovenmenselijke werkelijkheid, die het geheel van de Natuur bestiert. Hij is dus op zijn minst een theïst zoals Voltaire en Newton en zoveel anderen die de sterke gematigde vleugel van de Verlichting vormen. Hij heeft, in tegenstelling met Spinoza, die trouwens tweehonderd jaar later leefde, niet de logische stap gezet naar een vereenzelviging van de Natuur met God. Hij houdt vast aan een universum dat op zichzelf zinvol is omdat er een God is die er zin aan geeft. Toegegeven, de mens speelt in zijn opvatting een belangrijke rol, niet het minst omdat hij beschikt over een vrije wil die hem toelaat te kiezen voor het goede of het kwade, voor de hemel of de hel (overigens sinds Augustinus al de verantwoording voor het kwaad in de wereld). Maar er is steeds een bovennatuurlijke dimensie, een God die garant staat voor het goede en voor de bestraffing van het kwade. In die zin blijft Pico della Mirandola schatplichtig aan de intrinsiek religieuze, neoplatoonse traditie van zijn tijd (en lang daarna).

Er is naast de inleiding, onder de titel Retorica of filosofie, Humanisme of scholastiek? En het nawoord, Een verhaal van Toeval en bijval, beide van de hand van Jan Papy, ook een degelijke, bijgewerkte bibliografie en een uitstekend register van namen met (noodzakelijke) uitvoerige toelichtingen.

Al in 1998 schreef Paul Claes zijn historische Pico-roman: De Phoenix, De Bezige Bij – A’dam. Het is een typische mengeling van historische gegevens en filosofie, ingekleed in een geromantiseerd verhaal, zoals Umberto Eco’s kanjer De naam van de Roos; er is zelfs een detectiveverhaaltje ingebouwd. Het verbaast me niet dat Paul Claes bij Pico is terechtgekomen, integendeel. Hij moet gefascineerd geweest zijn door de vele gelijkenissen tussen de opzoekingen van Pico en zijn eigen onverdroten speurtocht in de wereld van het geschrevene en de kunst. Zoals steeds is dit ook een stijloefening voor Paul Claes en naar mijn aanvoelen een voortreffelijk geslaagde. Je blijft geboeid lezen omwille van het historisch verhaal, maar ondertussen krijg je een heuse filosofische bagage mee die je zelfs aan de universiteit vruchteloos zou zoeken. Om nog te zwijgen van de talloze terloopse weetjes, zoals de etymologie van ‘bril’: de eerste glazen waren gemaakt van beril, een mineraal (beryllium-aluminiumsilicaat); de helderste soorten zijn edelstenen: aquamarijn, goudberil en smaragd.

Twee niet voor de hand liggend boeken, maar voor liefhebbers echte aanraders. Het boek van Paul Claes vind je zeker nog in je plaatselijke bibliotheek of tweedehands.

Vrouwen en kinderen eerst!

Er is wel niemand die dit gezegde en dit principe niet kent. Nochtans is het van vrij recente datum, en heeft het geen enkele rechtsgrond. Het vindt zijn oorsprong bij enkele scheepsrampen rond het midden van de 19^de eeuw, en is vooral in die maritieme context bekend gebleven, bijvoorbeeld bij het vergaan van de Titanic.

Wat in eerste instantie een typisch voorbeeld lijkt van de galanterie van de Britse officer and gentleman, heeft ook een rationele grond. Vooreerst was het zo dat passagiersschepen nooit voldoende reddingssloepen hadden voor alle opvarenden. Als een schip op het punt stond te vergaan, moesten er dus wel keuzes gemaakt worden. De bemanning werd alvast verondersteld voorrang te verlenen aan de passagiers, en de kapitein bleef als laatste aan boord, en ging vaak met zijn schip ten onder. Abandon ship! gold dus niet voor iedereen, en in een zekere volgorde. Zeker in een tijd dat niet iedereen kon zwemmen, en zeker vrouwen en kinderen niet, is het niet verwonderlijk dat redelijke mensen inzagen dat die de eersten waren om gered te worden; niet omdat zij intrinsiek belangrijker waren dan de mannen, want economisch gezien waren ze dat juist niet, maar omdat ze kwetsbaarder waren. Het ging er ook niet om hen eerst, voor de mannen, plaats te laten nemen in de sloepen, maar om hen überhaupt plaats te laten nemen; er was nu eenmaal niet voldoende plaats voor (al) de mannelijke passagiers en de bemanning.

Het principe van ‘vrouwen en kinderen eerst’ lijkt in tegenspraak te zijn met die andere uitroep: sauve qui peut! Redde wie zich redden kan. Dat is de meer algemene regel, of de regel die geldt wanneer er geen vrouwen en kinderen bij betrokken zijn. Het zelfbehoud is het meest fundamentele instinct, en wanneer het gaat om je eigen leven of dood, is dat in alle opzichten de krachtigste drijfveer, zeker wanneer er paniek ontstaat. Het is alsof de mensen in dergelijke omstandigheden terugvallen op hun primitieve aard, waarin ze niet verschillen van de redeloze dieren. Dan geldt enkel nog het recht van de sterkste.

Dat lijkt echter een overhaaste conclusie en een al te simplistische redenering. Het is weliswaar een gemeenplaats dat de primitieve mens nauwelijks van de dieren verschilde, maar dat maakt het nog geen bewezen feit. We zien bij de dieren opvallend veel gedrag waarbij het zelfbehoud niet op de eerste plaats komt, maar de bescherming van de jongen, of het gemeenschappelijk belang. Ongetwijfeld was dat ook bij de primitieve mens aanwezig, en wellicht zelfs in ruimere mate. Omdat de eerste mensachtigen beschikten over een grotere herseninhoud, waren ze geëvolueerd tot wezens die verschillende belangen tegen elkaar konden afwegen, en de noodzakelijke bescherming van de zwakkere leden van de familie en de groep was daarvan van meet af aan een leidend principe. Het zelfbehoud is vanzelfsprekend essentieel voor de mens, maar dat zelfbehoud wordt het best verzekerd in samenleving en samenwerking. Uitstoting uit de groep betekende immers meestal de dood.

Hobbes’ beruchte uitspraak dat de oorspronkelijke toestand van de mens bestond in de ‘oorlog van allen tegen allen’, is dus slechts een van de vele veronderstellingen van de filosofen, en moet niet als een universele waarheid gehuldigd worden. Dat geldt mijns inziens ook voor die andere ‘dooddoener’: de mens is intrinsiek gewelddadig: homo homini lupus, de ene mens is als een wolf voor de andere mens. Ook dat zou een kenmerk zijn van de primitieve mens. Daartegenover staan dan het even klassieke maar even onbewezen idee van de ‘nobele wilde’. Misschien ligt de waarheid wel ergens in het midden, zoals dat ook bij de andere levende wezens het geval blijkt te zijn. Dieren zijn niet altijd gewelddadig, verre van, en niet alle individuen en alle soorten zijn gewelddadig. Vleeseters zijn bijvoorbeeld uiteraard gewelddadiger dan planteneters. Of de primitieve mens gewelddadiger was dan zijn ‘beschaafde’ nakomelingen, is overigens zeer de vraag. De geschiedenis leert ons dat het geweld veeleer toeneemt naarmate de belangen van de mensen groter worden en de beschikbare rijkdommen schaarser, of slechter verdeeld, en de middelen om (meer) geweld te gebruiken geredelijk voorhanden zijn.

Dat mensen in staat zijn tot geweld, hoeft geen betoog. Maar daaruit volgt niet noodzakelijk dat alle mensen gewelddadig zijn, dat geweld ‘in ons zit’, in onze genen als het ware. Het geweld in de wereld neem spectaculair af, zelfs als men rekening houdt met de twee pieken van de wereldoorlogen in de 20^ste eeuw. Geweld is altijd ook beperkt tot een minderheid van daders, de wolven zijn altijd minder talrijk dan de schapen. En mensen die geweld gebruiken, doen dat niet altijd spontaan of uit vrije wil; vaak worden ze ertoe gebracht of zelfs gedwongen, zoals in oorlogen. Helaas kunnen enkelingen, hetzij als leiders, hetzij als daders, veel geweld veroorzaken in een groep of een samenleving. Maar niets van dat alles laat ons toe te (veronder)stellen dat elke mens intrinsiek gewelddadig is. De feiten bewijzen veeleer het tegendeel: geweld is de uitzondering, niet de regel. Geweld is niet, zoals sommige pessimistische filosofen en theologen menen, de ‘natuurlijke’ toestand, het is een aberratie, een dwaling, een vergissing. Evolutionair gezien is geweld geen winnende strategie, overleg en samenwerking is dat wel. Sinds de oudheid herhaalt elke zinnige mens violenta imperia nemo continuit diu (Seneca, geciteerd door Spinoza): gewelddadige heerschappijen houdt niemand lang staande, dat bewijst ook onze hele beschavingsgeschiedenis, tot op de dag van vandaag. Helaas weerhoudt dat zelden iemand om het toch nog maar eens te proberen, op kleinere of grotere schaal, met alle bekende kwalijke gevolgen van dien.

Dat de mens ook een vreedzaam wezen is, en dat elke mens ernaar streeft in vrede te leven, blijkt een veel overtuigender waarheid te zijn. Laten we dus dat als onze optimistische leidraad nemen, veeleer dan het misleidende en uiteindelijk ongegronde fatalistische pessimisme van de onuitroeibare slechtheid en intrinsieke gewelddadigheid van de mens.

Godsdienst als ideologie.

Men kan ‘ideologie’ nog het best omschrijven als de ideeën die mensen erop nahouden. Een idee is dan een begrip, een inzicht. Dat kan iets heel eenvoudigs zijn, bijvoorbeeld ‘groot’ en ‘klein’. Maar het kan ook heel ingewikkeld zijn, zoals de relativiteitstheorie en de kwantummechanica (die niemand echt begrijpt). Wanneer we het over ideologie hebben, bedoelen we meestal niet de ideeën van individuele mensen, maar veeleer de gezamenlijke ideeën van een groep van mensen, en om die reden specifiek de ideeën die hen als groep kenmerken, en op hen als groep van toepassing zijn. Het begrip ‘ideologie’ gebruiken we meestal in maatschappelijke, sociale, economische en politieke context. Communisme, liberalisme, socialisme, kapitalisme zijn bekende ideologieën. Meestal berusten die op opvattingen die in de loop der tijd ontstaan zijn en geformuleerd werden in theoretische geschriften. Ze vormen de leidraad die groepen van mensen gebruiken om onderling afspraken te maken en zich te organiseren. Een ideologie ligt aan de basis van elk staatsbestel, maar kan ook grensoverschrijdend zijn voor een aanzienlijke groep van landen. Dat was zo voor het communisme, en het is nog altijd zo voor het (neo)kapitalisme. En zoals uit dit voorbeeld blijkt, kunnen ideologieën zeer verschillend zijn, en zelfs onverenigbaar aan elkaar tegengesteld.

Het begrip ‘ideologie’ heeft van meet af aan – de term is ontstaan tijdens de Franse Revolutie – ook een negatieve bijklank gehad. Zowel van onder uit als van bovenaf kwam er meteen heftige kritiek op mensen die hun ideeën probeerden op te dringen. De gewone burger stond meestal uiterst argwanend tegenover de vaak revolutionaire en drastische ideeën die geleerden of politici als onbetwistbare waarheden naar voren schoven. Machthebbers zoals Napoleon, maar ook Marx, misprezen en verfoeiden de ‘ideologen’ die hen bekritiseerden met hun theorieën.

Een ideologie is inderdaad nooit vrijblijvend. Het is een duidelijke stellingname, een keuze voor iets, en dus ook tegen iets. Er zijn altijd voor- en tegenstanders, en niet alleen in theorie: mensen gaan elkaar te lijf, oorlogen worden uitgevochten tussen ideologische tegenstanders.

Hoewel een ideologie zoal niet noodzakelijk, dan toch zeker onvermijdelijk is voor het behoud van de vrede en de veiligheid van een samenleving, verwijt men aan alle ideologieën dat het slechts middelen zijn om de macht te grijpen en ze te behouden, niet meer dan een theoretische dekmantel voor machtswellustelingen en machthebbers. De heersende ideologieën in een samenleving worden inderdaad steevast door de bewindvoerders met hand en tand verdedigd, en elke rivaliserende ideologie wordt onmiddellijk als bedreigend en staatsgevaarlijk gebrandmerkt, en terecht, want ze zijn altijd uit op de macht. Voorstanders van ‘vrijheid’ zien dan weer in elke ideologie een gevaar voor de individuele vrijheid van denken, spreken en handelen van elke mens.

Het mag dan al zo zijn dat ideologieën vaak slechts argumenten zijn die mensen gebruiken om al dan niet op gewelddadige manier aan de macht te komen en eens die macht veroverd, ze met alle middelen te behouden, maar het kan niet ontkend worden dat de ideeën die eraan ten grondslag liggen niet zelden waardevol, belangrijk, nobel en hoogstaand zijn. Bijna steeds gaan ze uit van de beste bedoelingen voor het gemenebest en voor alle individuen, en wel op alle mogelijke gebieden. Helaas kunnen die bedoelingen niet altijd gerealiseerd worden, en moet men – tijdelijk, blijft men beweren – vrede nemen met minder dan de beoogde ideale heilsstaat. Als men de mensen niet kan overtuigen, moet men ze wel dwingen, voor hun eigen goed, welteverstaan. En macht neigt tot corruptie, absolute macht maakt absoluut corrupt (Lord Acton in 1887). Zo eindigen zelfs de meest humane ideologieën niet zelden in wrede dictaturen.

In onze benaderende omschrijving van wat een ideologie is, hebben we tot nog toe enkel verwezen naar burgerlijke, profane, seculiere ideologieën. Dat is evenwel een erg onvolledige voorstelling van zaken. De samenleving wordt sinds vele eeuwen niet alleen door dergelijke begrippen en hun maatschappelijke uitwerking gekenmerkt en bepaald. Er is een bijzonder prominent aspect dat we nog niet vermeld hebben, namelijk de godsdienst.

Men zegt weleens dat alle volkeren een God of goden (gehad) hebben. Helemaal zeker kunnen we dat niet weten, omdat historisch betrouwbare gegevens vaak ontbreken, maar de talrijke sporen die men heeft teruggevonden, lijken inderdaad in die richting te wijzen. Toch moet men heel voorzichtig zijn met de interpretatie van die gegevens: meestal hebben we wel materiële bronnen, maar welke betekenis die hadden voor de mensen van die vervlogen tijden, is veel minder duidelijk, en het gevaar van hineininterpretieren is groot. In de klassieke Grieks-Romeinse oudheid behoorde de godsdienst tot het maatschappelijke leven, het was een onderdeel van het staatsbestel. Dat geldt ook voor het jodendom en andere vooral oosterse godsdiensten. Met de komst van het christendom en later ook de islam is daarin stilaan verandering gekomen. De godsdienst trad meer en meer op de voorgrond, zodat men terecht kan spreken van een theocratie: de staat wordt geleid door de godsdienst, en valt er grotendeels mee samen. In het christendom had men weliswaar nog altijd een werelds of burgerlijk gezag, naast het religieuze, maar er was een verregaande samenwerking en collusie tussen de wereldlijke en de kerkelijke machthebbers, die de absolute macht over de onderdanen deelden, hoewel ze het over die verdeling altijd grondig oneens waren.

In die zin moet men wel stellen dat godsdienst een ideologie is. Wanneer we ervan uitgaan dat er geen God is zoals de Kerken die voorstellen, namelijk een bovennatuurlijk almachtig wezen, en dat er dus in de godsdienst alleen maar mensen in het spel zijn, zijn de godsdienstige leerstellingen, de dogma’s en talloze voorschriften, verplichtingen en verboden, niets anders dan ideeën van mensen, en voor zover ze ook een maatschappelijke impact hebben, onmiskenbaar een ideologie. Zoals alle andere ideologieën hebben ze ongetwijfeld een nobele, humane oorsprong, en zijn ze vertrokken van de beste bedoelingen, maar zoals de andere is ook deze – menselijke, al te menselijke – ideologie al gauw gaandeweg verworden tot een verwerpelijke dictatuur. Waar men aanvankelijk probeerde de mensen te overtuigen met een blijde boodschap, nam men voor een beter resultaat onvermijdelijk zijn toevlucht tot de dwang, zowel moreel als fysiek. Als de genodigden niet naar het feest willen komen, compelle intrare: dwing ze naar binnen te komen (Lk. 14:23). In een samenleving moeten er wetten zijn, en die moeten nageleefd worden, en wie ze niet naleeft, moet gestraft worden, zo gaat dat. Dat is precies wat er in godsdiensten gebeurd is en nog steeds gebeurt. Dat de Kerken zich beroepen op een hoger, bovennatuurlijk goddelijk gezag voor hun wetten is niet meer dan een erg handige manier om indruk te maken op goedgelovige mensen. Het hele systeem van Vader, Zoon en Heilige Geest, de Moeder Gods, de evangelies, Paulus, zonde, boete en vergeving, erfzonde en doopsel, goede werken, verstervingen, verdiensten, aflaten, heiligen, zaligen, mirakels, leven na de dood, hemel, hel en vagevuur: het zijn allemaal erg ongeloofwaardige verzinsels.

Men kan dan beweren dat het om het resultaat gaat, en dat het vele eeuwen lang gewerkt heeft, dat de mensen zich beter gedroegen, dat het anders complete chaos zou zijn en ‘oorlog van allen tegen allen’ (Hobbes); maar wie objectief naar onze beschavingsgeschiedenis kijkt, kan niet anders dan vaststellen dat het altijd al voortdurend goed fout is gegaan, dat er vreselijke misdaden gebeurd zijn, zowel door individuen als door staten, en ook door de Kerk zelf, dat het godsdienstig systeem hypocriet was, en niet beter dan gelijk welke andere ideologie. Het christendom was een theocratie, of probeerde dat te zijn. Het ging allang niet meer om de bekering van de gelovigen, maar om het behoud van de wereldse macht en de rijkdom van de priesterkaste. Als er bij de meest eenvoudige of de meest idealistische gelovigen nog enige invloed uitging van de christelijke ideologie, dan was dat veeleer een zeldzaam neveneffect, waartegen de corrupte almacht van de Kerk scherp afstak.

De katholieke Kerk, die vroeger zo machtig was in Vlaanderen, is er nu onbetekenend geworden. Uit die massale geloofsafval heeft ze blijkbaar weinig geleerd. Dat heb je met ideologieën, en vooral als die niet op altijd voorlopige ideeën, en op de realiteit, maar op fictieve goddelijke openbaringen berusten. Hoewel ideologieën van nature conservatief zijn en elke vernieuwing schuwen, kunnen mensen toch altijd van idee veranderen, en gelukkig maar, anders was er geen vooruitschrijdend inzicht, geen vernieuwing. Een geopenbaarde waarheid, of wat zo verkocht wordt, is evenwel eeuwig. Zo zien we dat precies door de vermeende grootste kracht, maar in feite de minst verantwoorde aanmatiging, namelijk het beroep op een bovennatuurlijke God en een goddelijke openbaring, de godsdienstige ideologie zichzelf veroordeeld heeft tot steriel immobilisme en fatale verstarring, terwijl ze al uiterst precair was door de complete ongeloofwaardigheid van haar verzinsels, en de onzalige geschiedenis van haar ontelbare misdaden.

Jean Paul Van Bendegem, Geraas en geruis. Een pleidooi voor imperfectie, Houtekiet, 2022, 9789089244864

 Een boek van filosoof Jean Paul Van Bendegem is altijd een belevenis. Hij schrijft als geen ander en niets menselijks is hem vreemd. Hij laat zich niet in een keurslijf wurmen. Zijn gedachten zijn vrij. Vogelvrij zelfs. Voor de lezer is het een ongemeen avontuur: je weet niet waaraan je begint en nog minder waar het zal eindigen. Als je aandachtig een of andere lange en vrij complexe redenering of een ogenschijnlijk simpele verhaallijn volgt, en jezelf al te voorbarig gelukkig prijst omdat je daarin al bij al behoorlijk slaagt, blijkt plots dat het niet daarover gaat, maar over iets helemaal anders, het was ‘maar’ een metafoor… Die ommekeer had je niet zien aankomen, daarvoor had de lepe auteur maar al te goed gezorgd. Hij is zo eclatant en amusant overtuigend in zijn darstellung van uit zijn persoonlijk leven gegrepen faits divers, dat geen haar op je hoofd of in je eventuele baard er ook maar enigszins aan denkt dat het om een klassiek filosofisch of een berucht natuurkundig probleem zou kunnen gaan. Zelfs wanneer het boek uit is, valt niet met zekerheid te zeggen of het nu allemaal een ingenieuze vermomming was van een strategisch uitgekiende presentatie van een subliem samenhangend wetenschappelijk vertoog, dan wel een meanderende badinage, een ongeremde kortswijl van een ietwat excentriek maar verbluffend erudiet en clever emeritus.

Het resultaat is hoe dan ook fascinerend. Onze auteur is een geboren verteller en een briljant docent. Hij neemt je moeiteloos bij de hand mee op het volgende slingerpad, de volgende doolhof, nee labyrint, preciseert hij fijntjes: in een labyrint is het pad weliswaar kronkelig, maar er is maar één pad, en dat leidt je naar de uitgang; een doolhof is zo gemaakt dat je desnoods urenlang kan ronddwalen langs de zorgvuldig misleidende cul-de-sacs. Onderweg maak je van alles mee, word je ondergedompeld in een plethora van arcane kennis en handige weetjes, verrassende inzichten, tantaliserende paradoxen, briljante oplossingen voor problemen die je in geen jaren zelf zou kunnen bedenken, ontnuchterende antwoorden op vragen die je jezelf onbewust al jaren stelt, en mystieke verbanden tussen aristoteliaanse uitersten en valse vrienden. Zoals bij Wagner zijn er opvallende thema’s en motieven die herhaaldelijk opduiken, al dan niet gemoduleerd en gevarieerd. Of de sprankelende gedachten komen je tegemoet als bachiaanse furieuze fuga’s en tintelende toccata’s, of als frivole rossiniana. Noch ontbreekt de beeldende kunst, in zowel haar traditionele als haar meest extreem uitdagende hedendaagse vormen. De talrijke al dan niet tersluikse literaire verwijzingen naar de auteurs lievelingsauteurs monden weleens uit in hilarisch uitgewerkte pastiches, zoals het burleske groepsbezoek aan Borges’ universele bibliotheek, geleid door ipse Jean Paul.

Zoals in thomistische dispuutoefeningen legt de auteur ons voortdurend stellingen of zelfs voorwerpen voor, en behandelt dan onvermoeibaar alle mogelijke bedenkingen en benaderingen die men ter zake ook maar enigszins zou kunnen verzinnen. Telkens je denkt het einde bereikt te hebben van het nu voorzeker exhaustieve betoog volgt er een maar, een is dat wel zo, een anderzijds evenwel, en dan zijn we weer vertrokken, zoals Ouroboros in zijn eigen staart bijt.

Wetenschap en wetenschapsfilosofie zijn nooit ver weg, zelfs alomtegenwoordig, volmondig of in de coulissen. Wetenschap is een van de vele niveaus en meta-niveaus van het betoog, dat zoals de bekende postuurtjes van Nessie, het monster van Loch Ness, nu eens zichtbaar is en dan weer niet, maar waar afwezig, toch daar door de suggestie. En mocht je ooit getwijfeld hebben aan wat entropie nu eigenlijk is, dan zal je na dit boek, op zijn eigen delirante manier door de toevoeging van al de geaccumuleerde cerebrale energie van de auteur zelf een uniek staaltje van de laagst mogelijke graad daarvan, daaraan (misschien!) nooit meer twijfelen. Onze eigen elementaire wetenschappelijke kennis, of liever de zwarte gaten in dat kantwerk, worden ons herhaaldelijk pijnlijk duidelijk (gemaakt), maar deze immer minzame docent is geduldig met al zijn leerlingen en spaart monkelend de roede, en houdt zo zelfs de domste in de klas bij de les, een zeldzame gave, een lichtend en hopelijk stichtend voorbeeld.

De ontelbare al dan niet geïdentificeerde metaforen en de talloze schijnbaar onschuldige voorbeelden zijn niet enkel dat, namelijk meesterlijke bedachte middelen die slechts de ware bedoeling, de eigenlijke betekenis moeten verduidelijken voor de ietwat hardleerse of ronduit imbeciele lezer, maar inhoudelijk even belangrijke zelfstandige meeslepende verhalen. In elk ogenschijnlijk triviaal detail huist een veelzeggende vingerwijzing, een knipoog, sapienti sat. Zeggen dat dit boek gelaagd is, is even ontoereikend als beweren dat intarsia en marqueterie fineer is. Jean Paul Van Bendegem heeft zich hier glorieus laten gaan op zijn eigen onnavolgbare manier. De lezer is het vergund, afhankelijk van de eigen voorgeschiedenis en intellectuele ijver, godsvrucht en vermogen, om de spetterende spielereien, de straffe strapatsen, de ingenieuze ingevingen, de buitenissige buitelingen en de stevige stellingen van deze unieke auteur (trachten) te volgen. Het resultaat van deze inspanning is onvoorspelbaar, maar ongetwijfeld verbluffend en verrijkend in alle opzichten.

Het boek begint met een boek dat op een tafel ligt, en de vraag wordt gesteld of een volledige beschrijving van dat boek mogelijk is. Het boek dat hier voor me ligt, is zelf het, of althans een antwoord op die vraag. Als recensent stond ik als in een duister spiegelbeeld voor dezelfde vraag: kan ik een volledige beschrijving geven van het Geraas en geruis van Jean Paul Van Bendegem? Dat antwoord althans is me alras duidelijk geworden: neen, ik kan het zelfs niet eens proberen. En hoe zal ik het dan gekwantiseerd beoordelen? Is het wel geoorloofd dit allesbehalve onvolmaakt boek, dat juist een pleidooi heet te zijn voor imperfectie, volmaakt noemen? Moge de perplexe recensent ook deze ultieme onvolkomenheid welwillend vergeven worden.

Materie

Er zijn maar weinig zaken waarvan we zekerheid hebben, maar dat er materie is, dat betwijfelen maar weinigen. Zeker, er zijn filosofen en psychologen die beweren dat materie een illusie van onze zintuigen is, dat de wereld buiten ons niet echt bestaat. Dat is denkbaar. Maar dan zijn wij zelf, met onze zintuigen en onze hersenen, ook slechts een illusie, en is er enkel ‘iets’ dat helemaal geen materie is. Dat is nog altijd denkbaar, maar het lijkt wel heel vergezocht. Bovendien is het irrelevant. Want het verandert niets aan onze (illusoire) ervaring, alles blijft zoals het was en alle materiële ervaringen blijven geldig; alleen zijn ze nu een illusie, en is enkel de illusie reëel. Denkbaar, maar niet meer dan dat.

Die extreme afwijzing van de materie blijft inderdaad een abstracte denkoefening. Ze is echter opvallend en blijkbaar onuitroeibaar aanwezig in het leven en het denken van de mensheid, maar dan onder allerlei minder radicale vormen. In elke beschaving vindt men altijd wel het geloof in een of andere niet-materiële werkelijkheid terug, in mythen en verhalen en andere artistieke, religieuze en filosofische pogingen om de wereld te beschrijven en te verklaren. Dat is niet eens vreemd: in de ontmoeting met de wereld ervaart de mens betekenis, en dat is geen materie. Een berg, een beer, een boer, een banaan, een baviaan, een buis en een burcht, het is allemaal materie, maar wij onderscheiden ze van elkaar en dat onderscheid, die betekenis die ze voor ons hebben, is geen materie.

Die betekenis voegen wij echter niet zomaar toe aan de zaken zelf. Je kan van een berg geen beer maken, en van een baviaan geen banaan. Alle mensen delen ook hun zintuiglijke ervaringen en inzichten. Een berg is een berg voor iedereen. Een kraai is geen kauw, dat zeggen ze trouwens zelf. Zonder de mens zou dat onderscheid nog altijd bestaan in de werkelijkheid, een kraai zou nog altijd een kraai zijn en een kauw een kauw, en dat zou nog altijd relevant zijn voor hen en voor andere levende wezens, ook zonder de mens die er een betekenis en een naam aan geeft. Maar zonder levende wezens is er geen betekenis, is er geen enkele vorm van bewustzijn, is er enkel materie. Betekenis ontstaat wanneer het contact van een stukje materie met zijn omgeving zinvol wordt, wanneer het licht en warmte en vorm ontdekt en daaruit actief zijn voordeel haalt. Op een bepaald ogenblik ontstaat er dan op een of andere manier leven, wanneer een complex individueel stukje materie in staat is om zich voort te planten. Er ontstaat zoiets als bewustzijn, aanvankelijk heel rudimentair en primitief, maar in de loop van de evolutie leidt dat tot spectaculaire vormen, waarvan de mens een merkwaardig voorbeeld is. Wij zijn nu al met acht miljard individuen, we doen het dus blijkbaar relatief goed, de laatste tijd.

Dat groeiende bewustzijn wekte verwondering bij de mens zelf. Wat is dat toch, dat bewustzijn, dat denken, voelen, afvragen, verlangen, willen en weigeren? We weten dat we dat doen met ons lichaam, dus met materie, maar het is zelf geen materie. Als ik iemand aai of sla, is dat heel materieel, maar het onderscheid is essentieel, voor beide betrokkenen. Het is niet zomaar een materiële gebeurtenis, zoals wanneer twee keien op elkaar botsen in een bergbeek. Als ik iemand toespreek, is dat een materieel gebeuren, maar zonder de mens is het niet meer dan dat, luchtverplaatsing. Voor de mens is het een wereld van verschil.

Het heeft echter geen zin om betekenis los te zien van de materie. Zoals we zeiden, betekenis hangt niet alleen af van de mens die betekenis geeft, maar ook van datgene waaraan we die betekenis geven. En betekenis geven of erkennen is zelf ook een materiële activiteit, we doen dat met heel ons lichaam en vooral met onze hersenen, bewust en onbewust. Zonder materie is er geen betekenis, tenzij in de radicale afwijzing van elke materie. Dus is alles materie, is er enkel materie.

Dat radicale materialisme is minder vergezocht en intellectueel veel geloofwaardiger dan zijn tegenhanger, de radicale afwijzing van de materie. Maar heel veel mensen hebben altijd al geloof gehecht aan het bestaan van een andere, niet-materiële werkelijkheid naast de materiële. Dat is intellectueel moeilijk te verkroppen. Wij hebben immers geen afdoende bewijzen voor het bestaan van het niet-materiële, en alle redenen om het bestaan daarvan te verwerpen. Maar misschien moeten we het anders formuleren: is de materie beperkt tot haar fysische eigenschappen? Het is voor iedereen duidelijk dat zelfs de meest gedetailleerde fysische beschrijving van een voorwerp, een feit, een gebeurtenis slechts een eerste, weliswaar noodzakelijke, maar zelden voldoende benadering is van de essentie daarvan. Alles is materieel, maar in onze complexe wereld heeft alles ook betekenis voor alles, zelfs zonder de mens, omdat alles beantwoordt aan de onveranderlijke en universele natuurwetten, ook als wij die niet helemaal kennen en doorgronden. Het is die ordening, die wetmatigheid die onze oorspronkelijke verwondering opwekt: de regelmaat van dag en nacht, van de seizoenen, van de maanstanden, van leven en dood, van oorzaak en gevolg, die het materiële lijkt te overstijgen, maar die in feite inherent is aan het materiële. De niet-chaotische materie heeft betekenis op zich, ook al kennen we die niet, of niet volledig, of niet goed.

Het is dus niet nodig om naast de materie een hogere, niet-materiële werkelijkheid te gaan veronderstellen, en zeker geen werkelijkheid die kan bestaan zonder materie. Dat is de drogreden die ons denken al zo lang verstoort, maar steeds tot onoverkomelijke anomalieën leidt.

De godsdiensten zijn daarvan het ‘beste’ voorbeeld: ze gaan uit van het feit dat niet alles hier op aarde kan verklaard worden, en leiden daaruit het bestaan af van een niet-materiële God, en andere niet-materiële wezens, en een niet-materieel bestaan van de mens na de dood in een hiernamaals. Dat is allemaal echter zo ongeloofwaardig, dat men het wel moet opleggen, afdwingen als een blind ‘geloof’. Door het bovennatuurlijke als absoluut van hoger belang te beschouwen dan het natuurlijke, brengt dat de bekende verderfelijke godsdienstige minachting mee voor het materiële en het lichamelijke – althans voor de gelovigen, niet voor de priesterkaste, welteverstaan.

Het alternatief is niet het simplistische materialisme dat de godsdiensten zo terecht verafschuwen: dat de mens en heel het universum niet meer is dan lukraak botsende atomen. Geen enkele wetenschapper zal dat verdedigen. Het radicale materialisme sluit geenszins betekenis uit, integendeel. Maar het doet geen beroep op bovennatuurlijke wezens voor de verklaring van al wat is. Het denken en voelen is een natuurlijk proces, evolutionair ontstaan en steeds complexer geworden, maar louter materieel. Het is een spectaculaire opwaardering van het materiële, maar het overstijgt het materiële geenszins. Daar scheiden de wegen.

Misschien is het voldoende dat we, zoals Seneca en Kant en zovele anderen voor ons, verwonderd blijven door de aanblik van de sterrenhemel boven ons en door het denken en aanvoelen in ons. Het nadenkend besef dat we deel uitmaken van een ruimtelijk en tijdelijk oneindig universum relativeert elke transcendente menselijke ambitie drastisch. Het lijkt immers weinig waarschijnlijk dat bepaalde ideeën over het bovennatuurlijke van een nietige levensvorm op een kleine planeet op een bepaald moment ook maar enige relevantie zouden hebben voor dat universum.

God, of de natuur

De meeste mensen deugen, zo heet het tegenwoordig, en dat kan ik alleen maar beamen. En dat geldt voor alle mensen, zonder onderscheid. Telkens men een bepaalde groep wil afzonderen, waarvan de leden dan opvallend slechter zouden zijn dan de anderen, moeten we toegeven dat we een onterechte veralgemening maken, die gebaseerd is op het gedrag of de opinies van slechts een minderheid van die groep op een bepaald ogenblik. In die zin kan ook van gelovigen of ongelovigen niet gezegd worden dat ze opvallend beter of slechter zouden zijn dan anderen. Het zijn in de eerste plaats mensen, en ze hebben meer kenmerken gemeen dan eigenschappen die hen verschillend zouden maken.

Op ten minste één punt verschillen ze nochtans duidelijk van elkaar. De enen geloven, de anderen niet. Voor de enen bestaat God, voor de anderen niet. Ik heb me echter al vaak afgevraagd of precies dat verschil zo groot en belangrijk is als het lijkt.

Wij mensen proberen de wereld om ons heen te verstaan, zodat we onze plaats daarin kunnen vinden, en ons op de gepaste manier kunnen leren te gedragen. Die wereld is voor iedereen eender, zeker voor ons, moderne mensen. Ook gelovigen vertrouwen op de wetenschap, niemand gelooft nog in mirakels, in actieve engelen en duivels, en zelfs het geloof in het hiernamaals is bijna onbestaande geworden, of irrelevant. Mensen die niet gelovig zijn delen de meeste ethische opvattingen van de gelovigen, of brengen tenminste respect op voor hun oprechte opvattingen. Gelovigen hebben vaak dezelfde opinies als niet-gelovigen, ook over ethische kwesties zoals abortus, euthanasie en de rechten van minderheden. Het verschil tussen beide groepen is zeker in onze westerse wereld veel kleiner geworden dan eertijds, bijvoorbeeld in de middeleeuwen, en zelfs tot ver in de twintigste eeuw. Er zijn nu veel minder gelovigen, en minder fanatieke, omdat ze verstandiger geworden zijn. En er zijn meer ongelovigen, die nu minder fanatiek zijn omdat ze niet meer gediscrimineerd worden.

Als men over God spreekt, dan bedoelt men daarmee een bovennatuurlijk wezen dat de wereld geschapen heeft uit het niets, en dat die wereld leidt, en dat de mens gunstig gezind is. De ongelovige heeft genoeg aan de natuur zelf en ontkent dat er iets boven de natuur zou zijn, of dat er achter de natuur een buiten-wereldse kracht zou zijn. Dat zijn evident elkaar uitsluitende alternatieven, ze kunnen niet allebei waar zijn, en daarover gaat de hele discussie sinds het ontstaan van de mens.

Toch zijn er veel raakpunten, en dat moet wel, want de wereld is, zoals we zeiden, voor iedereen dezelfde en ook de mensen zijn dezelfde. Het komt dus vaak neer op interpretaties en percepties.

Voor de gelovigen en hun leiders is het uiterst moeilijk geworden om hun fundamentele overtuiging te handhaven, namelijk dat er een almachtige en welwillende God is. Iedereen ziet nu wel in dat de natuurwetten algemeen geldend zijn, en dat ook God die niet kan omzeilen of negeren. En de welwillendheid van God tegenover de mens wordt elke dag opnieuw in vraag gesteld door de onmiskenbare aanwezigheid van het kwaad in de wereld. Het traditionele godsbegrip wordt zo ook voor de gelovigen een harde noot om kraken. Voor de meesten is het niet veel meer dan een leeg begrip, een overblijfsel uit een lange, autoritaire traditie.

Ongelovigen hebben al langer ingezien dat de wereld volledig op zichzelf kan verklaard worden, zonder een beroep te doen op bovennatuurlijke wezens of begrippen, ook al is die verklaring altijd voorlopig, tot bewijs van het tegendeel, en dus nooit exhaustief of definitief.

Opvallend is dat gelovigen en ongelovigen heel vaak dezelfde gevoelens van verwondering, ontzag, bewondering en liefde hebben, en gedreven worden door eenzelfde geloof, hoop en liefde. Bij de enen is dat tegenover een bovennatuurlijke maar persoonlijke God, voor de anderen tegenover de natuur zelf. Voor de gelovigen is God de kracht achter de natuur, voor ongelovigen is er enkel de natuurkracht. Spinoza (1632-1677) maakte dat onderscheid niet, hij noemt de natuur simpelweg God. Een gedachte om bij stil te staan, en om er stil van te worden.

De betwistingen tussen gelovigen en ongelovigen, en tussen gelovigen onderling, hebben altijd te maken (gehad) met die ‘persoonlijke’ God. Kerkleiders en theologen hebben zich altijd beziggehouden met het omschrijven van de kenmerken en de ‘wil’ van die ‘persoon’, en altijd op een zeer menselijke basis. Dat antropomorfe karakter van God is altijd de oorzaak van alle moeilijkheden, zowel binnen de godsdienst als in de discussie met anders- en niet-gelovigen.

Laten we hopen dat naarmate op grond van de wetenschap en de filosofie het inzicht in het ontstaan en de werking van de wereld groeit, de godsdienstige verklaring van de wereld, die louter berust op wat kerkleiders en theologen daarover verzinnen, de meningsverschillen tussen gelovigen en ongelovigen verder zullen afbrokkelen, zodat op termijn die zinloze discussie, die helaas zoveel energie opgeslorpt heeft en zoveel mensenlevens gekost heeft, eindelijk kan ophouden, en we ongehinderd gezamenlijk verder kunnen bouwen aan onze gemeenschappelijke toekomst.

Wim Distelmans, Het levenseinde in eigen regie. 20 jaar wet euthanasie, palliatieve zorg en patiëntenrechten, Houtekiet, 2022, ISBN 9789089244918

Iedereen kent Wim Distelmans. Van ziens van tv, van horen zeggen. Of omdat men een van zijn vorige boeken heeft gelezen: Een waardig levenseinde, dat al zestien oplages telt, of Palliatieve sedatie. Trage euthanasie of sociale dood? (7^de druk), en Voor ik het vergeet (4^de druk), of omdat men een van zijn druk bijgewoonde lezingen heeft meegemaakt, al meer dan drieduizend!  Dit nieuwe boek is een herwerking in essayvorm van nieuwe en oudere interviews, en het biedt Distelmans de gelegenheid om terug te blikken op de moeilijke ontstaansgeschiedenis van de drie belangrijke wetten vermeld in de ondertitel, en op zijn eigen persoonlijke geschiedenis en de rol die hij heeft gespeeld heeft bij de totstandkoming van de wetten en bij de sensibilisering van het publiek. Het is tevens een goede gelegenheid om te wijzen op een aantal onvolkomenheden van die wetten en de dringende noodzaak om daaraan te verhelpen, maar ook op de gebrekkige implementatie ervan in ons land, inzonderheid in het, zeker in de zorgsector, nog steeds erg verzuilde Vlaanderen.

De tekst van deze wetten worden in appendix toegevoegd, een belangrijke verrijking en een leerzame aanvulling.

Hoewel men Wim Distelmans vrijwel algemeen vereenzelvigt met het begrip euthanasie, blijkt uit dit boek overduidelijk dat dit een misvatting is: hij is als arts inderdaad actief betrokken bij legale levensbeëindiging, maar dat is noch zijn eerste, noch de meest frequente reactie op vragen van patiënten. Heel vaak blijkt dat een zorgvuldig palliatief traject de vraag naar euthanasie voor zelfs geruime tijd kan uitstellen, of zelfs volledig doen wegvallen.

Keer op keer benadrukt Distelmans dat hij altijd en in alle omstandigheden uitgaat van de patiënt, en van de rechten die men als patiënt heeft. In feite is dat de grote doorbraak, en niet de euthanasie op zich. Die gebeurde immers al altijd en overal, en nog steeds, maar dan zonder dat erover gepraat werd, vaak ook niet met de patiënt zelf. Dat is de kern van de zaak, en het is goed dat dit nogmaals duidelijk wordt uitgelegd. Euthanasie is enkel wettelijk toegestaan wanneer de patiënt daarom expliciet verzoekt, volgens de vastgelegde procedures. Zolang er geen wet was, kon een arts veroordeeld worden voor moord met voorbedachtheid, en dat was niet eens vergezocht, want indien die beslissing eigenmachtig en uitsluitend door de arts genomen wordt, kan men dat moeilijk anders kwalificeren. Dat is de reden waarom er een wet moest komen, en die wet moest niet de arts vrijstellen van vervolging voor zijn autonome beslissingen, maar integendeel de volledige verantwoordelijkheid voor het levenseinde leggen bij de enige persoon die daarover mag oordelen, namelijk de betrokkene zelf. Vandaar de precieze en zeer sprekende titel: Het levenseinde in eigen regie: het is de mens zelf die bepaalt wat er gebeurt en wanneer het gebeurt; het is de arts en de medewerkers die het nodige doen volgens de wettelijke voorschriften. Wanneer niet strikt aan deze essentiële voorwaarden voldaan wordt, gaat het inderdaad in feite nog steeds om moord. Distelmans verzet zich zeer terecht tegen de vroeger algemeen aanvaarde almacht van de arts, die zonder enige discussie inderdaad beschikte over leven en dood, maar ook tegen achterliggende religieuze ideologie.

Euthanasie, palliatieve zorg en patiëntenrechten vormen aldus een onafscheidelijk geheel, en dat wordt hier zorgvuldig en met veel nadruk uit de doeken gedaan, en daarin ligt ongetwijfeld de grootste verdienste van dit boek. Onvermijdelijk komt dan meteen de onvoorstelbare hypocrisie aan het licht van zowel de katholieke Kerk als de katholieke zuil, die nog steeds een uiterst groot aandeel heeft in de gezondheidszorg. Hun verzet tegen euthanasie en aanvankelijk zelfs tegen palliatieve zorg blijkt niet meer dan schone schijn, want hun alternatief, namelijk palliatieve sedatie, is niet meer dan een vuig eufemisme voor het autonoom en arbitrair beëindigen van het leven door de zorgverstrekkers, die daaruit bovendien grote winsten halen wegens het langere verblijf in hun ziekenhuizen en al de kosten die daarmee gepaard gaan, steeds ten laste van de gemeenschap. De theologische en vermeende ethische argumenten die ze aanhalen, houden geen steek, en worden ontkracht door de feiten zelf. Het verschil tussen palliatieve sedatie en euthanasie, of tussen laten sterven en doen sterven is in de praktijk immers flinterdun. Maar door formeel niet aan euthanasie te doen, onttrekken deze instellingen en hun personeel zich aan de wettelijke verplichtingen ter zake, in de eerste plaats het zelfbeschikkingsrecht van de betrokken persoon.

Zo wordt het onderscheid duidelijk tussen godsdienstige vooringenomenheid en atheïstische vrijzinnigheid: terwijl de godsdienst de afhankelijkheid van de mens van een bovennatuurlijk Opperwezen blijft voorhouden, erkent de vrijzinnigheid de volledige en onvervreemdbare universele rechten van de mens op zelfbeschikking. Daarbij moet men preciseren dat dit Opperwezen vanzelfsprekend slechts een verzinsel is van de godsdienst(en), en dat het veeleer gaat om de dogmatische, dus niet noodzakelijk waarachtige en ethisch waardevolle stellingnames van een kerkelijke hiërarchie, dus van niet-democratisch verkozen gezagsdragers, die niet alleen opgelegd worden aan gelovigen, maar zelfs aan de hele maatschappij, zoals blijkt uit het hardnekkige verzet van de christendemocratie en van de kerkelijke overheid in elk van de zogenaamde ethische dossiers.

Wij kunnen niet anders dan dit vlot leesbare boek ten zeerste aanraden. Vroeg of laat hebben we allen te maken met beslissingen over het levenseinde, dat van ons, of van onze naasten, of van elke mens. Het is goed dat we ons in onze noodzakelijke bezinning daarover laten leiden, niet alleen door de wettelijke beschikkingen daaromtrent, maar ook en vooral door de degelijke argumenten van personen die zich zowel theoretisch als praktisch uitermate consciëntieus vertrouwd hebben gemaakt met de vele complexe aspecten van leven en dood van de mens.

Godsdienst of democratie

De drie ‘godsdiensten van het Boek’, het judaïsme, het christendom en de islam, hebben veel gemeen, niet het minst omdat de laatste twee voortvloeiden uit de vorige. Toch verschillen die twee, het christendom en de islam op dit belangrijke punt essentieel van het jodendom, namelijk dat zij gekenmerkt zijn door een bekeringsijver, die volledig lijkt te ontbreken in het judaïsme. Voor de Joden was hun godsdienst van hen alleen. Zij waren het uitverkoren volk van God, en God was hun eigen God. Er zijn in de joodse Bijbel geen verhalen over de bekering van naburige volkeren, integendeel: in de streken die de Joden veroverden, werden de oorspronkelijke inwoners verdreven, of tot de laatste man vermoord (de vrouwen werden ‘gespaard’). Men kan eventueel het joodse geloof aannemen, maar men kan geen ‘Jood’ worden, dat erft men van een Joodse moeder.

Het christendom verspreidde zich snel na de dood van zijn vermeende ‘stichter’, hoofdzakelijk door toedoen van de even vermeende Paulus. Het werd zelfs de officiële godsdienst van het Romeinse wereldrijk onder Constantijn (ca. 273-337), en heeft altijd wereldwijde ambities gehad, zoals blijkt uit de benaming ‘katholiek’, wat etymologisch over het geheel, of universeel betekent. Maar niet alleen de katholieke versie van het christendom werd gekenmerkt door een onstuitbare missioneringsdrang, ook het protestantisme was van bij zijn aanvang gedreven door een even vurige als gewelddadige bekeringsijver.

De islam was evenzeer gericht op de verspreiding van zijn gedachtegoed, en maakte daarvan zelfs een verplichting voor elke gelovige. In de 8^ste eeuw had de islam heel het Iberisch schiereiland veroverd, op enkele streken in het noorden na. Pas in 1492 was de reconquista een feit. Het Ottomaanse rijk veroverde grote gebieden in de Balkan en bedreigde het Habsburgse keizerrijk: in 1683 stonden de Turken voor de poorten van Wenen.

De gewelddadigheid van de inspanningen om het geloof te verspreiden is ongetwijfeld een complexe aangelegenheid. Zowel in het christendom als in de islam ging de missionering gepaard met gebiedsuitbreiding en kolonisatie, met politieke en economische macht. De godsdienst was een overheersend aspect van de samenleving, de overheid zelf was godsdienstig en voerde ijverig de wensen en de bevelen van de Kerk uit, bijvoorbeeld door het bestraffen van godsdienstige overtredingen of van dissidenten. De vervolging van ketters gebeurde door de burgerlijke overheid, wat leidde tot verwoestende burgeroorlogen en godsdienstoorlogen tussen staten.

De oorspronkelijke bedoeling van godsdienst, zoals blijkt uit de gewijde geschriften en de kerkelijke leer, is de gelukzaligheid van de mens. Door de godsdienstige voorschriften na te volgen, kan de mens hier op aarde of anders in het hiernamaals gelukkig worden. In zover het gaat om algemeen menselijke ethische voorschriften is dat een verdedigbare stelling, en in die mate kan de godsdienst inderdaad een rol spelen in de morele verheffing van de samenleving.

Een eerste moeilijkheid is dat godsdiensten niet altijd de hoogste morele normen prediken, en nog minder altijd die normen naleven.

Een tweede moeilijkheid is dat ze naast die morele normen talloze arbitraire, nutteloze louter formele religieuze rituele en dogmatische verplichtingen opleggen.

Een derde moeilijkheid is dat de godsdiensten die ethische normen en die religieuze verplichtingen niet alleen verkondigen, maar ook afdwingen met alle mogelijke vormen van psychisch en fysiek geweld.

Dat is wat men gewetensdwang noemt. In naam van een fictieve God en diens vermeende openbaring dwingen sommige personen anderen om te denken en te handelen zoals door hen voorgeschreven. Het gaat niet meer om overtuigen en bekeren, maar om intimideren, gebieden, verbieden en sanctioneren, desnoods met de doodstraf. Het gaat om absoluut gezag en absolute gehoorzaamheid. Dat is de essentie van elke godsdienst.

Mensen laten zich nogal gemakkelijk iets wijsmaken, zelfs als dat onwaarschijnlijk is. Mensen laten zich nogal gemakkelijk intimideren, zeker als er geweld mee gemoeid is, als dreigement of reëel toegepast. Maar de mens is van nature bezorgd om zichzelf, om zijn voortbestaan, om zijn welzijn, en om dat van zijn naasten, in de eerste plaats zijn genetisch meest gelijkende, en bij uitbreiding de leden van de gemeenschap waartoe men behoort. Wat daartoe niet bijdraagt, of irrelevant is, zal de voorkeur niet blijvend genieten. Men kan niet iedereen blindelings doen gehoorzamen aan onrechtmatig gezag of onrechtmatige voorschriften, hoeveel geweld men ook gebruikt. Iedereen kan tot het inzicht komen dat de mens enkel waarlijk mens is als men vrij is, als alle mensen als gelijk beschouwd worden, en als men eendrachtig met elkaar samenwerkt.

Deze fundamentele menselijke principes staan lijnrecht tegenover de beginselen van de godsdienst. Als er een God is, is die beslissend voor het bestaan en het lot van de mens, en is er van echte menselijke vrijheid geen sprake. Elke georganiseerde godsdienst is hiërarchisch, met God aan het hoofd en daarnaast een grote, complexe, strakke kerkelijke gezagsstructuur die ‘zijn’ wil ten uitvoer brengt. De solidariteit of naastenliefde van de godsdienst geldt in de praktijk enkel voor de leden van de godsdienst zelf, en ontkent tevens het principe van het zelfbehoud en de voorkeur voor de genetische verwanten.

Alle georganiseerde godsdiensten zijn van bij hun ontstaan afgeweken van hun oorspronkelijke bedoeling, namelijk het behartigen van het voortbestaan en het welzijn van hun gelovigen, en hebben zich hoofdzakelijk gewijd aan het voortbestaan van het instituut van de godsdienst en het welzijn van zijn leiders en leden. Daaraan hebben ze de waardigheid van elke mens opgeofferd, zowel in hoofde van hun leiders als van hun leden. Ze hebben de enen tot dwingelanden gemaakt, en de anderen tot slaven, en het is nog maar de vraag welke van de twee de grootste misdaad tegen de mensheid is.

Bekeringsijver leidt onvermijdelijk tot gewetensdwang, zowel bij degenen die bekeringswerk doen als bij hun slachtoffers. Gewetensdwang is niet alleen de ergste aanslag op de menselijke waardigheid en de grootste inbreuk op de medemenselijkheid. Het is bovendien een groteske verspilling van alle moeite, omdat men de mens uiteindelijk nooit kan verhinderen om zelf na te denken, en tot de juiste fundamentele inzichten te komen over de plaats van het individu in de samenleving.

Overigens is het zeer de vraag of het werkelijk nodig is mensen te dwingen om het goede te doen, zoals de godsdiensten en andere dictaturen beweren. Uit onze burgerlijke samenleving blijkt dat de meeste mensen zich meestal heel behoorlijk gedragen, ook zonder dat ze daartoe met sancties of beloningen verplicht worden. Het volstaat dat men zinnige zaken afspreekt, zoals rechts rijden en belastingen betalen, en dan doet men dat, omdat men inziet dat het nodig is. Zeker, niemand is volmaakt, maar dat is ook niet mogelijk, en het is niet zeker dat de mensen volmaakter worden door de godsdienst; het tegendeel lijkt veel waarschijnlijker, zoals de geschiedenis ons leert. Het kwaad in de wereld komt niet zozeer van de onvolmaakte individuele mensen, maar veeleer van de onvolmaakte structuren en instellingen. Staten, godsdiensten, organisaties en verenigingen zijn zonder enige twijfel verantwoordelijk voor veel meer en veel grootschaliger en meer afschuwelijke misdaden tegen de mensheid dan individuen ooit uit zichzelf zouden kunnen begaan. Denk maar aan alle oorlogen, genocides, vervolgingen, dictaturen, godsdienstoorlogen en misdadige sekten en milities.

De intrinsieke bedoeling van de godsdienst is het gedrag van de mens te verbeteren. Het blijken echter juist diegenen te zijn die menen dat ze andere mensen met geweld moeten overtuigen van hun godsdienstig gelijk, en hen doen denken en handelen naar hun voorschriften zodat ze betere mensen worden, die zich het meest schuldig maken aan wandaden. De godsdiensten hebben veel meer mensen omgebracht om louter godsdienstige redenen, dan individuen mensen vermoord hebben om gelijk welke andere reden. Zonder de godsdienst zou het bij de meeste mensen niet opkomen om andere te vermoorden om ideologische redenen. Zowel Lucretius als Nobelprijswinnaar Steven Weinberg zijn het erover eens: je hebt een godsdienst nodig om goede mensen vreselijke misdaden te doen bedrijven.

Ongetwijfeld is het nodig dat elk individu ernaar streeft en aangezet wordt zich ethisch te gedragen in de samenleving. Dat gebeurt echter het best in een samenleving die zelf ook ethisch is, en de beste samenlevingsvorm blijkt de democratie te zijn. Het doel van de staat is echter de vrijheid van de burger (Spinoza), niet de verknechting, zelfs niet om zijn vermeende bestwil, of voor een zogenaamd hoger doel, zoals de raison d’état, het staatsbelang. De democratie is dus het eerste doel dat men moet nastreven, omdat het het grootste resultaat opbrengt. De opvoeding van de individuele mensen is een werk dat nooit af is, niet alleen omdat het er zo veel zijn, maar vooral omdat het altijd weer andere zijn. De gevestigde democratische staatsvorm biedt op zichzelf al garanties voor een samenleving die gebaseerd is op essentiële ethische principes, zelfs zonder dat alle burgers overtuigd zijn van die principes, of zich daarvan zelfs maar bewust zijn.

Een essentieel kenmerk van een democratische samenleving is dat ze vreedzaam is. Zowel de burgers als de overheid zien af van het gebruik van elke vorm van geweld als een argument. De beslissingen die noodzakelijk zijn voor de samenleving worden in overleg genomen, waarbij in de eerste plaats rekening gehouden wordt met de intrinsieke kwaliteit van de verschillende opties, en in geval van blijvende onenigheid de meerderheid beslist.

Het is van groot belang dat de staat zich beperkt tot beslissingen die werkelijk noodzakelijk zijn voor het welzijn van de burgers en het voortbestaan van de democratische wetstaat. Wanneer de leiders van de staat zelf gaan beslissen wat daarvoor nodig is, treden zij in de plaats van de burgers en ontnemen ze hun de vrijheid die de staat verondersteld wordt te beogen en te garanderen.

De democratie gaat uit van een optimistische visie op de mens en de samenleving. Men gaat ervan uit dat de mens gericht is op zijn eigen optimaal voortbestaan, en beseft dat de respectvolle samenwerking met anderen daartoe noodzakelijk is. Godsdiensten zijn intrinsiek pessimistisch. Het christendom vertrekt van de fundamentele (erfelijke!) zondigheid van de mens, die enkel met geweld tot het goede kan gedwongen worden. Godsdienst is dus strijdig met democratie, zoals godsdienst ook strijdig is met de rechten van de mens, en met de grondbeginselen van vrijheid, gelijkheid en medemenselijkheid.

Genade

Er was een tijd, en die heb ik nog meegemaakt, dat de colleges aan de katholieke universiteit te Leuven, en aan andere dergelijke universiteiten, zoals de Radbouduniversiteit (ooit de katholieke universiteit Nijmegen), aanvingen met een ‘schietgebedje’ (een kort gebed dat men ofwel ritueel doet bij een of andere gelegenheid, of dat men in een opwelling doet, bijvoorbeeld uit angst of vrees). Die traditionele formule luidt als volgt: Spiritus Sancti gratia illuminet sensus et corda nostra. Amen, en dat heeft een lange geschiedenis. Het was een vast onderdeel van het getijdengebed, dagelijkse rituele gebeden op bepaalde uren van de dag, die sinds het prille christendom gebruikelijk werden, en vaste vorm kregen in de Middeleeuwen in het zogenaamde Breviarium. Het schietgebedje vertaal ik als volgt: moge de genade van de Heilige Geest ons verstand en ons hart verlichten. In het Latijn staat zowel ‘verstand’ als ‘hart’ in het meervoud. Het gebed is bedoeld om in gemeenschap gebruikt te worden: een priester bad voor, de gelovigen sluiten zich daarbij aan met het ‘Amen’: het zij zo. Het gaat dus om het verstand en het hart van allen, vandaar het meervoud in het Latijn. Het gebedje werd ook gebruikt bij het begin van de Latijnse les in katholieke humaniora-opleidingen, en is nog altijd een onderdeel van de promotieplechtigheid in Nijmegen. Het was dus zeer verspreid en werd veelvuldig gebruikt, bijna zoals het kruisteken: ‘In de naam van de Vader, de Zoon, en de Heilige Geest, Amen’.

Het is een typische uitdrukking van volkse vroomheid, en werd meestal, ook al omwille van het veelvuldige gebruik, zonder veel overtuiging afgerammeld of gepreveld, en vrijwel niemand die nog maalde om de inhoud. Toch staat het voor essentiële aspecten van het christelijke geloof, die fundamenteel verschillen van de seculiere of humanistische opvattingen.

Over de Heilige Geest schreef ik al eerder een bijdrage. Daaruit onthouden we vooral dat die ‘Geest’ een personificatie is van de actieve tussenkomst van God in de wereld. ‘God zendt zijn Geest’ betekent dan dat God iets openbaart of meedeelt aan de mens en dat de mens die boodschap op een of andere manier verneemt en begrijpt. Voor wie niet in God gelooft, is dat nutteloze onzin. Als we (al te) toegeeflijk zijn, zouden we kunnen zeggen dat de christelijke opvatting een (louter) symbolische voorstelling is van wat er zich in ons gemoed afspeelt. Het gaat dan om ideeën, begrippen, opvattingen, inzichten die wij ons eigen maken door zelf na te denken en door te rade te gaan bij anderen. Het verschil is echter fundamenteel: de gelovige legt het initiatief bij een bovennatuurlijk wezen, de humanist houdt het zonder meer bij het gemoed van de mens. Er is geen bovennatuurlijke ‘Geest’ actief in ons gemoed, en er is evenmin een ‘geest’ in ons. Wij denken en voelen met ons lichaam, waarbij onze zintuigen en onze hersenen de belangrijkste rol spelen, maar waarbij heel ons lichaam betrokken is. Er is niets bovennatuurlijks buiten de mens, noch in de mens. Wij hebben geen behoefte aan externe hulp om ons verstand en ons hart te verlichten, waarbij het verstand staat voor het rationele in de mens, en het hart traditioneel voor het emotionele. Wij zijn op onszelf aangewezen, maar staan er niet alleen voor: we kunnen een beroep doen op onze medemensen, op hen die ons voorafgegaan zijn en op hen met wie we het leven delen, van nabij of virtueel. Dat is het essentiële verschil tussen gelovigen en humanisten, en geen van beiden kan ooit bereid gevonden worden om op dat punt ook maar enige toegeving te doen: een compromis of een gouden middenweg is niet mogelijk tussen zo extreem tegengestelde en elkaar uitsluitende opvattingen.

Wat is overigens die ‘genade’ (gratia)waarvan sprake in het gebed? Ook dat is een essentieel onderdeel van de christelijke leer, maar al sinds de eerste eeuwen zijn er daarover binnen de Kerk talloze meningen geweest, die zelfs aanleiding hebben gegeven tot schisma’s of afscheuringen, waarbij de tegenstanders elkaar voor ketters hielden en ook actief vervolgden en vermoordden. Van Dale zegt het zo: ‘de bovennatuurlijke hulp die God de mens ter wille van Christus gratis verleent om zijn eeuwige bestemming te bereiken.’ Bovennatuurlijk, dus onnaspeurbaar: wij kunnen niet eens weten of wij ‘in staat van genade’ zijn of niet. Ook hier zou men, met (al te) veel goede wil kunnen zeggen dat die hulp een symbolische voorstelling is van het feit dat de mensheid floreert in het universum. Maar in de gelovige visie is dat dan enkel dankzij de welwillende hulp van God, niet door enige verdienste of inspanning van de mensheid zelf, die volgens de christelijke leer gedoemd is om, zonder Gods genade, zichzelf en haar wereld compleet te vernietigen. Vandaar dat men zegt dat die hulp ‘gratis’ is: God is welwillend uit eigen beweging, uit barmhartigheid, niet omwille van iets wat de mensheid zou kunnen doen, of omwille van de intrinsieke waarde van de mensheid. De enige reden waarom God de mensen redt uit hun ellende, is het zoenoffer dat Jezus Christus bracht door te sterven aan het kruis; zo heeft hij God weer verzoend met de mensheid, die zich van God had afgekeerd door de (erf)zonde. God stuurt de mensheid aan om zijn eigen hogere doelstelling te verwezenlijken, namelijk de vereniging van de mensen ‘van goede wil’ met God in het eeuwige leven (na de dood en na het laatste oordeel bij het einde der tijden). De anderen, die de genade niet krijgen, of ze afwijzen, belanden in de hel, of worden totaal vernietigd, daar is men het aan katholieke zijde nog niet uit.

Begrijpe wie het kan. En dan nog: waarom het allemaal zo ingewikkeld maken? Humanisten hebben geen behoefte aan een scheppende God, maar ook niet aan een reddende God. We hoeven niet gered te worden, want we zijn niet in nood. Het leven is wat het is voor elk van ons, en zoals er niets daarvoor was, zal er niets daarna zijn. Niemand hoeft voor ons te sterven om ons met God te verzoenen. We moeten leven met de gevolgen van onze daden en van die van anderen, zo zit het leven nu eenmaal in elkaar. Er is geen groot (goddelijk, bovennatuurlijk) plan voor alles. Alles is altijd al verlopen volgens de onnoemelijk vele en complexe mogelijkheden van het universum, zonder enige externe tussenkomst. Het verloop ligt niet op voorhand vast, al zijn er wel wetmatigheden die we kunnen vaststellen, en er is geen vooraf bepaald einddoel, al zijn wij er wel om bezorgd dat de mensheid floreert en standhoudt, maar zelfs dat is onzeker: we weten dat onze zon, onze energieleverancier, over miljarden jaren zal opgebrand zijn. Tenzij we dan een andere bestemming bereikt hebben, zal dat ons einde zijn. En misschien is zelfs ons hele universum gedoemd om ooit uiteindelijk compleet stil te vallen. Of dan opnieuw te beginnen?

Mensen die nooit de kerkelijke indoctrinatie meegemaakt hebben, geven geen ene moer om al dergelijke zaken, zoals overigens christenen geen boodschap hebben aan de andere godsdiensten. Maar ook de meeste christenen hebben nauwelijks weet van al dergelijke theologische verzinsels, en maken zich niet druk over erfzonde, verlossing, genade en eeuwig leven. Het is een verhaal dat men hun probeert wijs te maken, maar dat lukt almaar minder goed. Ze zien in dat het een illusie is, of beter: een delusie. Ik weet het, het woord bestaat niet in het Nederlands. Een illusie is een zinsbegoocheling, een waanidee, maar dat is het christendom of de godsdienst niet. Het gaat om wat men in het Engels een delusion noemt, een misleiding, een waanidee en een zinsbegoocheling die sommige mensen met mentaal en zelfs fysiek geweld opdringen aan andere mensen. Zonder priesters is er geen godsdienst, zoals er zonder dictators geen tirannie is. Geen van beide zijn ‘natuurlijke’ toestanden, maar opzettelijke misdaden van mensen tegen de mensheid.

Het is verbijsterend dat dit misleiden al zo lang bezig is, en het einde is nog lang niet in zicht, soms lijkt het wel alsof we het nog slechter doen dan de (vroegere) processie van Echternach, daar zette men tenminste drie stappen vooruit, en twee achteruit. De feitelijke verspreiding van de islam door de migratie, de vestiging van theocratische dictaturen en de blijvende invloed van fundamentalistische godsdiensten in talrijke landen, ook in reëel of in naam democratische, nopen ons tot onverzettelijke waakzaamheid en stug verzet. Het gaat immers niet om de vrijblijvende persoonlijke religieuze overtuiging van mensen, maar om georganiseerde misdaad, met de dictatoriale wereldheerschappij als inzet en de omverwerping van de democratische rechtsstaat en de beginselen van vrijheid, gelijkheid en solidariteit als expliciet doel.

Als er een God is, moge hij dan door de genade van zijn Geest hun verstand en hun hart eindelijk verlichten.

 Paul Claes, Dulle Griet. Een hellevaart, Werchter: Uitgeverij Coriarius, 2023, 44 blz., 10 x 15 cm.

Paul Claes, ‘de scherpzinnigste lezer van Noord en Zuid’ volgens criticus Kees Fens, past sinds enkele jaren zijn ontcijferkunst ook toe op beeldende kunst. Die gedegen analyses verpakt hij telkens in speelse verhalen. In de reeks Het goddelijk detail verschenen eerder al vier deeltjes:

 Wie is de bruidegom? Bruegels Boerenbruiloft.

De kamerheer en de kanselier. Van Eycks De maagd van Autun.

Wie van de drie? De landloper van Bosch.

Het pelsken. Een werkcollege over Rubens. (uitverkocht)

 Dit vijfde deeltje cirkelt om ‘Dulle Griet’. Dat schilderij van Bruegel prijkt nu in de Vlaamse Canon. Dat is vreemd, want zelfs kunsthistorici weten niet wat de figuur juist voorstelt. Is zij een vrijheidsstrijdster die de Spaanse bezetter verjaagt? Verbeeldt ze als Moeder Courage de waanzin van de oorlog? Trekt ze als feministe van leer tegen mannelijk geweld? Is ze een dappere vrouw, een manwijf of, zoals een Antwerpse romancier onlangs opperde, een travestiet? Wie is de ware Dulle Griet? Superspeurder Paul Claes onthult het raadsel in deze levendige dialoog tussen enkele kunstkenners. Wie dit iconische schilderij wil begrijpen, moet zijn verrassende verhaal lezen. Vier illustraties in kleur.

 Paul Claes is een vruchtbaar en veelzijdig romancier, dichter, criticus, essayist, pasticheur, vertaler en bloemlezer. In oktober 2023 wordt hij te Leuven gehuldigd bij zijn 80^ste verjaardag. ‘Paul Claes is de Sherlock Holmes van de literatuurstudie.’ (Geert Buelens) ‘Claes heeft een eruditie die aan het fabelachtige grenst.’ (Jürgen Pieters) ‘Paul Claes is met gemak de meest virtuoze schrijver van ons taalgebied.’ (Tom van Deel)

 bestel bij Uitgeverij Coriarius:uitgeverij.coriarius@telenet.be

 voor slechts € 10 (verzendkosten inbegrepen)

Uitgeverij Coriarius, Hogeweg 78, 3118 Werchter

 0486 273784    bankrekening BE40 9731 6405 9063    BICARSPBE22  

Vagevuur

Van meet af aan was het christendom gericht op de eeuwigheid. De onvermijdelijke dood was niet het einde van alles, maar het begin van een nieuw, oneindig leven. Wie zich bekeerde tot het christendom en de geboden en verboden naleefde, kon na de dood genieten van de eeuwige gelukzaligheid. Wie dat niet deed, of zondigde tegen de regels, stond eeuwige marteling te wachten. Die gedachtegang sluit weliswaar in zekere mate aan bij andere mystieke fantasieën over de dodenwereld uit de oudheid, maar betekende toch een fundamentele paradigmaverschuiving: de kern van de zaak is niet ons korte leven hier op aarde, maar de eeuwigheid. In de Paulus-brieven is dat het belangrijkste element uit de verkondiging: de mens is door het kruisoffer van Christus verlost uit dit tranendal en bestemd voor de hemelse zaligheid. Voor de grote massa’s van eenvoudige burgers en slaven was dat, ondanks zijn hemeltergende onwaarschijnlijkheid,  ongetwijfeld een openbaring, en blijkbaar een krachtig wervend element.

Algauw bleek het nodig dat de Kerk een en ander verduidelijkte. Wat waren de essentiële geloofspunten die men moest belijden, wat waren de leefregels die men moest onderhouden, en vooral: hoe kon men de gelovigen ertoe brengen zich daaraan in blinde gehoorzaamheid te onderwerpen? Wegens de flagrante onwaarschijnlijkheid van een reëel eeuwig hemels hiernamaals, veel reëler dan het aardse leven, kon men immers niet rekenen op het gezond verstand waarover iedereen beschikt. Ook de prediking, hoe overtuigend ook, kon niet verhinderen dat allerlei afwijkende ideeën de ronde deden, en nog veel minder dat men zich weinig gelegen lieten liggen aan zelfs de meest fundamentele ethische en rituele voorschriften.

Daarom werd van in het vroegste christendom een dwingend commercieel heilssysteem uitgewerkt, dat berust op de essentiële menselijke gevoelens van hoop en vrees. De godsdienst bepaalt wat goed en kwaad is. Wie het goede doet en het kwade laat, wordt daarvoor beloond; wie het goede nalaat en het kwade doet, wordt daarvoor bestraft. Die belofte en dat dreigement moeten aanmoedigend en ontradend werken. Dat kan alleen als de beloning aantrekkelijk genoeg is, en de straf afschrikwekkend genoeg. Dat hebben de christelijke kerkleiders en theologen goed ingezien, en ze zijn zich te buiten gegaan aan de meest spectaculaire voorstelling van deze twee ‘uitersten’, hemel en hel, zowel in de dogmatische leer, de verkondiging als in de levendige voorstellingen in alle kunstvormen.

Die nog eenvoudige dichotomie, de fundamentele tweespalt tussen goed en kwaad, hemel en hel, past echter als een tang op een varken op het werkelijke leven, dat gekenmerkt wordt door compromissen, dubbelzinnigheden, interpretaties, vallen en opstaan, verzachtende omstandigheden, en talloze tekortkomingen en onvolmaaktheden, op grote en kleine schaal, van zogenaamde heldendaden tot de meest afschuwelijke misdaden toe. En dus rezen er allerlei vragen. Aangezien vrijwel niemand een leven lang volmaakt is, is de hemel niet voor iedereen weggelegd. Dat is een beginsel dat al in de vroegste evangelieteksten naar voren komt: velen zijn geroepen, maar weinigen zijn uitverkozen. Die waarschuwende waarheid moet de gelovigen ertoe aanzetten de voorschriften te onderhouden, maar heeft als onvermijdelijk neveneffect dat men zich vanuit de onmacht om volmaakt te zijn, gaat neerleggen bij de eigen onvolmaaktheid en die van anderen, en dus voor zichzelf en voor anderen veel door de vingers gaat zien: het heil is toch al verkorven.

Voor dat wanhopige defaitisme moest een remedie gevonden worden. Het doopsel volstond niet als toelatingsbewijs aan de poorten van de hemel, waarvan Sint-Pieter de sleutel in handen had. Men moest ook leven volgens de kerkelijke voorschriften. Als men die overtrad, was het kwaad geschied, en ging men naar de hel. Dat moest echter onvermijdelijk genuanceerd worden, want anders ging iedereen inderdaad naar de hel. Zo ontstond het onderscheid tussen lichte en zwaardere overtredingen, dagelijkse zonden en doodzonden. Zoals in het burgerlijke leven voorzag men lichtere straffen voor lichtere overtredingen. De Kerk had naar eigen zeggen van God de macht gekregen om de zonden van de berouwvolle overtreder te vergeven, dus kwijt te schelden, op voorwaarde dat de schuld bekend werd in de biecht, en de opgelegde boete of straf volledig vervuld was. Door een overtreding, een zonde te begaan, was men dus niet meteen meer voor eeuwig verdoemd, men kon tot inkeer komen, de boete betalen en zo met een propere lei opnieuw beginnen… zondigen.

Dagelijkse zonden waren legio, maar ook licht te vergeven, met slechts een nominale boete of straf: een vermaning, een lichte zelfkastijding, een verplicht gebed, een of ander verplicht goed werk. Voor doodzonden moesten de straffen zwaarder zijn om enige ontrading in te houden. Want dat was het gevaar van het systeem: wie weet dat men zal vergeven worden, en de eeuwige straf van de hel kan ontlopen, ook als men zwaar gezondigd heeft, zal allicht veeleer verkiezen de milde straf te ondergaan dan zich het genot van de zonde te ontzeggen. Dus werden er tarieven opgesteld voor alle mogelijke overtredingen, en terloops ook voor allerlei toestemmingen en rituele verplichtingen.

En zo komen we tot een niet onbelangrijk aspect van dit wezenlijk commercieel systeem. Want het ging allang niet meer om een fictieve heilseconomie, maar om de economie van de wereldlijke Kerk. Zolang de straf louter uit rituele verplichtingen bestaat, zoals het opzeggen van gebeden, is er niets onbetamelijks aan de hand. Maar blijkbaar was de verleiding voor de Kerk en voor de bedienaars van de eredienst op alle niveaus te groot, en namen de straffen vormen aan die voordelen voor hen opbrachten, in macht, en in natura. Een vrome schenking aan de Kerk, betaling voor het opdragen van missen, het kopen van religieuze voorwerpen, het ondernemen van pelgrimstochten, het bracht allemaal op. De Kerk was machtig en rijk, en liet dat ook zien in de pracht en praal van het instituut, en de welstand van haar leiders en leden.

In die context moeten we ook het ontstaan situeren van het idee van het vagevuur. Wat gebeurt er namelijk met de overledenen na hun dood? Gaan ze rechtstreeks naar de hemel of de hel? Dat was in tegenspraak met elementen uit het evangelie die verwezen naar het einde van de aardse wereld, de terugkeer van Jezus Christus, en het Laatste Oordeel door God zelf. Er was dus een tussentijd, die almaar langer werd naarmate dat einde van de wereld en die terugkeer verder en verder naar een onbepaalde toekomst verlegd werden. Waar bleven de zielen (want wat er met de lichamen gebeurde, kon men zelf zien)? Aangezien zo goed als niemand volmaakt is, noch van alle overtredingen verschoond, moet men eerst gezuiverd worden van alle zondensmet, voor men de hemelse zaligheid kan ingaan. Die zuivering gebeurt door het ondergaan van helse straffen, maar niet in de hel, want wie daarin terecht komt, komt er nooit meer uit, dat is de essentiële verzwarende omstandigheid van de hel, namelijk dat de bestraffing zonder einde is. Dus verzon men een belendend vagevuur, waar de laatste restjes van de zonden weggeveegd werden door de louterende vlammen en andere verschrikkingen die men kende van de hel. Hoe meer men gezondigd heeft, hoe langer men in het vagevuur moet blijven. Die tijd kon men echter nog tijdens het leven inkorten door boete te doen, zoals voor de begane zonden: aflaten verdienen, heet dat, maar dat werd heel snel: aflaten verkopen.

Dat bracht de Kerk op nog meer lucratieve ideeën. De zieltjes in het vagevuur konden hun lot niet meer verbeteren, ze konden alleen nog boete doen door te lijden. Maar de nog levende gelovigen, die aan de overledenen dachten, vooral hun eigen familie, vrienden en kennissen, konden nog altijd verdiensten verwerven voor hen, en zo hun boetetijd in het vagevuur inkorten! Dus werden die gelovigen ertoe aangezet om voor die zieltjes te bidden, maar ook om missen te laten opdragen voor hen, schenkingen te doen aan de Kerk…

Dat alles heeft geleid tot het zogenaamde ‘rijke roomse leven’ van een ‘triomfalistische’ Kerk, dat heeft standgehouden tot ver in de 20^ste eeuw, en waarvan we nog altijd de sporen en restanten zien, zowel in de nu leegstaande kerken en de nog steeds overvolle katholieke scholen en verzorgingsinstellingen, als in de mentaliteit van de vele mensen die in de christelijke zuil zijn opgebracht, en die ondanks alles helpen in stand houden.

Wat aanvankelijk door de Kerk verzonnen was als dwangmiddel om de mensen ethische principes bij te brengen en hen deugdzaam te doen leven, werd aldus een infame religieuze commercie met als enig doel de macht en de rijkdom van de Kerk. Zelfs binnen het christendom heeft dat geleid tot opstandigheid, zoals toen Luther het bestaan van het vagevuur ontkende, en daarmee meteen ook het systeem van aflaten op de helling zette, zowel voor het op voorhand verkorten van de tijd die men zelf ooit in het vagevuur zou moeten doorbrengen, als voor het ‘redden’ van zieltjes van afgestorven gelovigen uit het vagevuur. De hele contrareformatie was erop gericht om dat lucratieve en machtssysteem kost wat kost in stand te houden. De Kerk was niet meer gericht op de ethische vorming van de gelovigen en de morele verheffing van de samenleving, maar nog uitsluitend op de genadeloze onderwerping van iedereen aan haar schijnheilige godsdienstige voorschriften, die alle aspecten van het private en het publieke leven omvatten.

Het mag een wonder heten dat een dergelijk onredelijk, absurd, cynisch en uiteindelijk misdadig systeem gedurende twintig eeuwen onze beschaving zo indringend getekend heeft en zo schrijnend blijft tekenen. Dat is alleen mogelijk door het verregaande machtsmisbruik van een hele schare van religieuze bedriegers, schaamteloze profiteurs en medeplichtige meelopers.

Spinoza

Traumsilbernacht… Die schwarzen Fernen brausen,

De Himmel wölbt sich blank und riesengroß.

Viel Sterne glüh’n und helle Sterne sausen

Aufblitzend in den dunklen Mutterschoß

Des Alls, das ihre Wucht in Staub zerschellt –

Und jeder Stern war ein Bruderwelt,

War eine Welt in Chor der Myriaden,

Ein wirr-verlor’ner Klang de Harmonie,

Und wie die Weine reich an Lebensgnaden,

Und war dereinst wie Du und Du wie sie,

In schwüler wetterbanger Schöpfungsnacht

Von Traum des Allseins sehnend aufgewacht.

Und wieder ist ihr Pfad zum All gegangen,

In dem ihr Keim bei Deinem einstmals schlief,

Ihr Sterbenstrieb war eins mit dem Verlangen

Das heute Dich von blassen Träumen rief

Hinaus zur sternenübersäten Nacht zu geh’n,

Um Dich in Weltenwenden selbst zu seh’n.

Stefan Zweig, Wien, in Die Welt, 1901

Spinoza

Droomzilvernacht… De zwarte verten bruisen,

De hemel bulkt kleurloos en reuzengroot.

Veel sterren gloeien en helle sterren suizen

Opflitsend in de donkere moederschoot

Van het Al, dat zijn kracht in stof verbreekt –

En in elke ster een broederwereld ontsteekt

Die een wereld is in het koor der myriaden,

Een war-verloren klank der harmonie,

En zoals wijnen rijk aan levensgenaden,

En was eenmaal zoals gij en gij zoals die,

In de zwoele weerbevreesde scheppingsnacht

Door de droom van het Al-zijn smachtend verwacht.

Uw weg naar het Al is weer aangevangen,

Waar zijn kiem ooit bij de uwe sliep,

Uw doodsdrift was één met het verlangen

Dat uit bleke dromen u heden opriep

Naar buiten in de bonte sterrennacht te gaan,

Om uzelf in de wereld-wende te zien staan.

Vertaling © 2023 Karel D’huyvetters

Stefan Zweig, Castellio tegen Calvijn, of Een geweten tegen geweld, Uitgeverij IJzer, Utrecht, 2023, 235 blz., ISBN 978-90-8684-279-7, paperback, € 22,50. Vertaling Bart van Kreel.

Deze Nederlandse vertaling van een boek dat Stefan Zweig in 1936 schreef, komt niets te vroeg. Voor de volledigheid vermeld ik dat nog in hetzelfde jaar al een Nederlandse vertaling verscheen door Reinier F. Sterkenburg, maar die is onvindbaar geworden.

Voor mij was het een openbaring. Ik was weliswaar enigszins vertrouwd met het verhaal van Calvijn in Génève en zeker met het infame geval Servet, maar Sebastian Castellio (1515-1563) was mij volslagen onbekend. Zeer ten onrechte, blijkt nu.

Deze tijdgenoot van Calvijn was een van de heel weinigen die het waagden hun stem te verheffen tegen de theocratische dictatuur die Calvijn in Génève vestigde en over de hele wereld wou uitbreiden. Dat kwam hem duur te staan. Hij werd door Calvijn verbannen en nadien voortdurend belaagd, tot aan zijn voortijdige dood, amper achtenveertig jaar oud.

In een waarlijk meesterlijk geschreven verhaal, volledig gebaseerd op de feiten, geeft Zweig (1881-1942) zijn indringende visie op deze historische reformatie-controverse. Hij heeft daartoe niet alleen de secundaire literatuur gelezen, maar is ook ter plaatse in Bazel en Génève de archieven gaan raadplegen. Niet verwonderlijk trekt hij voortdurend in zijn commentaren en uitweidingen treffende vergelijkingen met andere dictaturen, impliciet ook die van zijn eigen tijd. Wij weten hoe dat mede geleid heeft tot zijn eigen vlucht – hij was van Joodse afkomst – voor het Nazisme uit zijn geboorteland Oostenrijk, eerst naar Londen (1933) en uiteindelijk naar Brazilië (1940). In 1942 koos hij samen met zijn tweede echtgenote vrijwillig voor de dood. Hij kon niet leven met de gedachte van de vernietiging van zijn Europese beschaving.

Gelukkig voor ons heeft Zweig van de arcane theologische disputen onder radicale reformatoren van het christendom enkel die elementen behouden in zijn verhaal die noodzakelijk zijn voor een goed begrip van de omstandigheden. Hij richt de schijnwerper van zijn aandacht volledig op de gebeurtenissen, die hij uiterst levendig beschrijft, als was hij een ooggetuige, en op de scherpe, bijna meedogenloze karaktertekening van de dramatis personae, de sombere figuur van Calvijn, de nobele Castellio, en enkele meelopers en beulsknechten. Ook de massa, het gewone volk krijgt een rol toebedeeld, bijna als die van het koor in een Griekse tragedie. De theologische twistpunten uit de ontstaansgeschiedenis van het protestantisme lijken ons nu te onbeduidend als verklaring voor de gruwelen die toentertijd gebeurd zijn, en waarvan de uiterst wrede publieke moord op Servet wel het meest ontstellende voorbeeld is. We mogen echter niet vergeten dat het calvinisme ook ver buiten Génève, en tot op onze dagen, een niet te ontkennen invloed gehad heeft op het denken en handelen van vele mensen in vele landen.

Dit is niet alleen een buitengewoon goed geschreven historisch relaas van de hand van meester-verteller, novellist, essayist en biograaf Zweig, het is ook een diep-doorleefd en aangrijpend, maar steeds glashelder pleidooi tegen elk fanatisme en elke dictatuur, godsdienstig of burgerlijk. Indien Zweig aanvoelde dat dat in zijn tijd meer dan noodzakelijk was, moeten wij ons realiseren dat het vandaag niet minder het geval is. Zowel politieke als religieuze dictaturen steken weer de kop op, en zowel de intelligentsia als de massa laat zich weer de ogen verblinden en loopt blindelings of al te gelaten populistische, fascistische, dynastieke of ronduit criminele politieke leiders achterna, of doet de knieval voor oude of nieuwe godsdienstige dictaturen, die allen gekenmerkt zijn door hun onverholen gewelddadigheid.

Zonder aarzelen beveel ik dit boek nadrukkelijk aan. De vertaler en de uitgever verdienen alle lof. De auteur, Stefan Zweig, is ten onrechte min of meer in vergetelheid geraakt. Gelukkig is heel zijn uitgebreid oeuvre zowel in het originele Duits als in vele vertalingen, ook in het Nederlands, ruim ter beschikking.

De vertaling is onopvallend, wat zowat de hoogste lof is die een vertaling kan krijgen: het is voorwaar alsof Zweig zelf aan het woord is. Enkele gelukkig zeldzame ernstige taalfouten tegen het Nederlands zijn te betreuren, maar doen niets af aan de algemene positieve indruk. Een goede raad echter aan iedereen die in een vreemde taal wil citeren of een staande uitdrukking gebruiken: als je die taal niet meester bent, doe het dan asjeblieft niet: ook in dit boek is zowat elk – gelukkig zeldzaam – woord in het Frans of het Latijn een doorn in het oog.

Het hiernamaals

Als we nadenken over godsdienst als een maatschappelijk verschijnsel in de Westerse beschaving, dan valt vooral de wereldse macht op die het christendom in de loop van de geschiedenis verworven heeft. Dat is op zich al voldoende om wat er verder over die godsdienst te zeggen valt streng te relativeren. Maar zelfs verstandige lieden die dat ingezien hebben, geven soms toe dat de godsdienst daarnaast en desondanks toch een zekere functie kon hebben in de samenleving. Zij gaan er dan van uit dat niet elk individu uit zichzelf de hoogste en meest fundamentele ethische beginselen zal inzien, en zich dus ook niet daardoor zal laten leiden in het leven. De godsdienst wordt dan gezien als een instantie die deze beginselen ingang doet vinden onder het gewone volk. Dat gebeurt in de eerste plaats door de verkondiging, maar dat is niet voldoende: zelfs als men die beginselen kent, leeft men er nog niet naar. Er moet dus een zekere dwang uitgeoefend worden om die ethische beginselen te doen naleven.

Maar komt het de godsdienst wel toe om die laatste taak op zich te nemen? De verkondiging kan men rechtvaardigen op grond van het hoge principe van de vrije meningsuiting, maar het gebruik van elke vorm van geweld of dwang is in een leefbare samenleving noodzakelijkerwijs het privilege van het hoogste gezag, en beperkt tot het handhaven van de orde en het doen naleven van de wetten. Een godsdienstige organisatie heeft dus het recht niet om overtredingen van haar eigen leefregels of verordeningen gewelddadig te bestraffen. Dat heeft de godsdienst vaak omzeild door wel een veroordeling uit te spreken en de strafmaat te bepalen, maar de uitvoering over te laten aan het bevriende burgerlijk gezag.

De godsdienst kon natuurlijk wel van zijn machtspositie gebruik maken om in de verkondiging morele druk uit te oefenen, en allerlei sancties te voorzien in het interne beleid.

Die morele druk is in het christendom uitgegroeid tot een systeem van grootschalige en diepgaande intimidatie. Inspelend op de primaire menselijke emoties van hoop en vrees, heeft men een rigoureus stelsel van beloning en bestraffing uitgewerkt dat de mensen moest dwingen om te doen wat verplicht was en te laten wat verboden was. Dat was de manier waarop de godsdienst een bijdrage zou leveren om de ethische beginselen van de samenleving te doen naleven.

Het is evenwel evident dat de godsdienst niet zelf kon instaan voor de beloningen en bestraffingen. Het leven zelf is niet gebaseerd op rechtvaardigheid. Goede mensen treft soms groot onheil, en minder goede mensen begaan soms ongestraft vreselijke misdaden. Soms lijken de beloningen de bestraffingen naar de verkeerde mensen te gaan. Als de sancties niet werken, komen vanzelfsprekend ook de ethische beginselen zelf in het gedrang. Als men niet zeker is dat men beloond wordt om het goede te doen en het kwade te laten, en bestraft wordt in het andere geval, is er geen aansporing of ontrading meer.

In het christendom heeft dan het idee van een schimmig leven na de dood dat in de oudheid verschillende beschavingsvormen aanwezig was, een eigen vaste vorm gekregen in deze context. Beloningen en straffen die in dit leven niet altijd terecht waren, zouden in een leven na de dood gebeuren op de meest rechtvaardige manier, na een laatste oordeel door God zelf, de ultieme, alwetende en volmaakt rechtvaardige rechter. De beloning: een eeuwig leven van absolute gelukzaligheid. De straf daarentegen: eeuwige marteling. Door dat idee in te prenten, had men een eindelijk een sluitend systeem om de leefregels te doen naleven.

Maar zo eenvoudig is het natuurlijk niet. Men moet er allereerst in slagen dat geloof in een hiernamaals ingang te doen vinden, en ondanks alle pogingen is de godsdienst daarin nooit helemaal geslaagd. Vandaag gelooft zo goed als niemand meer in een reëel hiernamaals, en hemel en hel zijn lege begrippen geworden, zelfs voor de luttele gelovigen en de theologen. In de tweeduizend jaar die eraan voorafgingen, is die fictie voortdurend aangevochten en grotendeels genegeerd door de mensen, die zich daardoor niet lieten tegenhouden om te doen wat ze niet konden laten.

Dat beseften ook de leiders van de godsdienst, zeker zij die het dichtst bij de gewone mens stonden. De godsdienst werd nooit, ondanks de vele uiterlijkheden, de enige drijfveer voor de meeste mensen. Het leven hier op aarde werd nooit de door de godsdienst beoogde en beloofde voorafspiegeling van de hemelse zaligheid. En indien gelovigen zich goed gedroegen, is dat niet zonder meer toe te schrijven aan de inspanningen van de godsdienst: men kan een goed mens zijn zonder de godsdienst, en als gelovige vreselijke misdaden begaan. Het systeem van ontrading en aansporing werkte niet, ondanks al de intimidatie van jongs af aan op alle mogelijke manieren. De fictie was te ongeloofwaardig. Mensen laten zich misschien wel van alles wijsmaken, maar het blijkt niet mogelijk om alle mensen zo ver te krijgen dat ze allemaal zonder uitzondering enkel doen wat niet verboden is, wie ook de wetten vastlegt, en wat de sancties ook zijn.

In grote delen van de wereld is de rol van de godsdienst voor het doen naleven van de ethische normen voorbijgestreefd. Dat hebben de godsdiensten voor het grootste gedeelte aan zichzelf te wijten: enerzijds is hun verhaal zo onwaarschijnlijk dat men het wel moet in vraag gaan stellen, anderzijds hebben ze hun systeem van geboden en verboden tot in het belachelijke uitgebreid en toegepast op de meest banale zaken, waarvan de naleving niets meer te maken heeft met ethische beginselen. Bovendien hebben ze zich ook voortdurend schromelijk vergist in die beginselen, en zich schuldig gemaakt aan grootschalig machtsmisbruik en onnoemelijke misdaden tegen de mensheid.

Stilaan zien de mensen in dat ze het best gezamenlijk afspreken hoe ze willen samenleven. De beste manier daartoe blijkt tot nog toe de democratie te zijn, al is die verre van volmaakt; de alternatieven, theocratie, dictatuur, oligarchie, anarchie zijn dat evident nog veel, veel minder. Als mensen de keuze krijgen, blijken de principes van vrijheid, gelijkheid en medemenselijkheid steeds weer spontaan algemeen de voorkeur te krijgen op hun tegengestelden, die enkel met geweld in stand gehouden worden.

Federico Garcia Lorca, Poema del Cante Jondo, [1921], 1931

Prent van la Petenera

Voor Eugenio Montes

Doodsklok

Op de gele

toren

luidt een klok.

Op de gele

wind

zetten de klokslagen in.

Op de gele

toren

stokt de klok.

De wind maakt met het pulver

stevens van zuiver zilver.

Weg

Honderd rouwende ruiters

waar gaan ze heen

onder de doodse hemel

van de sinaasappelgaard?

Noch in Cordoba noch in Sevilla

komen ze aan.

Noch in Granada dat smacht

naar de zee.

Die slaapdronken paarden

brengen hen

naar het labyrint van de kruisen

waar het gezang trilt.

Met zeven zuchten vernageld

waar gaan ze heen

de honderd Andalusische ruiters

van de sinaasappelgaard?

Zes snaren

De gitaar

doet de dromen wenen.

Het snikken van de verloren

zielen

ontsnapt aan haar ronde

mond.

En zoals de tarantula

weeft ze een grote ster

om de zuchten te vangen

die drijven in haar zwarte

houten ruim.

Dans

In de tuin van la Petenera

In de nacht van de tuin

dansen

zes gitana’s

in het wit gekleed.

In de nacht van de tuin

gekroond

met papieren rozen

en akkerscherm.

In de nacht van de tuin

schrijven

hun paarlemoeren tanden

de zwartgeblakerde schaduw.

En in de nacht van de tuin

worden hun schaduwen langer

en reiken tot aan de purperen

hemel.

De dood van la Petenera

In het witte huis sterft

de ondergang van de mensen.

Honderd hitten caracoleren

hun ruiters zijn dood.

Onder de huiverende

sterren van de olielampen

siddert haar moiré rok

tussen haar koperen dijen.

Honderd hitten caracoleren

hun ruiters zijn dood.

Lange aanscherpte schaduwen

komen van de duistere horizon

en de bassnaar van een gitaar

breekt.

Honderd hitten caracoleren

hun ruiters zijn dood.

Falseta

Ai, gitana petenera!

Ai, ai gitana petenera!

Geen brave meisjes

op je begrafenis.

Meisjes die hun lange lokken geven

aan de dode Christus

en witte mantilles dragen

op de feestdagen.

Je begrafenis was er een van sinistere

lieden.

Lieden met het hart

in de kop

die je wenend volgden

door de stegen.

Ai, gitana petenera!

Ai, ai gitana petenera!

De profundis

De honderd verliefde ruiters

slapen voor altijd

onder de droge aarde.

Andalusië heeft

lange rode wegen.

Cordoba groene olijfbomen,

plaats voor honderd kruisen

om hen te gedenken.

De honderd verliefde ruiters

slapen voor altijd.

Doodsklokgebeier

Op de gele

torens

luiden de klokken.

Op de gele

wind

zetten de klokslagen in.

Langs een weg gaat

de dood, gekroond

met verslenste oranjebloesems.

Ze zingt en zingt

een lied

op haar witte vihuela

en zingt en zingt en zingt.

Op de gele torens

stokken de klokken.

De wind en het pulver

maken stevens van zuiver zilver.

Vertaling © 2023 Karel D’huyvetters

Anima naturaliter christiana

Tertullianus (ong. 155-220), Apologeticus 17.6; Patrologia Latina 1:377.

Een van nature christelijke ziel… Elk woord is geladen, en eeuwenlang beladen en belast met betekenissen en connotaties. Het is een uitdaging voor de rechtzinnige humanist – en dus atheïst – om zowel de oorspronkelijke betekenis na te gaan als te onderzoeken wat het ons vandaag nog kan bijbrengen over onze eigen beginselen en onze levenshouding.

Tertullianus vertolkte daarmee een bekend inzicht uit de Oudheid: de mens is zich bewust van het bestaan van God, enerzijds uit diens werken, anderzijds uit het innerlijke getuigenis van de ziel. Als christelijk apologeet had hij het over de God van het christendom, en dus was de ziel die van God getuigt van nature christelijk. Dat is de oorspronkelijke betekenis van het geciteerde gevleugeld woord. Maar dat houdt een aantal vooronderstellingen in die buiten de christelijke context niet evident zijn. Enerzijds is er sprake van een God, en anderzijds van een ziel. Wat met elk van beide bedoeld wordt, valt nog te bezien. Wat meer is: wat christelijk is, was ten tijde van Tertullianus allesbehalve eenduidig – dat is overigens altijd al zo geweest en is het nog altijd –; zijn eigen opvattingen werden door anderen als ketters beschouwd, zodat hij nooit officieel als kerkvader of -leraar erkend is.

Al in de Oudheid probeerde men het bestaan van een God, wat die verder ook was, te bewijzen op grond van een drievoudige consensus: die van alle volkeren, die van de dichters, en die van de filosofen. Alle volkeren kennen een of andere vorm van God en godsdienst; er zijn overal talloze godenverhalen; alle filosofen gaan uit van het bestaan van (een) God. Die universele eensgezindheid is echter niet meer dan een louter arbitraire veronderstelling, veeleer dan een vaststaand feit, en haar eventuele geldigheid is zeer afhankelijk van wat men bedoelt met (een) God en godsdienst.

Het is absoluut niet zo dat alle volkeren dezelfde God en godsdienst hadden of hebben, en wat voor het ene volk, of de ene sekte, of voor één persoon God is, is dat niet noodzakelijk voor een andere, wel integendeel. Godsdiensten verkondigen als eerste principe altijd dat hun God de enige is, en dat wie die niet aanbidt goddeloos is, of een godslasterlijke afgodendienaar. Ook de verhalen over de goden die inderdaad welig tieren, zijn geenszins eenstemmig, maar uiterst verscheiden en zelden met elkaar in overeenstemming. En van de filosofen kan men slechts één zekerheid bevestigen, namelijk dat ze het over niets eens zijn, zelfs niet met zichzelf, en geen enkele zekerheid bieden.

Die drievoudige consensus vindt men vanzelfsprekend enkel in de uiteraard vooringenomen apologetische argumenten van aanhangers van godsdiensten, en manifest niet bij humanisten en atheïsten, die elk van de onderdelen van die consensus altijd betwist hebben. Zij wijzen terecht op het bestaan van een reële, zij het onderdrukte en grotendeels verborgen atheïstische traditie, die het bestaan van een God ten minste in vraag stelt, dat vervolgens onbewijsbaar acht, en ten slotte ontkent. Zij ontkrachten de mythen, sagen en fabels over de goden als poëtische, historische, romantische of politieke verzinsels. En zij wijzen erop dat er wel degelijke altijd een oprecht atheïstische filosofie geweest is, en dat bijna alle filosofen in feite fundamenteel atheïstisch denken, zo al niet schrijven.

Dat de ziel van nature God kent, herkent of erkent, is dus een loze bewering als het over een specifieke godsdienst en zijn God gaat. Maar ook als algemene uitspraak, namelijk dat elke ziel van nature het goddelijke ervaart, gaat ze niet op. Vooreerst is er met de ziel hetzelfde fundamentele probleem als met God: wat wordt ermee bedoeld? Ook daarover is er absoluut geen eensgezindheid, en men kan gerust stellen dat geen mens weet of ooit geweten heeft wat ‘de ziel’ is. Het is een al te vaag woord, dat niet naar een concrete inhoud verwijst waarover men het eens kan worden. Vandaag is de term precies daarom in onbruik geraakt, en er is niets voor in de plaats gekomen, wat wel een heel overtuigende aanwijzing is van zijn fundamentele nutteloosheid. Vervolgens is het een onbewezen stelling dat alle mensen (al dan niet in hun ziel) van nature het goddelijke ervaren. Het is zelfs meer dan waarschijnlijk dat het meest primitieve aanvoelen over de grond van alles niet religieus is, maar de overleving betreft, het in stand houden van zichzelf en zijn (genetisch) naasten. Er zijn ook altijd al mensen geweest die getuigenissen nagelaten hebben dat zij dat goddelijke niet ervaren. Er zijn nu wereldwijd meer en meer beschaafde mensen die niet gelovig opgevoed zijn, en die (bijgevolg!) geen neigingen vertonen om een godsbegrip te ontwikkelen. Overigens kan men onmogelijk alle vaak buitenissige getuigenissen van zogenaamde godservaringen ernstig nemen, noch ze over een kam scheren, daarvoor zijn ze veel te verscheiden, van het sublieme tot in het absurde en het ronduit belachelijke toe.

De uitdrukking anima naturaliter christiana is tekenend voor het christendom, dat sinds zijn ontstaan altijd alles gerecupereerd en geaccapareerd heeft wat ook maar enigszins in zijn kraam paste. Het ook in de Oudheid al vage en meerduidige begrip anima werd voor het christendom een uiterst specifieke en essentiële term voor de onsterfelijke substantie die de mens naast het lichaam zou ‘hebben’: de ziel. En als die ziel ons op een of andere manier de innerlijke zekerheid geeft dat God bestaat, is de cirkel(redenering) rond: wij hebben een ziel omdat God ons die gegeven heeft; die ziel geeft ons de zekerheid dat God bestaat; de ene ware God is de God van het christendom; dus bewijst de ziel het bestaan van de christelijke God; dus is de ziel van nature christelijk, Q.E.D.

En zo wordt in het christendom alles christelijk gemaakt, zelfs van nature. Het godsbegrip, dat historisch, geografisch en filosofisch een zeer diverse betekenis heeft, wordt herleid tot de ene christelijke God. De kunst in al haar vormen wordt ingeschakeld in het christendom, in de literatuur, de beeldende kunsten, de architectuur, de muziek, het theater, de dans… Ook de wetenschap wordt ingeschakeld, en de filosofie wordt de dienstmaagd van de theologie. Men spreekt van een christelijke beschaving, alsof het christendom die beschaving in al haar aspecten tot stand gebracht heeft, terwijl het omgekeerde het geval is: er is de beschaving, die essentieel niet-christelijk is, en het christendom heeft alle bruikbare elementen daarvan op een of andere manier ingepalmd, maar dan enkel ten dienste van het wereldse eigenbelang van de christelijke organisatie en in de eerste plaats van haar leiding.

Dat is wat de uitdrukking uiteindelijk verraadt. Voor het christendom is alles wat bruikbaar is voor zijn bestaan en voortbestaan zonder meer ‘van nature christelijk’. Dat is op zich al een onaanvaardbare aanmatiging, maar er is meer: wanneer iets niet in dat schema past, is het onchristelijk, en dat is zowat de ergste veroordeling die men kan oplopen. Wat onchristelijk is, is onwaar, meer nog, het is nefast, en het moet met alle kracht bestreden worden. Het christendom is zoals alle andere traditionele godsdiensten een theocratie, wat slechts een eufemisme is voor de dictatuur van de priesterkaste. De godsdienst neemt de plaats in van de hele beschaving, van de hele samenleving; het individu wordt herleid tot de onderdanige gelovige, of veroordeeld, vervolgd en bestraft, zelfs terechtgesteld, als ongelovige, ketter, apostaat, vijand, misdadiger, onmens.

Het humanisme stelt als atheïsme orde op zaken. Er is geen God, er is alleen de mens samen met alle andere levende wezens van de samenleving op deze aarde en de ruimte die binnen ons bereik ligt. De mensheid is geëvolueerd en verandert nog voortdurend zonder God, en heeft haar lot in eigen handen. Darwin heeft aangetoond dat de evolutie van het leven op aarde selectief is, wat aanleiding geeft tot de verscheidenheid van het leven, met wezens die zich kunnen voortplanten, gecombineerde erfelijke eigenschappen kunnen overdragen in nieuwe wezens, waarvan sommige meer geschikt zijn om te overleven en te floreren in hun specifieke omgeving, wat leidt tot nieuwe en ongekende mogelijkheden, waarvan de mens wel het meest spectaculaire voorbeeld is.

Ten slotte nog dit: men gebruikt de uitdrukking anima naturaliter christiana weleens om een persoon te beschrijven die niet echt christelijk kon of kan zijn, bijvoorbeeld omdat die leefde voor het christendom ontstond, of (nog) niet in contact gekomen is of was met het christendom, maar toch christelijke kenmerken vertoonde: de hoogste lof die men voor een heiden kan hebben! Dat doet men traditioneel voor Vergilius (70-21). Het is nog maar eens een bewijs van de krasse aanmatiging van het christendom: als iets goed is, dan is het uiteraard christelijk van nature, ook al kan het niet de facto christelijk zijn. Maar precies daardoor wordt het christelijk bedrog duidelijk: ze erkennen daarmee immers dat het wel degelijk mogelijk om zonder God en zonder het christendom goed te zijn. De wereld is zoals hij is, wat het christendom er ook over zegt. De mens ziet de wereld zoals hij is. Het christendom ziet de wereld ‘als in een duistere spiegel’ (1 Kor. 13:12).

Dromen zijn bedrog

Mensen dromen als ze slapen. Ik ook, en dat lijkt heel intens. Ik heb de stellige indruk dat ik er de hele nacht druk mee bezig ben. Ik beleef het zoals ik de werkelijkheid zou beleven, ik reageer op wat er gebeurt alsof het werkelijk gebeurt. Alles in perfect detail, in geuren én kleuren, met geluiden en ook heel tastbaar en ruimtelijk, vooral als ik met de moto rijd, of zelfs of de auto (wat ik in wakende toestand nog maar één keer enkele kilometers gedaan heb). Het is best vermoeiend…

s ’Morgens herinner ik me altijd dat ik gedroomd heb, maar niet altijd wat, en zeker niet alle details, en ik vind dat bijzonder ontredderend en frustrerend. In mijn dromen is wat er gebeurt reëel, en ga ik ervan uit dat het even belangrijk is als wat ik doe als ik niet droom. Maar omdat het in mijn dromen gebeurt, is mijn overigens nog heel acuut geheugen niet in staat om alles zo bij te houden dat ik het me herinner als ik wakker ben. Ik vergeet dus bijna alles wat er ‘gebeurd’ is in mijn dromen, en dat is ergerlijk: mijn droomleven lijkt me immers even belangrijk als mijn wakend leven, het is evengoed mijn leven, mijn verstand, mijn gevoelens, kortom mijn brein, ikzelf. Maar ik moet er vrede mee nemen dat er slechts flarden van overblijven, in het beste geval tot na het ontbijt, daarna is alles meestal helemaal weg, alsof het nooit gebeurd is, terwijl het in mijn droom zo levendig en werkelijk was.

Misschien moet ik blij zijn dat mijn wakend geheugen nog zo goed functioneert. Mensen van mijn leeftijd (°1946) worden vergeetachtig, ze herinneren zich recente gebeurtenissen niet meer, wel sommige van lang geleden, en dan tot in de details, maar niet altijd betrouwbaar. Ze hebben dus wakend voor wat mij overkomt met mijn dromen. Ik mag er niet aan denken!

Mijn neiging om te verwachten of zelfs te eisen dat ik me mijn dromen evengoed herinner als mijn gewone materiële en mentale activiteiten is allicht onterecht. Dromen zijn bedrog. Wat ik droom, gebeurt evident niet echt. Het zijn fascinerende maar fantastische constructies van mijn slapend brein, met de materialen die zich daarin bevinden en de middelen waarover het brein beschikt om autonoom fantasieën te verwekken die heel sterk op de werkelijkheid lijken, en die je beleeft als ik-persoon.

Dat het menselijk brein kan indommelen is best vreemd, maar wellicht noodzakelijk: niemand kan 24/24 en 7/7 wakker zijn, bijlange niet. Ons lichaam, inclusief ons brein, heeft een rustperiode nodig, volgens een vrij vast biologisch ritme, het circadiaans ritme, van het Latijn circa en dies, ‘wat de dag betreft’. Die rust is echter relatief: we zijn niet echt bewusteloos, of comateus (al weet ik niet met zekerheid of dat zoiets is als mentaal dood zijn), en er blijft heel veel hersenactiviteit, niet alleen om ons lichaam in stand te houden, maar blijkbaar ook om onze zintuigen virtueel te voeden, en onze cognitieve processen op een alternatieve manier bezig te houden.

Ik verlang soms, net als andere mensen, neem ik aan, naar een nacht zonder dromen, diepe vergetelheid. Maar blijkbaar hebben wij die nachtelijke activiteit van het brein nodig, anders was die er niet. Dromen hebben een functie, al begrijpen we die niet altijd goed. Men beweert dat we door te dromen rust brengen en orde scheppen in ons gemoed. Mijn indruk is echter veeleer dat er daarin zaken naar voren komen die anders diep verborgen blijven, zoals pijnlijke herinneringen, verdrongen verlangens en heimelijke begeerten, reconstructies van zaken die we anders hadden willen zien verlopen; zaken die ook weleens in dagdromen opduiken.

Dromen zijn hoe dan ook belangrijk voor ons. We moeten er leren mee om te gaan, en dat is niet altijd gemakkelijk. Soms zijn ze zo reëel dat ze je ook overdag nog beïnvloeden, omdat je herinnert wat je gedroomd hebt, maar ongetwijfeld ook onbewust, wanneer je er alleen nog een zweem van herinnering aan overhoudt.

Een vreemde ervaring is het om iemand te horen, zien, voelen dromen. Je bedgenoot die slapend roept of praat en beweegt. Of zelfs je hond. Zo ben je zelf ook voor anderen, zonder dat je het weet. Ik zou wel eens een filmopname willen zien van mezelf gedurende een nacht in bed. Benieuwd wat ik allemaal uitspook. Helaas zonder de inhoud van de dromen; alleen de snelle oogbewegingen verraden dat je droomt. Misschien kan men die ooit analyseren, of rechtstreeks de nachtelijke activiteit van het brein aflezen. Zou ik dat wel willen?