‘Placebo’ is een Latijns woord en het betekent: ik zal behagen. In de geneeskunde is het de naam die men geeft aan een schijngeneesmiddel, een nepmedicijn dat er net zo uitziet als een echt geneesmiddel en dat men bij sommige geneeskundige experimenten toedient aan proefpatiënten. Zo kan men zien of een ‘echt’ geneesmiddel beter werkt dan eentje dat geen enkel geneeskrachtig bestanddeel bevat.

Merkwaardigerwijs bleek rond 1950 dat in een niet onaanzienlijk aantal van de gevallen het nepgeneesmiddel hetzelfde effect bleek te hebben als het echte… Stel je de verrassing voor van de onderzoekers! Na jarenlang peperduur onderzoek menen ze een middel gevonden te hebben tegen een of andere vreselijke ziekte. In een proefproject geven ze aan 100 patiënten hun nieuw medicijn en ter controle dienen ze aan honderd andere een identiek uitziend pilletje toe, echter zonder de werkzame stof. Normaal zou je denken dat in de ene groep het medicijn effect zal hebben op tussen 1 en 100 patiënten en in de andere groep op niemand. Maar dat is niet zo. Ook in de tweede groep blijken er een aantal gevallen een gunstig effect te ondervinden van het toegediende pilletje, waarin helemaal geen medicatie verwerkt is.

Het wordt nog ingewikkelder. In het experiment dat ik hierboven schetste, weten de patiënten niet dat ze een nepmiddel hebben gekregen en die in de eerste groep weten niet dat er aan een andere groep een placebo gegeven is. Als men nu aan de beide groepen vooraf vertelt dat sommigen een placebo krijgen, zonder te zeggen wie, dan blijkt het effect van de medicatie globaal kleiner te zijn dan in een proef zonder placebo’s. De patiënten ervaren het medicijn dus als minder geneeskrachtig als ze weten dat er placebo’s in het spel zijn.

Nog merkwaardiger is het dat als men aan een patiënt een placebo geeft, zonder te zeggen dat het nep is, maar met de boodschap dat het de ziekte kan bestrijden, de patiënten ook een gunstige evolutie rapporteren.

De geneeskunde staat zelf terecht uiterst kritisch tegenover dit placebo-effect. De verbetering van de gezondheidstoestand is immers zeer moeilijk objectief te meten. Voel je je beter? Hoeveel beter? Is de verbetering blijvend? Hoe meet je pijn en ongemak? Zijn het de symptomen of de nevenverschijnselen die verdwenen zijn, of is er echt sprake van genezing? Bij sommige ziekten, zoals psychische aandoeningen, is het meten van succes bij de behandeling op korte termijn vrijwel onmogelijk en zelfs op langere termijn zeer twijfelachtig. Bij andere zal het effect snel en spectaculair zijn. Maar precies in die laatste gevallen is het placebo-effect het kleinst of zelfs totaal afwezig. Toen ik enige tijd geleden last had van hartritmestoornissen (VKF of voorkamerfibrillatie) kreeg ik een inspuiting die binnen de dertig seconden het ritme normaliseerde. Een inspuiting met water zou ongetwijfeld dat effect niet hebben. Niks placebo hier.

Het placebo-effect werkt dus niet altijd. Het lijkt het meest te werken in gevallen waarbij de beoordeling van het effect veeleer subjectief is. Als men ook aan de onderzoekers niet zegt wie een placebo gekregen heeft, is het placebo-effect kleiner dan als men het wel bekend maakt. Het placebo-effect werkt dus zelfs op de waarnemers… Anders gezegd: het is fictief.

Vandaar dat werken met placebo’s als ethisch verwerpelijk wordt beschouwd, ook in medische testen. Als je tien zieken een medicijn toedient dat werkt en tien dat medicijn onthoudt, dan behandel je die laatste groep niet ethisch, je ontzegt hen hulp en dat is verkeerd, misdadig en strafbaar, zelfs als dat gebeurt bij het testen van nieuwe producten. Er zijn andere, minder controversiële en meer ethische en even efficiënte methoden om medicijnen te testen voor ze vrijgegeven worden voor algemeen gebruik.

Het verkopen van placebo’s in plaats van medicijn is evident verboden. Wie een product op de markt brengt dat geen geneeskrachtige werking heeft, mag daaraan ook geen helende waarde toeschrijven. Zelfs als we zouden aannemen dat placebo’s (soms) werken, dan nog ga je niet naar de apotheker om placebo’s te kopen. De dokter zal je ook niet vragen of je een echt geneesmiddel verkiest of een placebo, of je een placebo geven in plaats van een echt geneesmiddel.

Toch zijn er gevallen waar dat het geval lijkt te zijn. Homeopathische middelen hebben geen enkele bewezen medicinale kracht. Toch zijn velen ervan overtuigd dat ze werken. Die werking kan dan alleen het gevolg zijn van het placebo-effect: ze werken omdat men erin gelooft. Het is niet het middel dat werkt, maar het geloof in de werking ervan. Het zit niet in het middel, maar in ons hoofd.

Wat men verder over placebo’s ook mag zeggen, het is zeker zo dat de gemoedsgesteltenis van de patiënt een belangrijke factor is in elk ziekte- of genezingsproces. Daarover bestaat niet de minste twijfel. Het ligt ook voor de hand: de mens bestaat uit materiële elementen, chemische producten, maar is ook een levend wezen, met allerlei biologische kenmerken en is als homo sapiens bovendien een bewust en emotioneel denkend wezen. Wat wij ziekte noemen, speelt zich af op elk van die domeinen samen. Soms kan het een eenvoudig chemisch tekort zijn, zoals ijzer en dan is dat snel verholpen. Het kan een biologisch probleem zijn, bijvoorbeeld onvruchtbaarheid en dan kan men proberen om op dat niveau in te grijpen. Maar in alle gevallen is er ook een ervaring van de ziekte en dat speelt zeer sterk mee, vanzelfsprekend ook in de genezing. Het chemische en het biologische heeft een invloed op ons denken en onze emoties, maar het emotionele en het rationele denken heeft op zijn beurt een invloed op het chemische en het biologische. Het lichaam van de mens is een eenheid, dat vergeten we soms wel eens.

Mensen hebben de merkwaardige neiging om zich aan placebo’s toe te vertrouwen. Men kan nog duizendmaal bewijzen dat er in een homeopathisch middel helemaal niets aanwezig is, tot op het moleculair niveau toe, er zijn nog altijd mensen die erin geloven. De ziekteverzekering betaalt zelfs een aantal dergelijke middelen terug, de dokters schrijven ze voor, de apothekers verkopen ze!

Er zijn nog andere voorbeelden van hetzelfde fenomeen. Men verkoopt ook koperen armbanden, stenen en wat nog meer waaraan men bepaalde krachten toeschrijft. Dat is altijd zo geweest, we hebben daarvan sporen die zeer ver teruggaan in de tijd, bijvoorbeeld in de grafresten van de eerste mensen. De vroegste beschavingen waren grotendeels gebouwd op veronderstellingen die wij nu niet meer onderschrijven, maar die we nog wel aantreffen bij primitieve volkeren en ook bij de minst ontwikkelde bevolkingslagen van de beschaafde wereld. Magie, alchemie, astrologie en allerlei andere pseudowetenschappelijke denkwijzen waren alom aanwezig in vroegere tijden en zijn ook vandaag nog verre van helemaal verdwenen.

Wat steeds weer opvalt, is dat dergelijke bedenkelijke praktijken steeds verbonden zijn met mensen die ze aanbieden of opdringen aan anderen. Er zijn maar weinig mensen die uit zichzelf aan astrologie deden of nu nog doen. Men heeft het steeds geleerd van iemand anders. En men doet geen astrologie voor zichzelf, men doet dat voor anderen en men laat zich daarvoor betalen. Dat is ook zo voor magie en niet minder voor homeopathie. Er is altijd iemand die het te koop aanbiedt en iemand die bereid is ervoor te betalen. En dat terwijl zowel de enen als de anderen goed (kunnen) weten dat het om iets fictiefs gaat, iets zonder enige wetenschappelijke grond of ernstig bewijs. Een placebo, een zoethoudertje. Het lijkt wel alsof we ons graag iets laten wijsmaken. Mundus vult decipi. De wereld wil bedrogen zijn…

Dat blijkt ook als we kijken naar het verschijnsel godsdienst.

Ook hier gaat het om iets dat enkelen, priesters genaamd, opdringen of opleggen aan anderen, die hen daarvoor betalen, zodat de priesters en hun instelling, de kerk, er royaal kan van leven. En het is iets dat geen ernstige mens au sérieux zal nemen, bijvoorbeeld dat er in de hemel een almachtig wezen is, dat bestaat uit drie personen, van wie één mens geworden is, geleden heeft, gestorven is en begraven en de derde dag verrezen uit de doden, die nedergedaald is ter helle en dan na veertig dagen opgestegen is ten hemel, waar hij zit aan de rechterhand van de Vader (maar waar is dan de Geest?); dat dit Wezen de hele wereld in zijn hand heeft, hem continu bestuurt in al zijn wijsheid; dat het met ons een verbond heeft gesloten zodat wij, als we zijn bevelen en verboden opvolgen, na onze dood eeuwig gelukzalig zullen leven in zijn aanschijn. Dat ons gebed, onze verstervingen, onze goede daden bij machte zijn om dat wezen te beïnvloeden, zoals onze tekortkomingen een voldoende reden zijn om ons voor de rest van de eeuwigheid te laten branden in de hel. Dat het wezen wonderen heeft verricht en dat nog steeds doet. Dat het rechtstreeks communiceert met zijn vertegenwoordigers hier op aarde.

Als je er even bij stilstaat en er dieper op ingaat, dan hoort godsdienst helemaal thuis bij de magie van onze verre voorouders. Het syncretisme van het hellenisme en van de Romeinse staat en het ontstaan van het christendom, de vreemde middeleeuwse praktijken, de astrologie van de renaissance, de nieuwe godsdiensten van de Reformatie en het even fanatieke katholicisme van de Contrareformatie, het zijn allemaal vormen van dat ene principe: een beperkte groep van mensen maakt de anderen iets wijs dat totaal ongeloofwaardig is en van alle redelijke grond ontbloot, maar slaagt er toch in om daarvan behoorlijk te leven, ja zelfs schatrijk te worden.

Antropologisch onderzoek bij primitieve stammen heeft aangetoond dat het beroep van tovenaar daar levensgevaarlijk is. De stamleden zijn graag bereid om een beroep te doen op de kunstjes van de tovenaar, maar hij moet wel succes hebben. Als men hem tot tien keer toe heeft betaald om het te doen regenen maar zijn dansjes blijken geen gevolg te hebben, dan stuurt men hem de laan uit, of men slaat hem de kop in. Magie is allemaal wel en goed, maar als het niet werkt, dan is dat het einde van het verhaal. En werken kon het niet, dat wist iedereen, je kan dansen tot je erbij neervalt: het is nog nooit beginnen regenen omdat een of andere idioot daar beneden staat rond te huppelen, gehuld in een vreemdsoortig gewaad en allerlei onzin uitkramend. En als het toevallig toch begint te regenen, dan heeft ie geluk gehad. Maar je kan niet blijven geluk hebben.

Dat is in feite ook zo geweest voor het christendom. Men heeft altijd enig geloof gehecht aan de verhalen die men opdiste, maar men behield een gezonde kritische houding. Zolang de inspanning niet te groot was, zolang men zich niet te veel moest ontzeggen, zolang men in de praktijk toch kon doen wat men wou, was men bereid om allerlei uiterlijk vertoon te tolereren. Maar het mocht niet te ver gaan! Toen Rome nog maar eens op strooptocht ging in Europa om een nieuwe basiliek te bouwen, vond men het in Duitsland meer dan welletjes. Toen de Paus de hele Engelse kerk in de ban sloeg omdat men geen kerkelijke belastingen meer wou betalen aan Rome, begon men prompt een eigen kerk, los van Rome.

Stilaan verloor de kerk haar greep op het volk en ontstond er een burgerlijke maatschappij, waarin godsdienst steeds meer een marginaal verschijnsel werd, precies om dezelfde reden als in de primitieve stammen: godsdienst werkt niet, het kan niet werken want het heeft geen vaste grond onder de voeten. Als het dan toch een keertje lijkt te werken, dan is dat te wijten aan het placebo-effect: niet God is efficiënt, maar ons geloof in God.

Arbeid adelt, maar de adel arbeidt niet en de priester evenmin. Dat heeft men altijd goed begrepen, je hoeft geen geleerde te zijn om dat door te hebben. Men is maar bereid om niet-arbeidende clowns, bedriegers en charlatans te tolereren als ze het niet te bont maken. Zo is het ook gegaan met de magie, ook die van het christendom en met de astrologie: men is bereid om wat kleingeld te geven aan een wichelaar om een plaats aan te duiden om naar water te graven, of aan een astroloog om de toekomst te voorspellen, maar als het over ernstige zaken ging, dan gebruikte een verstandig mens zijn gezond verstand.

De katholieke kerk heeft het langst standgehouden. Dat is vooral omdat ze de grootste wereldlijke macht had en op vele plaatsen nog steeds heeft. De Anglicaanse kerk is een staatskerk en de katholieke kerk is dat ook in Italië, Spanje, Polen, zelfs in België. Die kerken hebben grote belangen in de opvoeding en in de zorgsector. In Noord-Amerika hebben de kerken machtige lobby’s die hun wereldlijke belangen behartigen met enorme bedragen die ze de gelovigen ontfutselen.

Steeds weer herhaalt men dat de kerken een gunstige invloed hebben op de mens, dat zij hem helpen om gelukkig te zijn en goed te leven. Maar zelfs als dat zo is, dan is dat op valse gronden, door ons iets wijs te maken, door ons de dingen anders voor te stellen dan ze zijn en daar nog voor betaald te worden ook. Het is een placebo, zo simpel is het. Het kan werken, maar enkel omdat wij geloven dat het werkt, niet omdat er echt een God is die straft en beloont.

Als wij ziek zijn, dan vragen we aan de dokter wat er werkelijk aan de hand is met ons. Wij stellen ons niet tevreden met een of andere magische verklaring, bijvoorbeeld dat we bezeten zijn door een boze geest. Nee, we willen precies weten wat er met ons aan de hand is, een zakelijke, concrete, materiële verklaring. En we willen geen placebo, we eisen een echt medicijn, dat goedgekeurd is en dat terugbetaald wordt. Bij de apotheker evenzo: geen lapmiddelen, maar iets dat werkt. Geen talisman of een amulet met de beeltenis van Apollonia tegen de tandpijn. We lezen wel eens een horoscoop, maar enkel als amusement. Geen mens die er nog aan denkt om zijn spaargeld te beleggen op grond van de onzin die sterrenwichelaars of zieners bedenken: als je het ernstig wil doen vraag je raad aan je bankier of word je lid van een beleggingsclub.

Waarom zouden we dan nog een godsdienst in stand houden? Omdat de kerken, ondanks het feit dat hun uitleg verzonnen is, er toch in slagen om de mens op het goede pad te houden en hem gelukkig maken? Ik heb grote twijfels bij die beide stellingen. De mensen doen het goede of laten het kwade niet omwille van hun godsdienstige overtuigingen en hun geluk hangt niet af van het feit of ze godsdienstig zijn of niet. Maar ik heb ook zeer principiële bezwaren: uit het kwade is nog nooit iets goeds voortgekomen. Men kan met bedrog geen resultaat bereiken dat men te gronde goed kan noemen en men kan hetzelfde resultaat evengoed of nog gemakkelijker bereiken zonder bedrog. Dat is mijn fundamenteel verwijt aan het christendom en aan elke godsdienst: het zijn menselijke verzinsels en wanneer men ontdekt dat het verzinsels zijn, is de betovering verbroken en stort het hele kaartenhuisje ineen. Het risico dat men het bedrog ontdekt is steeds zeer reëel aanwezig, one cannot fool all of the people all of the time. Dat godsdiensten eventueel sommige verdiensten zouden hebben, is nog geen reden om ze in stand te houden of te tolereren. Placebo’s hebben ook effect, maar wij verbieden het gebruik ervan ten strengste. Wat niet ernstig is, kunnen we niet ernstig nemen. Indien de doelstellingen van een godsdienst al lovenswaardig zijn, dan nog zijn de oneerlijke middelen die daartoe aangewend worden ongeoorloofd, onwerkzaam en onaanvaardbaar.

De godsdiensten lijken stand te houden, voorlopig toch. Ze gaan erop achteruit, overal ter wereld waar de beschaving doordringt. Eerst gaan ze tot de folklore behoren, maar na enkele generaties is ook dat verdwenen. Vraag eens aan uw kinderen of kleinkinderen van zeven tot veertien wat ze van de godsdienst weten, wat godsdienst voor hen betekent.

Je zal me zeggen: daar is ie weer, de atheïst! Het komt altijd op hetzelfde neer!

Dat is ook zo. Ik probeer je langs verscheidene wegen tot dezelfde conclusie te brengen, namelijk dat het beter is dat je zelf nadenkt over de dingen en je afvraagt of de uitleg die men je voorhoudt ook klopt, of er iets van aan is, of er een grond van waarheid in zit, of men eerlijk is, dan wel of men probeert je iets wijs te maken om geld uit je zakken te halen of om macht over jou te verwerven.

Er is zeker één onfeilbare test voor elke godsdienst die men je aanprijst: moet je ervoor betalen, vroeg of laat? Als het antwoord negatief is, doe dan gerust mee, er kan je niets gebeuren, je bent in goede handen. Als het antwoord echter positief is, dan weet je meteen dat het om je geld gaat, niet om je zielenheil of je persoonlijk geluk, wat men ook beweert.

Toeval:

1 gebeurtenis of omstandigheid die vooraf niet voorzien of gewild, niet te berekenen is geweest; onberekenbaar, onvoorzien voorval

synoniem: coïncidentie

2 het onberekenbare gebeuren beschouwd als verschijnsel

3 het onberekenbare gebeuren min of meer duidelijk gepersonifieerd tot een macht

Als we heel nauwkeurig zijn, dan zijn er alleen maar gebeurtenissen en omstandigheden. Sommige zijn, volgens Van Dale, niet op voorhand voorzien of gewild, niet te berekenen. Andere dus wel. Toevalligheid is een aspect van een gebeurtenis. Als je door het rood licht rijdt, is het niet onterecht te veronderstellen dat je een aanrijding riskeert; de kans is zelfs vrij groot. Maar dat je aangereden zal worden door iemand die het rood licht negeert, dat is niet te voorzien, dat is puur toeval.

In beide gevallen gaat het echter nog altijd om de waarschijnlijkheid dat iets gebeurt: niet iedereen die door het rood licht rijdt, veroorzaakt ook een ongeval, gelukkig maar. Maar we geven grif toe dat de kans op een ongeval groter is voor wie door het rood rijdt dan voor wie ervoor stopt, of voor wie door het groen rijdt. Men kan daarover zelfs statistieken opmaken: hoe groot is de kans op een ongeval als je door het rood rijdt, hoeveel als je door het groen rijdt? Het verschil moet aanzienlijk zijn.

Als we bij ons voorbeeld blijven, dan stellen we vast dat er hier geen sprake is van toeval, aangezien we de kans op een ongeval vrij nauwkeurig kunnen berekenen. Aangezien we weten hoe vaak men door het rood rijdt, of toch ongeveer, statistisch gezien, kunnen we ook het risico berekenen dat we lopen telkens we gewoon onze weg vervolgen bij groen licht. We blijven trouwens alert: we houden er altijd rekening mee dat er toch een gek zal komen aanstormen. Ook zo wanneer we een spoorwegoverweg kruisen: wie kijkt er toch niet even naar links en rechts? Ik wel.

Wanneer iemand toch gegrepen wordt op een kruispunt zal men dus niet gauw zeggen dat dit een louter toeval was. Men was gewoon op de verkeerde plaats op het verkeerd ogenblik. Echt toeval is iets anders. Maar wat dan wel?

Er vallen elk jaar op onze aarde 500 meteorieten die groter (soms veel groter) zijn dan een knikker. De kans dat je erdoor getroffen wordt is dus klein, een echte toevalstreffer. Maar ook hier kunnen we die kans, die zoveel kleiner is dan de kans op een botsing bij verkeerslichten, toch statistisch berekenen. Dus is er ook hier geen sprake van toeval. Hoe klein de kans ook is dat iets gebeurt, hoe weinig we er ook rekening mee houden, toch aarzelen we om iets ‘toevallig’ te noemen.

Stilaan beginnen we ons af te vragen of er wel zoiets is als toeval, iets dat echt niet voorzien kan worden, zoals Van Dale beweert. Zelfs als we op voorhand geen rekening hebben gehouden met de mogelijkheid dat iets gebeurt, dan betekent dat toch nog niet dat het niet te voorzien was. Het is immers voldoende dat we achteraf vaststellen dat iets gebeurd is, om in te zien dat het in feite niet onvoorspelbaar was. Niemand zal de tsunami van 2004 voorspelbaar noemen. Maar was het een toeval? Zeker niet, net zomin als de orkanen die elk seizoen en ook nu weer de Caraïben teisteren.

De Belgische of Nederlandse toerist die in 2004 ter plaatse was en helaas omkwam bij de tsunami: was dat toeval? Er gaan elk jaar vele duizenden Belgen en Nederlanders naar die streken…

Toeval heeft niet te maken met de waarschijnlijkheid dat iets gebeurt, of je dat nu vooraf berekent dan wel post factum vaststelt. Zolang er enige waarschijnlijkheid is, hoe klein ook, spreken we niet van toeval. Met toeval bedoelen we iets dat echt totaal onwaarschijnlijk is. Maar wat kan dat zijn? Wat kan er gebeuren dat totaal niet te voorzien is, of achteraf als toch voorzienbaar erkend? Dat moet dan haast iets zijn dat in strijd is met alle redelijke verwachtingen en met alle redelijke verklaringen achteraf, iets dat ons werkelijk perplex achterlaat.

Laten we een voorbeeld nemen. Onlangs op het nieuws: iemand wint twee keer na elkaar het groot lot. Toeval? Ja en nee: er was 1 kans op 369 biljoen dat zoiets gebeurt… Is dat echt toeval? Nee: het gebeurt wel vaker, dus is het toch een beetje te voorzien?

Een ander voorbeeld dan. Een Franse Concorde stort neer op 25 juli 2000. Bij het opstijgen is er een klapband door een stuk metaal dat enkele minuten tevoren is losgekomen van de motor van een ander vliegtuig; dat stuk metaal was op dat ander vliegtuig bevestigd tegen de regels in. De kans dat zoiets zich voordoet is onbeschrijflijk klein. De kans dat je een van de honderd passagiers bent is nog kleiner. Maar is dit echt een toeval? Er zijn elk jaar dergelijke ongevallen. Ik aarzel om ook hier van een echt toeval te spreken.

Alles wat gebeurt, heeft een oorzaak, of een geheel van oorzaken, een samenloop van omstandigheden. Niets gebeurt zomaar. Alles beantwoordt aan de wetten van het universum. Akkoord dat we niet alle wetten kennen, of niet helemaal, maar we gaan ervan uit dat er geen anomalieën zijn, geen totaal onverklaarbare gebeurtenissen. Niets kan gebeuren zonder dat er daarvoor oorzaken zijn, ook al zijn die bijzonder moeilijk of zelfs nooit helemaal door ons te achterhalen. In die zin is er geen toeval. Toeval heeft niets te maken met de gebeurtenissen, maar met onze kijk daarop. Dat is een erg belangrijk onderscheid.

Wij mogen dus gerust zeggen dat het puur toeval is als een brave burger aangereden wordt door iemand die door het rood rijdt of als iemand twee keer het groot lot wint, of als iemand helaas omkomt bij een vliegtuigongeval. Het is een toeval dat die persoon dat meemaakt. Maar de gebeurtenis zelf is geen toeval: ze moest en zou gebeuren, alles heeft ertoe geleid en het is ook zo gebeurd, het kon niet anders.

Kon het echt niet anders? Natuurlijk wel: een duizendste van een seconde vroeger of later, één cijfertje anders… Het hangt van een klein detail af. Ook hier moeten we voorzichtig zijn. Het is niet zo dat het ongeval met de Concorde moest gebeuren, noch dat het toen moest gebeuren, noch met de personen die toen aan boord waren. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat dit voorval zich ooit moest voordoen. Maar achteraf bekeken kon het niet anders dan daar en dan gebeuren, met die personen. Ook dat is een enorm belangrijk onderscheid. De dingen gebeuren omdat ze noodzakelijk moeten gebeuren, omdat het niet anders kan, volgens de wetten van het universum. Maar er is niets dat ons toelaat om alle of zelfs de meeste gebeurtenissen te voorspellen of te voorzien.

In die zin is er heel veel toeval: je ontmoet iemand die je in jaren niet hebt gezien; je komt op een feestje en merkt dat een van de genodigden dezelfde jurk draagt als de gastvrouw; je wint iets in de loterij; je bent de honderdduizendste bezoeker en krijgt een ruiker aangeboden: allemaal toeval! Er zijn zoveel factoren in het spel dat voorspellingen daarover totaal ongerijmd zijn, maar toch gebeuren er voortdurend dingen waarvan we in de verste verte niet dachten dat ze ooit zouden gebeuren of dat ze zelfs zouden kunnen gebeuren.

We moeten steeds voor ogen houden dat er een verschil is tussen de gebeurtenissen en onze kijk erop, onze ervaring van die gebeurtenissen. De gebeurtenissen zelf verlopen onafwendbaar volgens de wetten van het universum. Maar voor ons zijn ze vaak verrassend, onvoorspelbaar en zelfs uiterst onwaarschijnlijk.

Laten we dus voorzichtig zijn met misleidende definities zoals die van Van Dale. Er zijn geen toevallige gebeurtenissen, er zijn enkel mensen die ze als toevallig ervaren. En er is zeker niet zoiets als het toeval, of zelfs het Toeval, of het Noodlot. Achter de gebeurtenissen zit geen boze kracht, geen schikgodin die bepaalt wie het lot wint en wie niet, wie met de Concorde meereist en wie op het laatste moment afzegt.

Voor mij is dit een geruststellende gedachte. Ik hoef niet voortdurend rekening te houden met de mogelijkheid dat er echt onmogelijke dingen staan te gebeuren, mirakels, wonderen. Ik moet niet denken aan de Voorzienigheid, aan een Persoon of een Macht die om mij bezorgd is en die me behoedt voor het kwaad en die ik daarom dankbaar moet zijn; of die me straft voor een overtreding van zijn voorschriften; of tot wie ik me kan wenden in mijn nood, in de hoop dat hij mij genadig zal zijn en mijn gebed verhoren. Het lijkt alsof dat een saai en onpoëtisch bestaan is, maar niets is minder waar: het opent onze ogen voor de verrassende en wonderlijke werkelijkheid zoals ze is en plaatst ons voor onze verantwoordelijkheid voor elkaar en voor onze wereld.

Een thrénodie wil ik voor u zingen

een klaagzang een treurlied

als een schaafwonde zo rauw

voor de bolsterruwte in de straten

voor dolle dolken

en de woorden die kwetsen en inslaan

als bijtend ijzer en ijstijd.

Een lamentatie hef ik aan

een trage treurzang

voor rouwende ouders

het nest geroofd en verlaten

vertwijfeld met lege handen

en ongeziene etterwonden

een leven lang verweesd achtergelaten.

Nee ik zal niet mee opstappen

bedank voor stille mars

of woelige fakkels in kristallen nachten

ik zing mijn klaaglied in stilte

en de kilte van het lange wachten.

Is er tussen de sterren

een onvermoede vader?

zal na lengten van dagen

uw hand mijn hand beroeren

uw blik mijn oog ontroeren

een einde maken aan de hunker en het vragen?

Hoort het woord van de Wijze:

geen engelen geleiden ons ten paradijze.

Ik zing mijn trage thrénodie in stilte

voor de kinderen en hun moeders

voor hen die niemand wilde

alle mensen zijn geen broeders.

Ik zing dit klaaglied mijn lament

voor het leed dat nimmer went

voor vaders en zonen en broers en zussen

die ons met hun koude lippen kussen.

Gij die dit hoort gedenk uw dierbaren

Die niet meer zijn en ooit zo onmisbaar waren.

Dit beeld is voor ons geen hoopvolle of veilige kunstbelegging in woelige beurstijden, geen artistiek design element in een pronkerige siertuin, geen trots etaleren van onze financiële welstand. Met deze sobere, intense sculptuur van Anne Cornil willen we vorm geven aan onze diepste gevoelens op dit moment van ons leven, wanneer ook wij het hoofd buigen, denkend aan de tegenslagen, de teleurstellingen en de vernederingen, aan wat ons heeft pijn gedaan, aan de smart die ons allen treft en die niet overgaat. Denkend aan de geliefden die van ons zijn heengegaan. Zij die ons verlaten hebben, die we uit het oog verloren zijn, die wij in de steek gelaten hebben, die ons de rug hebben toegekeerd. Maar vooral denkend, blijvend denkend aan hen die ons zo dierbaar nabij waren, uit wie wij geboren zijn en die uit ons geboren zijn, aan onze ouders, kinderen, broers, zussen en levensgezellen die nu gestorven zijn, door ziekte, ongeval, ouderdom of die de zwaarte van het leven niet meer aankonden en zelf de laatste stap hebben gezet.

Voor hen en voor ons hebben we dit beeld opgericht als een blijvende herinnering.

Cette sculpture n’est pas pour nous un placement sain et sauf de notre argent dans ces temps boursiers turbulents, ni un ornement  élégant dans un parc d’agrément fastueux, ni un prodigieux signe extérieur de notre richesse.  Avec cette sculpture sobre et intense d’Anne Cornil, nous voulons donner expression à nos sentiments les plus profonds en ce moment de notre vie, quand nous aussi baissons la tête, nous inclinant devant les contretemps, les déceptions, les humiliations, pensant à ce qui nous a fait du mal, au chagrin qui nous touche tous et qui ne cesse jamais. Ces deux pénitents nous rappellent surtout nos proches bienaimés qui ne sont plus là. Ceux qui nous ont abandonné, ceux que nous avons perdus de vue, ceux que nous avons délaissés, ceux qui nous ont tourné le dos. Mais elle nous rappelle  avant tout et à tout jamais ceux qui nous ont été tellement cher, qui nous ont donné la vie, à qui nous avons donné la vie: nos parents, nos enfants, nos frères, nos sœurs, nos amants, qui sont morts maintenant, à cause de maladie, d’accident, ou de vieillesse, et ceux-là qui ne supportaient plus la pesanteur de cette vie et qui ont eux-mêmes fait le dernier pas. 

C’est pour eux et pour nous que nous avons érigé cette sculpture en mémoire perpétuelle.

Bij het beeld van Anne Cornil, Deux Pénitents.

Reeds vele jaren had ik in mijn gedachten een beeld voor ogen, van strak gestileerde slanke kubistische figuren, rechtopstaande balken eigenlijk, met bovenaan een gebogen ‘hoofd’. Ik had zelfs plannen om zoiets te maken. Het is er nooit van gekomen. Ik ben een dromer, geen doener. Ik botste op allerlei concrete problemen: welk materiaal, hoe groot, welke vorm? Maar vooral: hoeveel ‘personen’? Vier, zoals mijn eerste gezin? Twee: de partners. Drie, waarbij er altijd een teveel is?

Maar het zouden pleuranten zijn, menselijke figuren die het hoofd buigen, niet in onderdanigheid, maar in het aanvoelen van hun ultieme onmacht, in het onafwendbare besef dat we ondanks alles overgeleverd zijn aan de omstandigheden van het leven.

Dat was lang geleden, maar het beeld is in mijn kop blijven hangen en het dook vaak weer op, ongevraagd, wanneer het leven me er nogmaals brutaal of fijntjes aan herinnerde dat niet alles verloopt zoals we het zouden wensen.

Toevallig leerden we enkele jaren geleden een kunstenaarsechtpaar kennen in ons dorp, Werchter. Een van de werken van beeldhouwer Pol Lemaire trok toen meteen mijn aandacht: een liggende, achterover leunende vrouw, zoals hij er al zoveel heeft gebeeldhouwd heeft. Het siert nu onze woning. Enige tijd geleden viel me een ander beeld op, dat afgebeeld stond op de folder van de tentoonstelling die Pol Lemaire met zijn echtgenote Anne Cornil hield in Ekeren. Het was een beeld dat Anne had gemaakt en ik vroeg haar op een vernissage of het nog te koop was en ze antwoordde gelukkig bevestigend. Het was een beeld zoals ik het gedroomd had: twee figuren met gebogen hoofd. De titel van de sculptuur: deux pénitents. Anne is Franstalig.

Mijn eerste reactie was om ze niet pénitents maar pleurants te noemen, de treurende, letterlijk wenende figuren op een grafzerk, zoals de wijd gedrapeerde pleurants van Jean de Marleville, Claus Sluter, Claus de Werve, Jean de la Huerta en Antoine le Moiturier op het praalgraf van Jan zonder Vrees in het Museum van Dijon, uit de woelige veertiende eeuw, of de pleurants van Georges Minne, vijfhonderd jaar later.

Pénitent komt van het Latijn paenitet, een onpersoonlijke werkwoordvorm, letterlijk ‘het doet pijn’. De oorsprong is het Griekse poinè, het weergeld (letterlijk man-geld, van het Latijn vir) voor een bloedschuld. Dat is de genoegdoening die men opeist voor een moord op een familielid, ter vervanging van de bloedwraak, de vendetta, waarbij volgens de wet van de talio een lid van de andere familie werd vermoord, met als gevolg een eindeloze reeks van moorden. De schuld die men had op zich geladen door de moord, of door andere misdaden tegenover de medemensen of de maatschappij, werd afgekocht door een boete. Dat is de oorspronkelijke betekenis van de poinè. Het Latijn nam dat woord over als poena, het Frans in peine, het Engels in pain, het Nederlands in pijn.

Zo zie je meteen ook dat men wel het woord poinè overnam, maar dat het andere betekenissen heeft gekregen in de gewijzigde omstandigheden, in andere tijden, op andere plaatsen. Bij de Romeinen was het al om het even welke schadeloosstelling, compensatie, genoegdoening, vergoeding, bestraffing of boete. Het kon echter ook de pijn zijn die daarmee gepaard gaat, de last die men erdoor ondervindt en zo ook elk onheil dat iemand treft, elke kwelling, lijden of pijn.

Maar we hebben het niet over poena, maar over pénitent. En dat is rechtstreeks afgeleid van het Latijns onpersoonlijk werkwoord paenitet. Het is een vaste uitdrukking, die zeer algemeen betekent dat iets niet bevalt, niet goed is. Met nog een negatie erbij is het een dubbele negatie, dat is een sterke affirmatie: non paenitet, ik betreur het niet dat… betekent: het verheugt me zeer dat...

Als men iets betreurt, dan is men droevig, heeft men verdriet. Wanneer we een groot verlies lijden, dan rouwen we. We hebben dan een verwerkingsperiode nodig. Vroeger droegen we daar ook de uiterlijke tekenen van: donkere kledij, ernst, geen opgewekt gedrag, geen radio of muziek in huis gedurende een vast bepaald aantal weken, naargelang de verwantschap van de overledene.

De kerk van de christenen gebruikte paenitentia handig in haar onmenselijke moraal, voor de straf die haar God oplegt voor overtredingen van zijn wetten of veeleer: de straffen die de kerk oplegt voor het overtreden van háár wetten, de penitentie. Un pénitent is dan een boeteling, een boetvaardige, iemand die tot inkeer komt, berouw heeft over zijn zonden en die ze gaat biechten bij een pénitencier, een biechtvader maar ook iemand die de straffen uitvoert, een beul. Wij kennen boetelingen van boetprocessies, hier bij ons in Veurne, maar vooral in zuiderse landen, zoals de beroemde maar erg toeristische processies tijdens de Goede Week in Sevilla, met de anonieme boetelingen in lange gewaden en punthoeden, de capirote. Dat doet ons vaag denken aan de flagellanten uit de middeleeuwen en uit de roman van De Pillecyn: De soldaat Johan, maar ook aan de slachtoffers van de Inquisitie, die met een dergelijke hoed op de brandstapel belandden.

Dat is echter een zeer specifieke en beperkte, afgeleide betekenis van pénitent, die ver staat van de originele en niets meer heeft van de rijkdom en de veelheid van betekenissen die de stam ‘pijn’ in onze verscheidene talen heeft. In de oorspronkelijke zin, die we in het Latijn aantreffen, gaat het om boete, schadeloosstelling, voldoening, straf, wraak, steeds omwille van een overtreding.

Pénitents zijn nu voor ons geen boetelingen meer. Boete is, zoals berouw, een concept dat wij niet meer herkennen als een moreel relevant begrip. De kerk heeft het zo zwaar misbruikt, dat het onbruikbaar is geworden. In de Middeleeuwen was de straf voor de zonden geen lacheding, maar een serieuze penitentie, bijvoorbeeld een verre, dure en gevaarlijke reis naar een heiligdom, een bedevaartsoord zoals Compostela, of Jeruzalem, of Rome, zoals ook Tannhauser, onze Heer Daneelken. Men kon zijn schuld tegenover God ook delgen door lijfstraffen of zelfkastijding, maar het waren altijd ernstige bestraffingen, zoals de koran ze nog altijd voorziet. Vanzelfsprekend zocht men naar manieren om daaraan te ontsnappen, zeker de rijken en de machtigen. Daartoe heeft de kerk de aflaten uitgevonden, die zoveel onheil hebben gesticht in onze wereld en die de kerk verscheurd hebben en Europa in een Dertigjarige verschrikking hebben gestort waarin miljoenen onschuldige mensen het leven hebben gelaten. Met de aflaten die Rome gretig verkocht aan de goedgelovige zondaars of onverschillige rijken in ruil voor de kwijtschelding van hun reële of vermeende zonden, heeft de kerk haar wereldse macht gevestigd en een nieuwe toren van Babel gebouwd, de schandelijke basiliek van Sint-Pieter in Rome, dat wraakroepend monument voor de menselijke hovaardij en machtswellust.

Sindsdien hebben wij die verwerpelijke praktijken achter ons gelaten. Wij spreken niet meer over zonden tegenover God of over penitentie, zelfs geen symbolische zoals de Weesgegroeten en Onzevaders die we opgelegd kregen als kind voor onze ridicule overtredingen van Gods geboden. Er zijn geen zondaars meer en geen boetelingen. Als ex-bisschop Vangheluwe opduikt in een boeteprocessie vinden we dat een schande: hij hoort niet daar thuis, maar in de gevangenis. Een boete is nu wat je krijgt als je je wagen verkeerd parkeert.

Betekent dat nu dat de hele christelijke constructie van schuld en boete totaal ut de lucht gegrepen was, dat ze geen enkele grond van waarheid bezat? Vanzelfsprekend niet. De kerk heeft zich wel tot in het stupide schuldig gemaakt aan dergelijke fantasieën, maar niet in dit geval. Wij schieten als mens wel degelijk tekort, elke dag. We zijn vaak minder eerlijk, tegenover onszelf en tegenover anderen, dan we onszelf en de anderen willen laten geloven. We zijn niet zo volmaakt als we wel zouden willen. Maar onze tekortkomingen zijn geen beledigingen van God, geen inbreuken op fictionele kerkelijke wetten. Het zijn onze medemensen, individueel of collectief, als gemeenschap, die het slachtoffer zijn van onze zwakheden of onze fouten. Het is tegenover hen dat we schuldig zijn. Wij aanvaarden dan ook geen strenge wraakzuchtige God en zeker geen belerende, honende, bestraffende kerk, enkel de verwijtende of teleurgestelde blik en de terechte vermaning van onze medemensen en, in de ernstige gevallen die er nog steeds zijn, de sancties die de maatschappij oplegt.

In die zin is er nog steeds een diep geworteld schuldbewustzijn, een besef van onze menselijke onvolkomenheid, het gevoel dat het eigenlijk beter kan en, uitzonderlijk, het ontredderend inzicht dat we zwaar gefaald hebben. Wij hebben geen feilbare paus en geen zondige kerk van doen om ons op verzonnen fouten te wijzen en ons met onnodige en desastreuze schuldgevoelens te belasten. Wij weten in de meeste gevallen wel wat ons te doen staat, we hoeven van niemand lessen te krijgen. En wanneer we dan toch onze eigen gang gaan, dan zijn we bereid om daarvan de gevolgen te dragen. Geen hypocriet en goedkoop berouw dus, maar wel spijt, in onze beste momenten, over wat er verkeerd is gegaan, over wat we zelf hebben verkeerd gedaan.

Laten we onze deux pénitents dus geen berouwvolle boetelingen noemen, maar rouwende pleuranten, treurende wenenden, zoals in het Engels: weepers. Zo negeren we terecht de sadomasochistische christelijke interpretatie van schuld en boete en keren we terug naar de oorspronkelijke betekenis van de penitenten.

Me paenitet betekent letterlijk: het doet me pijn, Es tut mir Leid: het spijt me, ik betreur, ik treur. De pénitents zijn dus geen wanhopige, door schuldgevoelens verteerde zondaars, geen christelijke boetelingen die zich deemoedig en gelaten of koel berekenend en pro forma onderwerpen aan een lijfstraf voor overtredingen die ze begaan hebben tegenover God of kerk, maar bedroefde, treurende mensen die ingetogen het hoofd buigen en kwijnend rouwen, die hun verscheurende pijn grootmoedig trachten te dragen en die zich ook pijnlijk bewust zijn van hun eigen falen, van hun gebrek aan respect voor hun medemens, die zich eindeloos blijven verwijten dat ze niet altijd alle kansen hebben benut om liefdevol met de anderen om te gaan.

Wij zien het onheil dat ons treft niet zien als een straf van een God, maar aanvaarden dat er dingen gebeuren in het leven van mensen: verwachtingen die niet uitkomen, plannen die zich niet realiseren, dromen die niet uitkomen, het kwaad dat we elkaar onnadenkend of bewust aandoen; onverwachte tegenslag, ziekte in lijf en leden of in ons hart, of in ons hoofd; de dood die geliefden al te vroeg treft, of anders later, maar steeds te vroeg, steeds te vroeg.

Ik ben zo blij dat ik er ben.

Het lijkt vanzelfsprekend, het is een tautologie, een pleonasme. Als ik er niet zou zijn, dan kon ik dit niet schrijven, kon jij het niet lezen. Kon ik niet blij zijn. Maar het mag een wonder heten dat ik er ben.

Niet dat mijn bestaan zo problematisch, onwaarschijnlijk, buitenmate bedreigd of bijzonder is, ik ben maar gewoon een van de honderd miljard van mijn soort die er ooit geweest zijn en wie weet hoeveel er nog na mij zullen komen, het gaat razendsnel nu. Nee, ik ben maar heel eenvoudig een van de velen.

Maar het is voor mij een bron van eindeloze verwondering dat er hoe dan ook iets is. Er had ook niets kunnen zijn. Maar ooit, dertien miljard jaar geleden, het steekt niet op een dag, is het begonnen, eensklaps, en wat een klap!

Toen er dan plots iets was, ging alles zijn gang. Van het een kwam het ander, kleinschalig, de kleinste deeltjes die ontstonden en botsten en als razend rondtolden en een grootschalig spektakel maakten, een hemels vuurwerk zo eindeloos enorm en zo onvoorstelbaar heet dat we nu nog altijd zien.

Ergens aan de rand van die oneindigheid koelde de korst van een bol sterrenstof stilaan af en cirkelde majestueus rond, draaiend om de eigen as, in de ijzeren greep van een enorme vuurbal, samen met nog andere bollen energie en materie.

Die ene aardbol ving een kleinere op en kreeg zo een vaste gezel, in een eeuwige wentelende walsbeweging verbonden, ook zelf draaiend om de eigen as, het koel glanzende gelaat steeds naar de vaste danspartner gewend.

Al gauw bleek dat een ideale plaats voor het sterrenstof. De zachte warmte en het licht van de zon, de regelmaat van de wisseling van dag en nacht en de afwisseling van de seizoenen, de vrij rustige ruwe en koude korst die het vernietigende vuur van de aardkern in toom hield, het wekkende water: het was voldoende voor een tweede wonder, na de grote klap van het ontstaan van het heelal.

Sommige van die kleine deeltjes reageerden zo op elkaar, dat ze daar hun voordeel bij deden en op een dag ging dat zo goed, dat ze bij elkaar gingen horen. Die samenwerking was het begin van alle leven. Er was niet alleen iets, het leefde ook, het at en waste en het vermenigvuldigde zichzelf.

Sommige levensvormen bleken meer geschikt dan andere om te overleven in de sterk wisselende omstandigheden op de aardbol. De ene soort groeide in aantal, andere stierven uit. En voortdurend paste alle leven zich aan, miljarden jaren lang. Er kwamen steeds meer soorten, van de allerkleinste tot de allergrootste, al wat kon gebeurde ook, zelfs de gekste vormen, als ze maar levenskrachtig waren, al was het maar even. Het leven was niet meer te houden. En alle leven werd alsmaar meer ingewikkeld, meer geschikt om zich in stand te houden en zich te vermenigvuldigen.

Eén soort bleek dat erg goed te doen. Ze kon gedijen in allerlei omstandigheden en als het dan toch ergens te warm of te koud, te nat of te droog werd, dan zocht ze gewoon betere oorden op. Ze voedde zich met al wat ze aantrof; ze was een meester in het vinden van geschikt voedsel en een veilige woonplaats. De leden van de groep ondervonden stilaan dat ze samen meer konden dan alleen. Zo werden ze altijd maar slimmer.

Geleidelijk aan ontdekten ze dat er meer in het leven was dan jagen en verzamelen, eten en drinken om in leven te blijven en elkaar bespringen, gedreven door onweerstaanbare lusten. Ze stelden vast dat ze niet alleen aan zichzelf dachten en aan het bevredigen van hun lusten, maar ook aan hun levensgezellen, hun kinderen, hun familie en vrienden. En hun vijanden.

Die gedachten en gevoelens brachten ze tot uiting: een tekening op een rotswand, enkele klanken, een woord, een naam. Het dier was mens geworden. Een fanfare graag!

Sindsdien hebben we de wereld veroverd, het aanschijn van de aarde veranderd. We zijn nu met zeven miljard van onze soort. We hebben een geschiedenis, een beschaving, een levenscultuur, een technologie ook, een industrie, een economie, een materiële cultuur.

In die wereld, in die geschiedenis heb ik een plaatsje, als een van de honderd miljard van mijn soort, gemaakt van sterrenstof, kind van die eerste organismen, miljarden jaren geleden, in een ononderbroken lijn, want alleen leven kan leven doorgeven.

Ik heb ook hier, op deze specifieke plek een plaatsje, als een van de zeven miljard die nu leven. Kind van mijn ouders, ouder van mijn kinderen. Ik ben ontstaan uit twee cellen die op een dag of een nacht bij elkaar waren gebracht. In mijn moeders schoot ben ik een mensenkind geworden, in een gezin ben ik opgegroeid, in een gemeenschap man geworden en heb op mijn beurt een gezin gesticht, een huis gebouwd, mijn dienst aan de gemeenschap bewezen. Gezel van mijn levensgezellen en hen tot levensgezel.

Laat in mijn leven heb ik het roer nog omgegooid, met een andere partner een nieuwe wending genomen. Met haar word ik oud, hoe oud, dat weet geen een. Ik ben nu op rust en die rust heb ik gevonden waar ik ze zocht. Ik heb tijd nu, voor mezelf en voor de anderen. Ik heb weer aangeknoopt bij de dromen van mijn jeugd. Ik ben uiteindelijk toch de schrijver geworden die ik altijd al wou zijn, de filosoof, de dichter, de melomaan, de idealist, de wereldverbeteraar, de godloochenaar, de antiklerikaal, de atheïst. Ik ben iets minder hard nu, voor mezelf en voor de anderen. Ik weet dat het einde meer nabij is dan het begin, maar dat schrikt me niet af. Ik aanvaard het, het ene is net zo menselijk, net zo natuurlijk, net zo verheven als het andere. De voldane terugblik is in niets minder dan het verwachtingsvolle uitkijken naar wat het leven brengt.

Het is goed om af en toe bij de kern der dingen stil te staan.

Naar de sterren te staren en het licht in je ogen te laten schijnen dat er dertien miljard jaren heeft over gedaan om vandaag bij jou te komen. Te beseffen dat elke molecule van je lichaam ooit ginds was, in de eeuwige, oneindige ruimte en er ooit naar terugkeren zal.

Naar de zon, die alles met haar licht vervult, die de aarde behoedzaam in haar warme omarming houdt en alles voedt en in leven houdt, de gulle bron van alle energie, de betrouwbare voorwaarde voor ons bestaan.

Naar de maan, haar kille metgezel, de wachter aan de hemel die op donkere nachten het warme zonlicht koel afstraalt en ons melancholisch en poëtisch stemt.

Het is goed om aan de kleinste partikeltjes te denken, de bouwstenen van het heelal, de bouwstenen van alle leven. En aan de reusachtige dingen, de aarde zelf, de planeten van het zonnestelsel, de Melkweg, de zwarte gaten, de oneindige verten en de onmetelijke grootheid van het universum. En aan de plaats die wij daarin innemen.

Het is goed om te bedenken dat er net zo goed niets had kunnen zijn, of iets gans anders. Dat ik er niet had kunnen zijn, of gans anders, of op een ander moment of ergens anders.

Dat zet me aan om nog meer intens te genieten van het feit dat ik er ben, nu, hier. De verwondering, de verbazing over die uitzonderlijke samenloop van omstandigheden, in het microscopische en in het enorm grote, is ontstellend in haar bevreemding en hartverwarmend in haar vanzelfsprekendheid. Ik ben onvoorstelbaar nietig, aleatoir, precair en kwetsbaar, maar mijn bestaan is geheid in vaste grond.

Ik ben er, hier en nu en ik geniet met volle teugen van al wat ik aantref, van al wie ik ontmoet, van alle mogelijkheden die ik heb, van alle kansen, van elke uitdaging, van elke verrassende wending, van elke onvermoede weligheid en weldaad. De droefheid om wat minder dan volmaakt is vermag niet de volle rijkdom te overschaduwen van het volle leven dat ik kan leiden.

Dat alles vervult me met een diepe dankbaarheid die me mateloos ontroert. Dankbaar jegens mijn ouders die me in hun liefdevolle omarming en kortstondige lust hebben verwekt; jegens mijn broers en zus die me mee hebben gedragen en al de familieleden, vrienden en kennissen die op een of ander moment van mijn leven een rol van betekenis hebben gespeeld, van welke aard of omvang ook. Dankbaar dat ik ergens een plaatsje gevonden heb waar ik mezelf kan zijn, mijn eigen, unieke, vreemde zelf, zolang het nog duurt.

Dit is, lieve lezer, de duizendste tekst die ik hier schrijf. Al tweeduizend dagen onderhoud ik mijn Kroniek. Tweehonderd en vijftig duizend pagina’s hebben jullie, mijn lezers hier omgedraaid, tweehonderdduizend keer heeft iemand van jullie de moeite genomen om mijn website te komen bezoeken. Ook dat is een reden voor oprechte dankbaarheid. Ik schrijf voor mezelf, omdat ik het zo dolgraag doe, omdat ik het niet kan laten, maar zonder jullie zou ik het wellicht niet zo doen. Dit is de kroniek van mijn later leven, maar het is tevens ook een deel van jullie levensverhaal. Hier hebben onze levens elkaar geraakt, oppervlakkig, terloops en af en toe ook iets dieper, denk ik.

Ik hoop jullie hier nog vaak te mogen verwelkomen.

Dankbaar voor alles,

Karel

Lieve lezer,

Ik nodig je niet zonder enige beduchtheid uit voor een zelfs voor mijn doen ietwat vreemdsoortige bedoening. Ik begin hieronder met een korte Latijnse tekst, die je vanzelfsprekend mag overslaan, tenzij je een poging wil wagen om je kennis van die prachtige taal te testen. Vervolgens krijg je natuurlijk meteen mijn werkvertaling van die tekst. Bij het lezen daarvan zal je merken dat het een zeer gedrongen tekst is, die zich ook in ons vertrouwd Nederlands nogal weerbarstig onttrekt aan het verstaan. Daarom bied ik je daarna een midrasj aan op die tekst, een soort exegetisch commentaar of tekstuitleg, zoals de vele Joodse midrasjim op de Bijbelteksten. Zo hoop ik de rijke betekenis van de tekst van Cicero voor jou meer toegankelijk te maken.

Tot slot van deze inleidende woorden wil ik nog opmerken dat Spinoza een zinsnede uit deze tekst van Cicero heeft geparafraseerd, en wel als slotzin van de Ethica, zijn hoofdwerk. Dat kan geen toeval zijn. Cf Spinoza Eth. V, Prop. XLII, Sch. Sed omnia praeclara tam difficilia, quam rara sunt.

Marcus Tullius Cicero, Laelius of De amicitia, 21, 79

Omnino omnium horum vitiorum atque incommodorum una cautio est atque una provisio, ut ne nimis cito diligere incipiant neve non dignos. 79 Digni autem sunt amicitia, quibus in ipsis inest causa, cur diligantur. Rarum genus. Et quidem omnia praeclara rara, nec quicquam difficilius quam reperire, quod sit omni ex parte in suo genere perfectum. Sed plerique neque in rebus humanis quicquam bonum norunt, nisi quod fructuosum sit, et amicos tamquam pecudes eos potissimum diligunt, ex quibus sperant se maxumum fructum esse capturos. 80 Ita pulcherrima illa et maxume naturali carent amicitia per se et propter se expetita nec ipsi sibi exemplo sunt, haec vis amicitiae et qualis et quanta sit. Ipse enim se quisque diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est. Quod nisi idem in amicitiam transferetur, verus amicus numquam reperietur; est enim is, qui est tamquam alter idem.

Vertaling

Al bij al is er tegen al dergelijke ondeugden en onaangenaamheden slechts een waarschuwing en een voorzorg: begin niet al te haastig te beminnen en ook niet mensen die het niet waard zijn. Die mensen zijn dan je genegenheid waard, die in zich de oorzaak dragen waarom men ze liefheeft. Een zeldzame soort! Voorwaar, al wat voortreffelijk is, is zeldzaam en niets is zo moeilijk te vinden als datgene wat op alle gebied volmaakt is in zijn soort. Maar de meeste mensen erkennen in hun omgang met de anderen helemaal niets als goed, tenzij het in hun voordeel is en zoals bij hun vee houden ze het allermeest van die vrienden, van wie ze het meeste voordeel hopen te verwerven. Daardoor missen ze de allermooiste en meest natuurlijke vriendschap, die men zoekt door haarzelf en omwille van haarzelf; en zo kunnen ze zich geen idee vormen van de kracht van dergelijke vriendschap, of hoe die is of hoe groot. Elkeen houdt immers van zichzelf, niet alsof men een of andere beloning van zichzelf zou verwachten voor zijn eigenliefde, maar omdat elkeen uiteraard zichzelf dierbaar is. En tenzij dit gevoel naar de vriendschap zelf wordt overgedragen, zal men nooit de ware vriend vinden. Dat is immers iemand die als een andere zelf is.

Midrasj over de vriendschap bij Cicero

De ervaring leert ons dat vriendschappen altijd een risico inhouden. Wat enthousiast begint, eindigt alras in wrange teleurstelling. De blijde verblinding van het oppervlakkige eerste ogenblik maakt vaak snel plaats voor de ontnuchtering van de nadere kennismaking. De kwaliteiten die we aanvankelijk menen te onderkennen blijken bij nader toezien veel minder indrukwekkend, de kleine kwaaltjes of onvolkomenheden die we eerst maar al te graag over het hoofd zagen, worden na een tijd onoverkomelijke hinderpalen. Na verloop van tijd beginnen we te verlangen naar eigenschappen die er nu eenmaal niet zijn. Kortom: wij hebben ons vergist in onze keuze en dat is een toegeving die we niet graag doen. Wij hebben tijd en energie geïnvesteerd in een vriendschap, maar het succes is uitgebleven, het is niet geworden wat we ervan verwacht hebben. Dat is vaak het begin van het einde. We zien elkaar niet meer zo vaak, de gevoelens verwateren, de aantrekkingskracht van de eerste ontmoeting heeft plaatsgemaakt voor een schuldbewust, verlegen vermijdingsgedrag.

Vandaar een waarschuwend woord: denk eraan, het kan verkeerd gaan, wees voorzichtig, vooruitziend; neem je voorzorgen, kijk uit. Een wijze raad: begin niet al te overhaast aan een vriendschappelijke relatie. Laat je niet misleiden door een opgetogen eerste indruk, door fysieke aantrekkelijkheid, aangespoord door toevallige omstandigheden of gevoed door de argeloze euforie die de drank met zich brengt. Het is belangrijk dat je jezelf meteen de vraag stelt: is het wel goed dat ik eraan begin? Is het de moeite waard? Is dit iemand die mijn vriendschap waard is? Zijn er genoeg elementen die voor mij echt belangrijk en aantrekkelijk zijn? Is er een goede basis voor een relatie die verder gaat dan de oppervlakkige kennismaking? Zijn er geen omstandigheden die dat in de weg staan of grondig verhinderen? Hebben wij voldoende gemeenschappelijke belangstellingen? Zijn onze persoonlijkheden wel compatibel? Kunnen we van elkaar leren, is er voldoende innerlijke rijkdom en gulheid aanwezig om op voort te gaan?

Ons daarover bezinnen voor we beginnen, kan de beide partners veel teleurstelling en leed besparen, ook al is het mogelijks een domper op de spontane aantrekkelijkheid zonder dewelke vriendschappen niet kunnen ontstaan. Wat is er belangrijk in een vriendschap? Dat ze rijk en diep is en bestand tegen de tijd en tegenslagen. Wie kiezen we dan bij voorkeur als vriend? Iemand die we kunnen liefhebben om wat hij of zij is, om de kwaliteiten van die persoon. Iemand van wie we kunnen houden omwille van hem- of haarzelf. Het ligt in onze aard dat we daarbij aanvankelijk nooit te veeleisend kunnen zijn: hoe meer en hoe groter de kwaliteiten die we vermoeden of ontdekken, hoe groter de spontane aantrekkelijkheid, hoe dieper we onder de indruk zijn, hoe groter ons verlangen naar toenadering en genegenheid, hoe ondraaglijker de pijn van de afwezigheid en het gemis.

Wanneer we dan ook nog beginnen aan te voelen dat onze gevoelens niet onbeantwoord blijven, dat er een wederzijdse belangstelling en welwillendheid is, dat we van elkaars aanwezigheid genieten en dat elke stap die we zetten in het ontluikende proces van kennismaking ons de bevestiging brengt van onze beste vermoedens en onze laatste knagende aarzelingen verjaagt, dan weten we dat we aan het begin staan van een geschiedenis die ons leven ingrijpend zal veranderen.

We hebben een mogelijke vriend gevonden, die zeldzame zielsverwant die we maar enkele keren in ons leven mogen hopen te ontmoeten. Want hoeveel mensen zijn er met wie het ook maar enigszins kan klikken? Elk van ons is best eigenaardig, met een stel heel persoonlijke kenmerken, eigenschappen en tekortkomingen. Dat twee mensen elkaar echt en diep aantrekkelijk vinden is op zich al behoorlijk zeldzaam. Dat ze in elkaar voldoende reden zien om ermee door te gaan, om een deel van hun leven samen door te brengen op een meer dan oppervlakkige, indringende manier, dat is waarlijk uitzonderlijk.

Voor ons mensen hier op aarde is al wat voortreffelijk is, ook uitzonderlijk. Het goud ligt niet voor onze voeten gestrooid, diamanten vallen niet uit de hemel. Een goede, stevige, gerieflijke, zuinige en aantrekkelijke woning is een schat op aarde. Een auto die ons vele jaren trouwe dienst bewijst, een vulpen die nooit lekt, een grasmaaimachine die ons nooit in de steek laat, een muziekinstallatie die het beste haalt uit de muziek, een polshorloge dat slechts enkele seconden per jaar afwijkt… Wij zoeken steeds naar datgene wat het beste is in zijn soort, al moeten we ons meestal noodgedwongen tevreden stellen met heel wat minder. Er zijn maar weinig dingen die zowel uitstekend zijn als goedkoop en gemakkelijk te vinden. Het is precies hun uitzonderlijke kwaliteit die ze zeldzaam maakt en hun zeldzaamheid die de hoge prijs bepaalt die we ervoor moeten betalen. De perfectie is niet van deze wereld, zeggen we, maar we streven haar wel voortdurend na, tot op ongekende en zelfs absurde hoogten. Er zijn luxewagens die op alle gebied de hoogste toppen scheren; er zijn mensen die ze ontwerpen en bouwen en er zijn altijd mensen die de enorme, ja obscene bedragen willen neertellen die hun onmiskenbaar uitzonderlijke kwaliteit vereist.

Wij noemen iets goed, wanneer het zijn functie optimaal vervult en wanneer het op alle gebied het beste is in zijn soort. Dat is onze maatstaf.

In onze omgang met mensen is het dan weer vaak zo dat wij iemand ‘goed’ noemen, wanneer wij enig nut of voordeel kunnen halen uit onze omgang met die persoon. Je kent iemand die je vrijkaarten kan bezorgen voor een concert, of je kan binnenloodsen in de Viplounge; je weet een garage waar je een stevige korting krijgt als je een nieuwe wagen koopt of nieuwe banden; een kennis kan je dochter aan een baan helpen; een andere heeft een chalet in het zuiden waar je enkele weken kan verblijven; je buurman heeft een grote moestuin en deelt graag van zijn overvloed; je collega neemt je elke dag een eind mee in zijn wagen op weg naar het werk; je baas steunt je in een conflict. We zijn van nature geneigd om die mensen het hoogst te schatten die ons de meeste of de beste diensten kunnen bewijzen. Niet dat daar noodzakelijkerwijze veel berekening bij te pas komt van de ene of de andere kant. Je kan nu eenmaal niet anders dan dankbaar zijn voor wat je toevalt en de mensen die je een plezier doen, zie je nu eenmaal liever dan anderen die dat nalaten.

Maar ziet een boer ook zijn beste melkkoe niet het liefst? En is dat niet normaal, is er daarmee iets verkeerd?

Mensen zijn geen dieren en vrienden behandelen we niet als vee. Een boer ziet zijn vetste slachtdier het liefst, hij is trots op zijn meest succesvolle fokstier, omdat zij optimaal zijn in hun soort en hem bovendien het grootste materieel voordeel brengen en dat is best goed. Maar als we zo met onze medemensen omgaan, als dat de basis is van onze vriendschap, dan missen we iets essentieels. Echte, diepmenselijke vriendschap heeft niets te maken met berekening, met materieel of zelfs emotioneel voordeel. Zolang we ons op dat standpunt plaatsen, missen we de essentie en de diepgang van de ware vriendschap. Die streven we na omwille van haarzelf, niet omwille van het profijt. En de enige manier om dat te doen is de vriendschap zelf. Want vriendschap kan je niet kopen, die wordt vrij gegeven en gekregen, ongevraagd en onvoorwaardelijk, belangeloos en zonder verlies noch gewin. Wie dat niet inziet, heeft geen besef van wat vriendschap is, tot wat ze in staat is, hoe ver vriendschap kan gaan, hoe diep ze kan reiken, hoe fel ze kan raken.

Alles begint hiermee, dat wij in de eerste plaats voor onszelf zorgen. Wie zichzelf niet liefheeft, is niet in staat om iemand anders lief te hebben. Wij kunnen maar om anderen geven omdat ons eigen overleven en ons eigen welzijn voor ons van levensbelang zijn. Dat is onze natuur, zo zijn we nu eenmaal, zo heeft de natuur ons gemaakt, zo zijn we geëvolueerd. De eigenliefde, in de beste betekenis van het woord, staat in onze genen geschreven. Het moet al goed fout gaan eer we die fundamentele menselijke wet kunnen overtreden.

Maar de liefde voor onszelf is niet zoals de voorliefde die we hebben voor de mensen uit onze omgeving die ons de meeste of de grootste diensten bewijzen. We beminnen onszelf niet omdat we er een voordeel zouden kunnen uit putten, of omdat we verwachten dat we voor onze eigenliefde zullen beloond worden, zoals we voordeel halen uit onze welwillende omgang met de anderen en niet ten onrechte rekenen op een vergoeding, een beloning of een wederdienstvoor wat we voor anderen doen. De eigenliefde heeft dat allemaal niet nodig, ze is onvoorwaardelijk en absoluut: wij mensen kunnen niet anders dan in de eerste plaats en tot het uiterste begaan zijn om ons eigen lijfsbehoud.

Die basisinstelling van de mens, die zijn persoonlijke instandhouding moet garanderen zonder dewelke niets mogelijk of zinvol is, is echter ook de mogelijkheidsvoorwaarde voor de vriendschap. Zoals onze eigenliefde onvoorwaardelijke en absoluut is, zo moet ook onze vriendschap zijn, zonder berekening, spontaan, zonder nadenken, zonder enige reserve of terughoudendheid, zonder aarzeling of twijfel, volkomen natuurlijk. Wie daartoe niet in staat is, kan geen ware vriend vinden, kan geen echte vriend zijn. Wie zijn vrienden niet kan liefhebben zoals hij zijn eigen leven liefheeft, zal nooit echt dierbare vrienden hebben. Want een ware vriend is als een alter ego, een tweede ik.

Een alter ego is echter geen kopie van jezelf. Wie in de spiegel of in het water kijkt en zijn eigen reflecterend evenbeeld liefheeft, die is door narcistische eigenwaan verteerd en zal zichzelf verliezen waar hij zichzelf tevergeefs zoekt. De echte vriend is geen kopie van jezelf, maar een eigen, zelfstandige oorspronkelijke persoonlijkheid met een onvermoede rijkdom aan eigenschappen die je misschien pas na een leven lang samenzijn ontdekt. Het is een alter idem, twee woorden die elkaar lijken uit te sluiten, elkaar tegenspreken, een oxymoron, want alter betekent ‘anders, de andere’ en idem betekent vanzelfsprekend ‘het of dezelfde’. De andere is echter als vriend niet iemand die dezelfde is als ik, die identiek is met mij, maar iemand die zoals ik op zijn beurt een ik is, iemand die in alles en zonder enige uitzondering volledig mijn gelijke is. Het is precies dat wat het mogelijk maakt dat ik die andere, die gelijke, kan liefhebben zoals ik mezelf liefheb, omdat hij een andere zelfde is als ik.

De echte vriendschap, de echte liefde bestaat hierin, dat we de andere liefhebben zoals wij onszelf liefhebben omwille van wie die andere zelf is.

Ons denken is een activiteit van ons lichaam, vooral in onze hersenen. Die activiteit veronderstelt een lichaam, hersenen die werken, daarzonder kan het niet. Er is een levend wezen nodig, een materieel wezen. Die hersenactiviteit kan men fysisch vaststellen, het is een materiële activiteit. Maar er is ook een aspect dat daaraan lijkt te ontsnappen, namelijk de betekenis die het denken heeft, het inzicht, het verstaan, het begrijpen, het zinvol maken van de activiteit voor de betrokkene, voor de denkende mens. Dat lijkt van een andere dimensie, niet materieel. We maken dan de vergelijking met wat er gebeurt bij andere materiële processen, zoals een schilderij. Ook dat is materieel, maar als iemand ernaar kijkt gebeurt er iets dat wij als niet materieel ervaren, namelijk het ‘verstaan’ van de ‘boodschap’ die in het schilderij gelegd is. Het schilderij is de signifiant, de betekenisdrager, de boodschap is het signifié, de betekenisinhoud. De twee zijn onafscheidelijk. Het signifié is ‘mentaal’, zeggen we. Maar wat is mentaal?

We moeten vertrekken van de concrete mens, een diersoort die geëvolueerd is tot een wezen dat uitermate gevoelig is voor en reageert op zijn omgeving. Al wat we zijn en kunnen is daardoor ontstaan. Denken is een proces van interactie met de omgeving. Onze hersenen hebben zich ontwikkeld tot een orgaan waarmee we die interactie optimaliseren. Dat dit redelijk succesvol is, bewijst de status van de mens in de wereld. We ontplooien ons spectaculair, maar verre van volmaakt. Met onze sterke hersenen kunnen we voortbouwen op het verleden en vooruitkijken naar de toekomst, om zo het heden zo goed mogelijk te maken voor onszelf. We hebben taal ontwikkeld en veel andere vormen van communicatie, ook hoogtechnologische. Maar dat alles gebeurt steeds via de materie. De betekenis is dus een dimensie die wij toevoegen aan de materie, het is een illusie die wij opbouwen, een noodzakelijke voorstelling van de dingen zoals ze voor ons zijn. Het ik is een illusie, de boom is een illusie. In feite zijn er in het universum alleen atomen in bepaalde constellaties, een totaal zinloze wereld.

In onze interactie als mens met de wereld buiten ons bouwen we een interne, mentale illusie op, die weliswaar geënt is op de werkelijkheid, op min of meer betrouwbare gronden en die nuttig en zelfs noodzakelijk is, maar het blijft een illusie, een werkhypothese. Het betekenisniveau is illusoir, ook al stelt het ons in staat om beter met de werkelijkheid om ons heen om te gaan. Het is een simulatie die wij maken van de realiteit en we kunnen alleen maar afleiden uit de gevolgen of ze bruikbaar is of niet. Of ze de essentie van de dingen weergeeft is een zinloze vraag: de dingen hebben geen essentie, geen betekenis zonder ons, zonder dat wij er een betekenis aan geven.

Zoals wij gebeurtenissen zoals ze zich aan ons voordoen kunnen opslaan in ons geheugen, kunnen wij ook de betekenissen opslaan die onze wereldsimulatie uitmaken. Ons denken is de voortdurende kolkende verwerking van betekenissen in ons lichaam, vooral onze hersenen. Laten we dat het brein noemen: de hersenen in verbinding met de rest van ons lichaam. Dat gebeurt door fysische processen, chemisch, elektrisch, magnetisch, door warmte enzovoort. Het is een grotendeels onbewust proces, oncontroleerbaar, vrijwel autonoom maar sterk onderhevig aan interne en externe factoren. Het is de instandhouding en het constant betwijfelen en herwerken van onze simulatie, steeds met de bedoeling onze vitale elan veilig te stellen en te optimaliseren.

Plato zag achter die simulatie verborgen werkelijke dingen, de reële ideële en ideale werkelijkheid die volgens de wetmatigheid van de wereld de simulatie veroorzaakt. Dat klopt ten dele, in zoverre er wetmatigheid (voor ons) is en simulatie (door ons); maar er is geen ideële ideale wereld, dat zijn abstracties, dat zijn net zo goed simulaties, geen ‘werkelijkheid’. De simulatie wordt volledig bepaald door wat wij zijn en door wat de buitenwereld is, door de interactie van beide, niet door een hoger niveau. Het leven hier op aarde is spontaan ontstaan en geëvolueerd tot wat het is, er zijn geen externe teleologische krachten met een eigen bedoeling, er zijn alleen de natuurwetten en het toeval. Maar er is vooral leven op aarde.

Als onze gedachten zoiets zijn als geheugeninhouden, wat kunnen we daaruit leren? Het zijn ook constructies, simulaties die wij om bepaalde redenen speciaal opgeslagen hebben in een bepaalde vorm en die we kunnen reactiveren, of die zichzelf reactiveren door externe impulsen. Het zijn dus geen beelden die opgeslagen zijn zoals foto’s op een harde schijf of een chip, maar in tegendeel mentale simulaties die wij ons ooit gemaakt hebben en die we kunnen weder samenstellen met onze hersenen. Ons geheugen is geen opslagplaats maar een werkplaats, waar ons materiële brein met zijn specifieke materiële middelen simulaties maakt, die we mentale inhouden noemen eens we ons ervan bewust worden. Ons brein is typemachine waarmee we een bonte verscheidenheid van teksten kunnen schrijven, geen Borgesiaanse bibliotheek waarin alle boeken die men kan schrijven in eindeloze rekken opgeslagen zijn, de een naast de andere die slechts in één letter van de vorige verschilt.

Wij hebben onszelf niet gemaakt, we zijn niet zelf verantwoordelijk voor ons bestaan noch voor hoe we zijn: mens, deze mens, nu. We staan in een evolutie en in een collectieve en individuele geschiedenis. Door de opvoeding en de ervaring vormt zich in elk van ons een individuele simulatie, een zelfverstaan-in-de-wereld. Maar dat moeten we zien als een constante constructie van ons actieve brein, het is onze manier van leven, het is ons leven zelf. Het is een proces dat stopt met de dood.

Blijft nog altijd de vraag of we de mentale inhoud, de simulatie materieel kunnen of moeten noemen. Wat is materieel? Ook een constructie. We bedoelen ermee dat het door onze zintuigen kan gevat worden. Is dat zo? Kunnen we protonen vatten met onze zintuigen? Enkel met machines, maar die machines zijn gemaakt door ons opdat wij de protonen zouden zien. Zo kunnen we ook de gedachten ‘zien’ (min of meer) door onze hersenen te bekijken. Misschien kunnen we vroeg of laat wel de concrete gedachten lezen op die manier… We kunnen nu al leugens ontdekken en hersensignalen. We weten al in grote lijnen waar bepaalde specifieke mentale centra zich bevinden.

Kan het zijn dat de exclusieve notie ‘materieel’ ontoereikend is om over de mentale inhouden te spreken? Exclusief in de zin van: ofwel is het materieel ofwel niet, er zijn geen drie mogelijkheden, slechts twee. Maar in feite is er slechts één, want niet-materieel is een leeg of irreëel begrip. We hebben nog nooit op een zinvolle manier kunnen spreken over het niet-materiële, los van alle materialiteit. Zelfs de geesten uit de religies interfereren met de materie, een volslagen en uitsluitend geestelijk wezen is ondenkbaar.

Het betekenisniveau, de verstaansdimensie van ons denkproces is een noodzakelijke illusie die wij nodig hebben om te overleven. Het is een overlevingsstrategie op alle mogelijke manieren verstrengeld met de materie, maar is het ook materieel?

Als we materieel gelijkstellen met reëel, zoals ik geneigd ben te doen, omdat niet-materieel een nutteloze, niet werkbare categorie blijkt te zijn, dan komen we er niet. We kunnen ook de essentie van ‘leven’ niet vatten. We kunnen wel de voorwaarden vaststellen en de symptomen van leven beschrijven, maar wat is precies het verschil tussen leven en niet leven? Dat iets leeft is een zeer mysterieus, ongrijpbaar gegeven. We herkennen het als we het zien, we weten ook zeker wanneer het er niet is, maar we kunnen de diepste kern ervan niet goed onder woorden brengen. Dat is ook zo voor wat we bedoelen met ‘mentale inhouden’, met ‘betekenis’. Onze woorden schieten tekort, we kunnen er alleen metaforisch over spreken, zoals wanneer we zeggen ‘mentale inhouden’. Mentaal is een tautologie, ze verwijst naar iets dat we een naam gegeven hebben zonder goed te weten wat het is, onze ‘mens’, Latijn voor ‘geest’? En wat is inhoud? Het kan op duizend dingen slaan. Taal is een onderdeel van onze illusie en heeft als dusdanig geen vat op zichzelf. Wij kunnen het alleen tastend en aarzelend verwoorden, veeleer negatief. Zo aarzelen we om het mentale materieel te noemen, maar dat is alleen maar omdat we aanvoelen dat ‘materieel’ niet zonder meer slaat op het mentale.

We mogen de vergissing niet maken om ‘materieel’ gelijk te stellen met ‘echt bestaand’. Het mentale bestaat echt, ook al is het een illusie, een constructie van en in mijn brein. Het is een constant gebeuren, een realiteit voor mij en nog geen kleine! Maar we kunnen alleen maar zeggen dat het mentale ‘niet zonder meer’ materieel is, niet ‘zomaar’ materieel zoals een kei. Maar wat weten wij over het ‘zijn’ van die kei? Is een kei meer reëel dan een gedachte? Nee toch!

We voelen echter zeer goed aan dat het niet goed is om loze veronderstellingen te gaan maken over de mentale inhouden, om bijvoorbeeld aan te nemen dat ze zich kunnen verspreiden in tijd en ruimte zonder gebruik te maken van materiële middelen (telepathie) of dat ze de materie rechtstreeks kunnen beïnvloeden, op onmateriële wijze (telekinese). Er is geen mentale activiteit zonder materieel brein en mentale inhouden kunnen alleen materieel overgedragen worden. We kunnen ons niets concreets voorstellen bij een louter mentale, ideële, geestelijke realiteit.

Het mentale is een aspect van de individuele interactiviteit van een zeer materieel wezen, de mens, maar ook van alle andere levende wezens, elk op zijn manier. Het is de specifieke manier van levende wezens om interactief in te zijn met het oog op zijn eigen voortbestaan en geluk in de wereld. Het is een specifieke, in de loop van miljoenen jaren geëvolueerde manier om ons brein te gebruiken, die vele voordelen biedt maar ook een boel nadelen, zoals de verschrikkelijke stoornissen in onze geestelijke gezondheid.

Kunnen we het mentale uitbreiden tot andere aspecten van het zijn? Dat is wat godsdiensten doen en sommige filosofieën. Maar dat is een zware en gevaarlijke vergissing. Het mentale als menselijke activiteit kan niet overgedragen worden op niet-menselijke, onwereldse wezens zoals God of de engelen en duivels, of lichaamsloze zielen, of immateriële lichamen. Dergelijke wezens zijn mentale constructies zoals al de andere, met dat verschil dat ze niet veroorzaakt zijn door de realiteit waarnaar ze verwijzen, maar door andere, materiële aspecten van de realiteit. Als men niet weet waar de regen vandaan komt, zegt men dat Zeus pist, huei Zeus. Er is geen wezen ‘God’ dat ervoor zorgt dat wij een mentale constructie maken met die naam en inhoud, maar er zijn wel aanwijsbare elementen in de realiteit en de samenleving die ervoor kunnen zorgen dat het thema ‘God’ zeer sterk verspreid is onder mensen, zeker als mensen zich daartoe verenigen in een succesvolle, al dan niet kwaadaardige organisatie.

Er zijn dus nuttige en bruikbare illusies, maar er zijn ook nefaste. Er zijn er die een omzeggens volmaakte band hebben met de werkelijkheid, maar er zijn er ook die van die werkelijkheid een totaal vertekend beeld geven. Er zijn er die teruggaan op een oorspronkelijke, diep aangevoelde menselijke ervaring van de wereld om ons heen, maar er zijn er ook die ons opgedrongen zijn door kwaadwillige of verdwaasde medemensen.

Het mentale is dus een constante activiteit van een levend wezen, waarbij het in zijn brein een model van de werkelijkheid ontwerpt die het in staat stelt om te overleven. Dat model is voortdurend in beweging, het is een precair proces dat sterk onderhevig is aan allerlei invloeden. Het is een noodzakelijke complexe illusie die elk wezen zich maakt. Het is geen materieel orgaan zoals ons hart of onze maag of zoals onze hersenen zelf, het is de acute activiteit van een levend brein, die noodzakelijk is voor het overleven.

De illusie die we ons constant maken tijdens de bewuste periodes van ons leven is een onmisbare realiteit voor ons. Maar wij zijn in staat om in te zien dat het een illusie is, dat de dingen op zich niet afhankelijk zijn van het illusoire beeld dat wij ervan hebben, dat onze illusies allesbehalve objectief of accuraat zijn. Maar zonder de illusie zouden we niet kunnen leven, de wereld zou totaal onbegrijpelijk zijn en de interactie onmogelijk. Geen illusie betekent: geen werkend brein. Dat staat gelijk met diepe coma, met hersendood.

De traditionele christelijke moraal is een vrij eenvoudig, doorzichtig systeem. Er is een centraal gezag, de kerkelijke hiërarchie, dat bepaalt wat goed en kwaad is, wat toegelaten en verboden. De regels worden vastgelegd in concrete voorschriften die aan de gelovigen worden aangereikt, vooral tijdens de opvoeding van de kinderen. De gelovigen worden er voortdurend aan herinnerd dat ze de geboden en verboden niet mogen overtreden. Doen ze dat wel, dan wachten hen straffen. Het zijn de gelovigen zelf die via een dagelijks gewetensonderzoek moeten nagaan of ze geen overtredingen (zonden) hebben begaan. Die zonden moeten meegedeeld worden aan de kerkelijke overheid (biecht), waarop de bepaling van de straf (penitentie) volgt. Wie een leven zonder zonde leidt, zal na de dood in eeuwigheid de hemelse zaligheid verwerven.

Wie zo vermetel zou zijn om zich af te vragen hoe de kerk aan haar voorschriften en verboden komt, krijgt als antwoord: de regels komen van God zelf, een almachtig, alwetend en rechtvaardig wezen. Ze zijn door Hem op onloochenbare wijze geopenbaard aan de mensheid, via zijn gekozen volk Israël, via zijn eigen Zoon, Jezus Christus, via de Bijbel en via de kerk.

Het is een gesloten en sluitend systeem, er is geen speld tussen te krijgen. Tenzij men natuurlijk de grond van de zaak gaat betwijfelen: hoe weten we dat er een dergelijke God is? En zelfs als dat zo zou zijn, is zijn openbaring wel duidelijk? Is het niet veeleer zo dat mensen de hele constructie bedacht hebben, in hun eigen voordeel of, in een mildere maar minder plausibele veronderstelling, ter wille van het goed van de mensheid?

Zelfs een kind stelt zich deze vragen. Er is niet zoiets als een kinderlijk geloof, wel een initieel kinderlijk ongeloof. Als kind vertrek je zonder geloof en vervolgens wordt het je ingepompt. Dat was althans voor mij het geval. Om een of andere duistere reden, waarvoor ik me nog steeds gelukkig prijs, zijn al die pogingen om mij te bekeren deerlijk mislukt. De uitleg die ik op mijn indringende vragen kreeg, voldeed hoegenaamd niet.

Steeds meer mensen zien in dat de religieuze benadering van de moraal veel te wensen overlaat. Zij worden in hun intuïtieve twijfels en hun rationele reacties voortdurend bevestigd door het flagrante immorele gedrag van de kerkelijke hiërarchie en de bedienaars van de eredienst enerzijds en door het opvallende feit dat ongelovigen perfect in staat blijken te zijn een voorbeeldig leven te leiden.

Er is met andere woorden geen objectieve grond voor een religieuze moraal. Wanneer we aannemen dat de christelijke moraal geen goddelijke maar een louter menselijke grondslag heeft, dan staat of valt zijn waarde met de beoordeling van de invloed die deze moraal gedurende de laatste tweeduizend jaar op de maatschappij en op de individuen heeft uitgeoefend, op de gevolgen die de kerk heeft gehad voor de samenleving.

Het oordeel daarover is vernietigend.

De kerk is niet in staat gebleken om haar moraal op te leggen, om de mensen te dwingen om de kerkelijke voorschriften na te leven, uit overtuiging of uit schrik voor de gevolgen. Er zijn evidente drijfveren die men niet heeft kunnen onderdrukken. De mens verzet zich tegen de opgelegde moraal. Bovendien is het precies de kerk die zich keer op keer heeft schuldig gemaakt aan zwaar immorele daden en die steeds de zijde heeft gekozen van hen die hun medemensen wilden onderdrukken.

Wie tot het inzicht is gekomen dat een kunstmatig opgelegde zogenaamd goddelijke moraal geen oplossing is, moet op zoek naar andere inzichten. De analyses van Freud, hoofdzakelijk gebaseerd op zijn interpretatie van afwijkend gedrag, dichtten de mens bepaalde fundamentele drijfveren toe: een seksuele levensdrift maar ook een destructief doodsverlangen. Hij situeerde in de ziel, de psyche van de mens, in zijn bewustzijn maar nog veel meer in zijn onderbewustzijn. Het probleem met die vrij geloofwaardige uitleg is dat hij wetenschappelijk gezien zeer vaag is. Het is in Freuds theorieën zeer onduidelijk hoe de psychische activiteit precies gebeurt en hoe men ze, liefst ten goede, vooral in schrijnende pathologische gevallen, kan beïnvloeden. De psychoanalyse heeft als effectieve therapie steeds meer tegenstanders dan enthousiaste volgelingen gekend, zowel bij therapeuten als bij patiënten.

Het is pas door de enorme vooruitgang, vooral sinds het midden van de twintigste eeuw, van onze kennis van het menselijke brein dat er enige ernstige vooruitgang is gemaakt op dit gebied. Wetenschappers weigerden de mens nog langer te zien als een wezen dat door een oppermachtige God op een bepaald moment kant-en-klaar geschapen is. Het was duidelijk dat dit niet het geval was geweest: de mens is ontstaan uit vroegere levensvormen, zoals alle leven.

Dat is niet zomaar een wetenschappelijke vaststelling, maar een feit met enorme gevolgen. Als men uitgaat van dit evolutionair proces, dan is het onmiskenbaar zo dat wij mensen in al onze verbluffende complexiteit nu zijn zoals de evolutie ons gemaakt heeft. Alles wat we in de mens ontdekken, heeft een reden en die reden moeten we telkens zoeken in de wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving, in de meest omvattende betekenis van het woord. Bovendien treffen we van alles wat we van de mens zeggen ook materiële sporen aan, in de menselijke anatomie en in testbare kenmerken van het menselijk gedrag. Het heeft geen zin of praktisch nut om allerlei veronderstellingen te maken over een ziel, een onderbewustzijn, een geweten enzovoort als we daarvoor geen overtuigende, aanwijsbare redenen hebben.

Wetenschappers zoals de etholoog Richard Dawkins hebben verifieerbare theorieën uitgewerkt op basis van deze inzichten, die voortbouwen op de geniale veronderstellingen die Darwin 150 jaar geleden maakte. Hij ontdekte in het menselijk gedrag een fundamentele drang naar zelfbehoud, zelfs over het individuele bestaan heen. En dit is niet zomaar een vage, literair omschreven drijfveer, maar een menselijke eigenschap die in de genen zelf aanwezig is (the selfish genes). Wanneer de primitieve mens in gemeenschap gaat leven omdat dit de overlevingskansen aanzienlijk verhoogt, komt die drang naar zelfbehoud in botsing met de zelfde drang naar zelfbehoud van de anderen. Ook aan die omstandigheid heeft de mens zich noodgedwongen aangepast. De zelfzorg breidde zich evident uit tot de zorg om de partner die onontbeerlijk was voor de voortplanting en tot de eigen nakomelingen. Door te gaan leven in een ruimer familieverband en uiteindelijk in groepen die niet of niet uitsluitend meer op bloedverwantschap gebaseerd waren, werd het genetisch bepaald zelfzuchtig gedrag omgezet in een meer sociaal samenlevingspatroon.

Wanneer wij zeggen dat deze levensdrang genetisch bepaald is, dan bedoelen wij dat er in onze genen patronen zijn die ervoor zorgen dat die drang tot uiting komt in elk individu. Dat gebeurt door allerlei chemische en elektrische reacties in ons lichaam, die hun ‘bevelen’ krijgen van onze genen. Zo reageert ons lichaam op een fysieke bedreiging door bliksemsnelle afscheiding en absorptie van onder meer adrenaline die ervoor zorgt dat wij gepast op de dreiging kunnen reageren, door de aanval of de vlucht. We praten hier dus niet meer over veronderstellingen, maar over wetenschappelijk vaststelbare processen. Er is met andere woorden een fysiologische, lichamelijke basis voor ons gedrag. Er is dus ook een objectieve basis voor onze gedragsregels. Wij hebben eindelijk een alternatief gevonden voor de goddelijke geboden op de stenen tafelen. De fundamentele wetten staan niet in ons geweten gegrift, maar in onze genen.

We moeten daarbij echter zeer voorzichtig te werk gaan. Niet alles is bekend over onze genetische samenstelling en over de werking van ons lichaam in het algemeen en onze hersenen in het bijzonder. Maar de wetenschap is het er wel over eens dat we de antwoorden daar moeten zoeken. We mogen ook niet blind zijn voor de beschaving als omgevingsfactor: het is evident dat wie nu leeft het kind is van de geschiedenis; bovendien is de hoogtechnologische kennismaatschappij van vandaag in grote mate bepalend voor ons concreet gedrag. Het zou dwaas zijn om daaraan voorbij te gaan. Onze genetische kenmerken zijn geen simpele bevelen zoals de tien geboden: doe dit, laat dat. Het zijn levende aspecten van een beleefde realiteit. Wij zijn geen slachtoffers of marionetten van onze genen, wij zijn onze genen.

Over deze nieuwe basis voor de menselijke moraal heeft de befaamde neurofilosofe Patricia S. (née Smith) Churchland (1943) recentelijk een uitstekend boek gepubliceerd bij Princeton University Press: Braintrust. What Neuroscience Tells Us about Morality, 2011, 271 pp., hardcover, $ 24,95 maar bij Amazon France al te koop voor ongeveer € 12. Het is een werk dat helemaal thuishoort in de lange reeks van boeken die ik hier sinds jaren bespreek. Het is gekenmerkt door dezelfde heldere betoogtrant, dezelfde wetenschappelijke diepgang, dezelfde aandoenlijke bezorgdheid en eerbied voor de mens. Het is een heerlijk voorbeeld van hoe men de recentste resultaten van de meest gespecialiseerde wetenschap toch op een begrijpelijke manier aan de man en de vrouw kan brengen. Enige vertrouwdheid met de materie is nuttig, maar niet onmisbaar, je kan dit boek lezen zonder ooit iets van Darwin of Dawkins gelezen te hebben, het is een sterk autonoom en zelfstandig betoog. Warm aanbevolen.

Ik heb geen Nederlandstalige vertalingen van haar werk kunnen vinden en dat is zeer jammer. Ik vond wel een verwijzing naar Johan A. den Boer (2003), Neurofilosofie: Hersenen, bewustzijn, vrije wil, Amsterdam: Boom, 2003, maar dat heb ik (nog) niet gelezen.

Ik heb hier al wel eens vaker zeer kritische geluiden laten horen over Nederlandstalige wetenschappelijke publicaties die bestemd zijn voor een ruimer publiek. Wanneer we pogingen daartoe vergelijken met de bewonderenswaardige zogenaamd vulgariserende werken van Engelstalige auteurs als Hawking, Dawkins, Dennett, Pinker, Jonathan Israel, Steven Nadler, Alan Kors en nog zoveel anderen en met hedendaagse Franstalige auteurs, bijvoorbeeld André Comte-Sponville, of met oudere zoals Hazard, Kolakowski, Pintard en zelfs de 19^de-eeuwse Ernest Renan, dan blijken Nederlandstalige publicaties helaas bijna steeds van een beduidend lager allooi, niet alleen wat hun literaire kwaliteiten betreft, maar ook en vooral voor hun didactisch onvermogen en hun schrijnend gebrek aan intellectuele overtuigingskracht.

Ik was dan ook aangenaam verrast toen ik enkele dagen geleden de lectuur aanvatte van een boek dat ik enige tijd geleden in de ramsj had gekocht: Andreas De Block, Waanzin en natuur. Darwin en de psychiatrie, uitg. Boom, 2006, 212 blz., paperback, nieuw € 27, nu her en der in de ramsj, dat zijn nieuwe maar afgeprijsde boeken, voor € 10.

Van af de eerste bladzijde valt het op dat we hier te maken hebben met een auteur die niet alleen verstandig maar ook bijzonder goed ter tale is. Voortreffelijk Nederlands, helder, vlot, uitstekende argumentatielijnen, evenwichtig, rustig en bedaard maar steeds sterk overtuigend, goed geïnformeerd… wat wil je nog meer? Ik stel dit boek op omzeggens alle punten dezelfde kwalitatieve lijn als de auteurs die ik hierboven vermeld heb en dat is geen geringe lof. Ik heb zijn leeftijd niet kunnen achterhalen, maar hij is nog maar een zestal jaren aan het publiceren, dus echt oud kan hij nog niet zijn.

In dit boek brengt hij ons bijna stiekem een zeer verhelderend en welkom overzicht van de psychiatrie, om vervolgens een brug te slaan naar het neo-Darwinisme en wat dat kan bijbrengen aan de theorie en de praktijk van de psychiatrie. Dat klinkt ingewikkeld, maar zoals Andreas De Block het brengt, is het dat helemaal niet. Alles wat hij zegt, legt hij ook uit, niet neerbuigend, maar vriendelijk, zoals als een goede vriend zou doen, rekening houdend met wat je bij een leek als algemene kennis mag verwachten. Elke verwijzing plaatst hij in haar juiste context, of dat nu Plato en Aristoteles betreft, of Darwin, Huxley, Freud, Stephen Gould, Dawkins of Damasio.

De auteur is ook een bescheiden man. Hij beweert nergens dat een neo-Darwinistische psychiatrie de talrijke andere benaderingen van psychische verschijnselen en psychiatrische stoornissen kan vervangen. Hij heeft het over bruggen bouwen, over nuttig aanvullen en over een bescheiden scheidsrechterrol, over een beter begrijpen van het hoe en het waarom van stoornissen en hun behandeling. Dit markant gebrek aan onterechte intellectuele overmoed is een opvallende aangename constante in de benadering van deze auteur en een verademing voor de lezer, die op die manier niet afgeschrikt wordt door al te voortvarende conclusies, eenzijdige benaderingen en het neersabelen van vermaledijde opposanten. Zijn wijze kritiek veroordeelt niet, maar legt de vinger veeleer zalvend en dus helend op de wonde.

Dit is niet alleen een voorbeeldig geschreven boek, het is ook belangrijk. Het vormt een synthese in de benadering van de psychiatrie die ik nog nergens anders tegenkwam. En zoals zo vaak gebeurt wanneer men de fundamentele inzichten van Darwin en de verwerking ervan in de 20^ste eeuw toetst aan een ander domein van de wetenschap, zien we hier een uiterst vruchtbare en verhelderende kruisbestuiving. Net zoals Darwin niets veranderde aan de biologie, maar wel haar fundamentele structuren en de wetmatigheden van haar werking blootlegde, zo kan een evolutionaire benadering van de psychologie en de psychiatrie een nieuw licht werpen op verschijnselen die men al lang kent, zoals neurosen en specifieke pathologische verschijnselen zoals de depressie. Daaruit kan een meer geïntegreerde, holistische therapeutische houding groeien, die meer kansen biedt op succes dan wat de elkaar verketterende psychiaters en psychiatrische scholen in het verleden vermochten.

Ik heb enkele taalkritische detailopmerkingen in een vorige bijdrage verwerkt (weleens, veeleer). Een enkele keer bezondigt de auteur zich ook aan de ‘haarziekte’, de neiging om naar onzijdige substantieven te verwijzen met het bezittelijke voornaamwoord ‘haar’ (blz. 168, 188). Het korte ‘besluit’ vond ik een beetje ‘haastig’ geschreven, om het met Fangorn of Treebeard, Tolkiens vertederende ent Boombaard te zeggen. Maar dat vergeven we de auteur graag, verrukt als we zijn door zijn voortreffelijke stijl en taal, die zijn belangwekkende boodschap optimaal overbrengen.

Haast je, lieve lezer, om dit boek te kopen (of in je plaatselijke bibliotheek te ontlenen, maar waarom zou je dat doen als je het kan bezittenen voor amper tien euro?) en het te lezen. Ik ben ervan overtuigd dat je mijn enthousiasme zal delen. Hoera, joepie en groot jolijt! Er is nog een toekomst voor hoogstaande originele Nederlandstalige wetenschappelijke werken bestemd voor een publiek van geïnteresseerde leken! Met dit boek van Andreas De Block hebben we daarvan een absoluut overtuigend bewijs.

Jezuïetenstreken zijn het!

Het zal niet toevallig zijn dat die uitdrukking in ons taalgebruik gekomen is. De Jezuïeten waren sinds het ontstaan van de orde de intellectuele frontsoldaten van Rome, met een heuse generaal aan het hoofd. Zij stonden erom bekend de kerkelijke leer en wetgeving zo te interpreteren, dat zij om het even wat konden bewijzen.

Een typisch grapje legt het goed uit: twee paters, een franciscaan en een jezuïet, zijn in de tuin aan het brevieren. Ze hebben allebei trek in een sigaartje en de franciscaan wordt erop uit gestuurd om toelating te vragen. Met een bedrukt gezicht komt hij terug: mag niet! Daarop trekt de jezuïet naar de overste en komt terug, genietend van een sigaartje. ‘Hoe heb je dat gelapt?’ vraagt de franciscaan. ‘Wat heb jij precies gevraagd? zegt de jezuïet? ‘Of we mochten roken tijdens het brevieren.’ ‘Ja, dan is het nogal wiedes dat het niet mag’. ‘Wat heb jij dan gevraagd?’ ‘Of het toegelaten is om te bidden tijdens het roken!’

Wellicht weten nog maar weinig mensen wat brevieren is, of hebben ze het nooit precies geweten. Priesters waren vroeger verplicht om elke dag een reeks gebeden op te zeggen, psalmen en andere teksten, die in het Breviarium stonden, zoals de monniken in de kloosters de getijden baden of zongen.

De jezuïetenstreek uit het grapje is nog onschuldig, ieder diertje zijn pleziertje en sigaartjes behoorden bij priesters en kloosterlingen tot de weinige geneugten die niet verboden waren. De kamers van de priester-leraars in de colleges waren doordrongen van die weeë geur. Veel jongeren hebben leren roken in de katholieke jeugdbeweging, naar het voorbeeld van de proost.

Vandaag vernemen we dat de Britse jezuïeten een oud manuscript van het Johannesevangelie, de zogenaamde St. Cuthbert Gospel van rond 700, verkocht hebben aan de British Library, voor meer dan tien miljoen euro. Ze hadden het boekje al meer dan 250 jaar in hun bezit en hadden het in 1979 in bruikleen gegeven aan de Library.

Kijk, dat is pas een jezuïetenstreek! Ik heb er geen idee van hoe ze dat manuscript verworven hebben en dat doet er ook niet toe, ze hebben er zeker nooit tien miljoen voor betaald. Ik vind dat dergelijke waardevolle stukken tot het menselijk erfgoed behoren en die mening is blijkbaar ook de British Library toegedaan. Liever dan dat Brits cultureel erfgoed in privé handen te laten verdwijnen, eventueel zelfs in het buitenland, hebben zij een oproep gedaan aan het publiek om geld te storten om het te bewaren waar het al is, in een publieke Britse bibliotheek. Maar daarvoor moesten ze wel 9 miljoen pond veil hebben.

Ik noem dat diefstal en woekerwinst. De jezuïeten hebben op geen enkele manier bijgedragen tot de huidige fabuleuze meerwaarde van dit boekje en kunnen, objectief gezien, zelfs hun zakelijk eigendomsrecht nauwelijks laten gelden. Het boekje is op een of andere manier in hun bezit gekomen, zoals zoveel waardevolle dingen die hun weg vinden naar kloosters en kerkelijke paleizen. Het Vaticaan zit van onder tot boven vol met kunstschatten. Zij zijn wel de tijdelijke bewaarders geweest en daarvoor zouden ze een billijke vergoeding mogen krijgen. Maar tien miljoen euro?

Het doet er ook niet toe waarvoor ze dat geld gebruiken: ze gaan er enkele van hun scholen en kerken mee herstellen. Het zou iets anders zijn mochten ze het geld aan een werkelijk goed doel schenken, zoals de hongersnood in Afrika. Maar wat wij echt van hen verlangd hadden, maar niet echt verwacht, was dat ze het boekje hadden gelaten waar het was, in veilige bewaring onder de beste omstandigheden in de British Library, waar het echt thuishoort als nationaal erfgoed, desnoods voor een symbolische vergoeding, een kistje sigaartjes bijvoorbeeld.

Tien miljoen euro is een schande. De kerk heeft nog maar eens haar ware gelaat getoond.

Weleens...

Het is een vreemd woordbeeld voor mij. Ik had het nog nooit zo gespeld gezien en toen ik het zo tegenkwam in een boek dat ik recentelijk las, greep ik meteen naar mijn onafscheidelijk Montblanc vulpotlood om snel wel van eens te scheiden. Maar zelfkritisch als ik ben, ging ik het toch maar eens nakijken in Van Dale en wat raad je: weleens staat er zo vermeld, in één woord, met als uitleg: bijw. van frequentie; te eniger tijd, een keer; een enkele maal; synoniem: soms.

Dus in een zin als: ‘Je ontdekt dergelijke schatten wel eens op een rommelmarkt’, moet je weleens schrijven en niet wel eens. We schrijven ook weleer als we bedoelen: enige of geruime tijd of zelfs lang geleden. ‘Wel’ versterkt dan ‘eer’. In ‘weleens’ is dat ook zo: ‘eens’ is ‘een enkele keer’, weleens is net iets vaker: soms, af en toe. Van Dale overdrijft als hij het gelijk stelt met ‘een enkele maal’.

Ik ben bereid om mij daaraan aan te passen, als het zo is, dan is het ook zo en dan moet het maar. Mezelf kennende, durf ik echter niet beloven dat ik van nu af aan telkens ‘weleens’ zal schrijven. Het zal nog wel eens gebeuren dat ik het vergeet.

Overigens moet je ook niet overdrijven, zoals in het bewuste boek. Er zijn namelijk gevallen waarin er geen enkele reden is om ‘wel’ en ‘eens’ aan elkaar te schrijven. Je kan al aarzelen bij wat ik net schreef: ‘het zal nog wel eens gebeuren dat…’. Helemaal duidelijk wordt het in deze zin: ‘Het zou wel eens kunnen zijn dat…’. Hier hebben de twee afzonderlijke woorden hun eigen betekenis behouden, ze aan elkaar schrijven zou de inhoud veranderen, de zin zou zelfs onbegrijpelijk worden. We bedoelen immers niet dat het ‘soms’ zou zijn dat…, maar dat, in tegenstelling tot wat men denkt, het meer dan waarschijnlijk zo is dat…, of: het zou goed kunnen zijn dat…

Ik citeer uit het (voorlopig mysterieuze, maar daarin komt spoedig verandering, wees gerust) boek: ‘Deze veelheid van beroeps- en vrijetijdsmogelijkheden zou echter weleens misleidend kunnen zijn, want…’. Kijk, hier mag je mijns inziens ‘wel’ en ‘eens’ echt niet aaneen schrijven. De auteur bedoelt immers niet dat die veelheid soms, af en toe, een enkele keer of te eniger tijd misleidend zou zijn, maar drukt op een zachte manier uit dat die veelheid wellicht zelfs helemaal niet bestaat, dat het een fictie is. Er is geen enkele reden om hier een bijwoord van frequentie te gebruiken, het gaat er immers helemaal niet om hoe dikwijls of hoe zelden het bedoelde verschijnsel zich voordoet. De auteur bedoelt hier gewoon een vaste, heel courante Nederlandse zegswijze te gebruiken: het zou wel eens het geval kunnen zijn dat… Vergelijk dat met het Engels: it could very well be (the case) that…

Ik ben het dus wel eens dat weleens wel eens beter aaneen zou kunnen geschreven worden, maar het zou wel eens zo kunnen zijn dat dit ook weleens niet het geval is.

Een andere kwestie die taalpuristen weleens (sic) in de gordijnen jaagt, is het onderscheid tussen ‘eerder’ en ‘veeleer’. Van Dale is hier niet dogmatisch, hij noemt eerder zelfs een synoniem van veeleer. Maar de spellingcontrole van Word, die ik steevast gebruik en bijna onveranderlijk volg, sputtert tegen als je ‘eerder’ gebruikt in een andere betekenis dan ‘vroeger in de tijd’. Enkele voorbeelden:

-      Had ik dat eerder geweten, dan…

Hier kan je duidelijk het zogezegd synoniem ‘veeleer’ niet gebruiken, wat erop wijst dat er wel degelijk een betekenisverschil is. Eerder betekent hier duidelijk: vroeger.

-      Wat we nodig hebben is bekwame medewerkers, eerder dan dure managers.

Hier kan je evengoed of misschien wel beter ‘veeleer’ gebruiken, omdat ‘eerder’ hier niet de tijdelijke betekenis heeft van ‘vroeger’.

-      Dat ziet er eerder goed uit…

Geen tijdelijke betekenis, maar vervang het eens door ‘veeleer’ en je merkt dat er een gering nuanceverschil is. Eerder goed betekent: vrij goed; veeleer goed klinkt stroever, het heeft dan een meer vergelijkende betekenis: dit is goed, veeleer dan de andere mogelijkheid.

Je kan dus ‘eerder’ wel gebruiken in andere betekenissen dan die van ‘vroeger in de tijd’, maar je kan ‘veeleer’ het best niet gebruiken met die zelfde specifieke betekenis. Met ‘veeleer’ bedoelen we ofwel ‘liever’, ofwel gebruiken we het om een lichte bevestiging te geven, om te zeggen dat iets inderdaad zo is: ‘We kunnen hier veeleer spreken van een geval van overmacht’.

Om mijn voorlopig mysterieuze auteur nog eens te citeren: ‘…dit leidt immers bijna nooit tot een verlichting van de pijn, maar eerder tot een proliferatie van de symptomen.’ Hier kunnen we maar beter ‘veeleer’ gebruiken, omdat hij hier met ‘eerder’ niet bedoelt ‘vroeger’; het kan dus misleidend zijn om een woord te gebruiken dat ook nog een andere betekenis heeft. Om dubbelzinnigheid te vermijden, kunnen we in dit geval beter ‘veeleer’ gebruiken, dan twijfelt niemand en dat is altijd verkieslijk.

Dat zijn misschien heel subtiele verschillen, maar ze zijn niet onbelangrijk als je heel precies wil zeggen wat je bedoelt. Terloops wil ik nog opmerken dat in het Frans het onderscheid toch ietwat duidelijker is. Voor ‘vroeger’ zeggen we plus tôt, letterlijk ‘meer vroeg’; voor ‘veeleer’ gebruiken we plutôt. Een enkele letter en aaneen geschreven of niet en toch een zeer duidelijk verschil. Maar ook het verschil tussen ‘eerder’ en ‘veeleer’ is niet erg groot, vandaar dat we ze vaak door elkaar gebruiken, soms terecht en soms ten onrechte.

In beide gevallen, Frans en Nederlands, gaat het om het verschil tussen het letterlijk ‘eerder’ zijn in de tijd en de figuurlijke betekenis van ‘eerder’ komen in de volgorde van voorkeur. Dat is zeer typisch voor onze taal. Zo schatten wij wat hoger is ook hoger in in figuurlijke zin, zoals we wat lager is ook minderwaardig achten. We passen dan ruimtelijke begrippen toe op niet-ruimtelijke zaken zoals het uitdrukken van een volgorde, een prioriteit, een waardeoordeel. Onze taal, elke taal is op dergelijke mechanismen gebouwd, het zijn handigheidjes, het gebruiken van simpele, evidente begrippen voor allerlei doeleinden, zoals onder en boven, voor en na, in en uit, groot en klein, meer en minder, toekomst en verleden, zelfs links en rechts.

We hoeven niet eens veel Engels te kennen om meteen te begrijpen wat er bedoeld wordt met: I’ve been down so long it looks like up to me…

Op mijn jongste tekst over het Vie de Jésus van Ernest Renan kreeg ik alvast een leuke reactie van trouwe lezer en puntdichter Jacques Quekel, die ik jullie niet wil onthouden:

Toen Karel in Eeklo werd geboren

klonken er geen engelenkoren

ook de Heilige Geest

kwam niet naar het feest

daarom ging hij later voor de goden verloren.

Dank je wel, Jacques.

Zelf maakte ik me de bedenking dat indien ik hier over de Islam zou schrijven zoals ik over het Christendom schrijf, de reacties ongetwijfeld anders zouden zijn.

Vooreerst zouden de brave katholieken niet geschandaliseerd zijn, maar in tegendeel mijn harde taal toejuichen.

Vervolgens zou ik een totaal ander publiek aanspreken. Ik vermoed dat lezers die hier vaak terugkomen zich toch enigszins herkennen in wat ze hier vinden. Je moet al een vreselijke masochist zijn om jaren aan een stuk twee of drie keer per week ellenlange teksten te lezen die indruisen tegen alles wat je dierbaar is. Mocht ik hier bijna dagelijks de Islam verketteren en racistische praat vertellen over allochtone Belgen en autochtone Arabieren, dan zouden de meer evenwichtige, bedachtzame en redelijke mensen die naar ik vermoed nu soelaas vinden in mijn Kroniek, al gauw de wijk nemen en plaats maken voor een publiek dat men in Vlaanderen traditioneel veeleer bij de harde kern van het Vlaams Blok/Belang situeert en in Nederland, als ik goed ingelicht ben, bij de meer rabiate volgelingen van ene meneer Wilders.

Nochtans geldt al wat ik over het Christendom zeg ten minste evenzeer voor de Islam. Mijn harde kritiek is niet zozeer gericht op het katholicisme of op de katholieke kerk, als wel op de godsdienstige instelling waar ook ter wereld en, misschien vooral, op het klerikalisme, op de wereldse invloed van de kerken. Vandaag is dat klerikalisme bijvoorbeeld veel opvallender en meer flagrant aanwezig in Iran dan het hier bij ons wellicht ooit geweest is.

Waarom schiet ik dan zo onvermurwbaar op het christendom en meer bepaald het katholicisme, dat van mijn jeugd?

Omdat het me getekend heeft voor de rest van mijn leven, omdat het me gemaakt heeft tot wie ik ben. Omdat het me toen zo hopeloos veel en zo totaal nodeloos pijn heeft gedaan. Omdat het me zo zwaar teleurgesteld heeft, omdat het me zoveel onthouden en afgenomen heeft, omdat ik daardoor zoveel gemist heb, zoveel tijd verloren die ik nooit meer kan recupereren. Ik kan hoogstens nog trachten te begrijpen wat er toen gebeurd is en waarom, misschien, heel misschien, waarom toch?

Ik heb altijd geweten dat het een foute boel was, dat men niet eerlijk was, dat men ons bedroog. Maar toen was het gezag identiek met de godsdienst, zeker op school en in de jeugdbeweging, maar eigenlijk in het hele segment van de maatschappij waarin ik me door mijn afkomst bevond: de katholieke zuil in Vlaanderen in het midden van de twintigste eeuw. Later, wanneer ik er niet meer zal zijn, zal men daarover sociologisch onderzoek doen en zal men de psychologische analyse maken van de machtsprocessen die zich toen ontplooid hebben. Voor ons, die het meegemaakt hebben, is dat onmogelijk, wij kunnen er nog steeds nauwelijks over spreken. Ook ik heb als peuter te maken gehad met de onverwacht steels graaiende handen van een jonge priester-leraar in mijn gestreept pyjamabroekje. Het kost me zelfs nu, in de post-Vangheluwe-periode nog steeds moeite om dat hier neer te schrijven. Maar het was niet alleen of niet zozeer dat ene moment, dat nochtans onuitwisbaar in mijn arme ziel gebrand staat, maar de hele terreur die wij toen hebben moeten doormaken en die men toen normaal vond. Ik zeg het hier met de grootst mogelijke nadruk en met al de ingehouden verontwaardiging die ik kan opbrengen: het was niet normaal, het was misdadig!

En waar misdaad was, is er schuld. Bij de ontelbare daders, zeker. Zij hadden geen enkel excuus, zij wisten verdomd goed dat wat ze ons aandeden verkeerd was, en geen klein beetje. Het waren geen ‘relatietjes’, het was seksueel misbruik van onschuldige, nietsvermoedende kinderen, die zich in vertrouwen tot mensen wendden die aangesteld waren om voor hun zielenheil te zorgen. Het was machtsmisbruik op grote schaal en misbruik van vertrouwen op alle gebied, ook materieel en financieel. Het was bewuste indoctrinatie, doordachte hersenspoeling, met gevolgen tot op het einde van onze dagen en die zelfs deels voortleven in onze kinderen, omdat we ondanks onszelf, zoals zoveel slachtoffers van misbruik, op onze beurt ook daders zijn geworden, zelfs tegenover hen die we het meest van al liefhadden. Dat is misschien wat me nog het meeste verdriet, wat me nog het meest furieus opstandig en zelfs wraakzuchtig maakt.

De grootste schuld treft hen die het systeem hebben ontworpen en in stand gehouden, eeuwen lang en tegen alle beter weten in: de kerkelijke hiërarchie, al wie op een of ander niveau verantwoordelijk was voor de kerkelijke organisatie, voor de macht in de kerk.

Maar ook de intellectuelen van de kerk zijn mede schuldig, in hoge mate, omwille van hun stilzwijgende toestemming. Qui tacet consentire videtur. Zij hebben zich gehuld in hun zwarte, alles verhullende gewaden en hun dure toga’s, zich verborgen in hun ivoren torens, zich vermeid in hun pseudowetenschappelijke spielereien, steeds genietend van hun maatschappelijke onaantastbaarheid en hun pecuniaire veiligheid. Zij wisten, en ze hebben gezwegen, schandelijk gezwegen. Van een eenvoudige broeder in een klooster kan men nog beweren dat hij niet beter wist, dat hij onwetend niet kon zondigen. De zwartste zonden hebben de wetenden bewust begaan, keer op keer, jaar na jaar, eeuw na eeuw. En nog zwijgen zij en ontkennen zo alles wat er ooit is geweest, alles wat ooit verkeerd is gegaan en dat is zoveel, lieve God, zoveel!

Ik ben de zondebok geweest van hun systeem. Zij hebben mij beladen met hun zonden en me de woestijn in gestuurd om daar verdwaasd en van God en mens verlaten vergeefs rond te kijken, op zoek naar een beetje menselijke warmte. Ze hebben mij mijn seksualiteit afgenomen omdat de kerk hen van de hunne had beroofd. Ze hebben voor altijd dat mooiste, diepste, meest aangrijpende en heerlijkste aspect van mijn mens-zijn besmeurd met hun eigen geile frustraties. Ze hebben het meest lieflijke en levenskrachtige in mij grondig smerig gemaakt, voorgoed verguisd, tot in zijn diepste kern verknoeid, totaal kapotgemaakt, zonder enige kans op herstel. Ze hebben van mij een zondaar gemaakt, een misdadiger, terwijl ik een onschuldig slachtoffer was en zoveel zuiverder dan zij.

Ik heb altijd geweten dat niet ik, maar zij de daders, de misdadigers waren. Dat niet zij maar ik het goed voorhad. Maar wat doe je daaraan, als peuter, als kind, als knaap en zelfs als jonge man? In Vlaanderen in de tweede helft van de twintigste eeuw? Of in Spanje in de veertiende, in Zuid-Amerika in de vijftiende, in Nederland in de zestiende, in Frankrijk in de zeventiende, in Engeland in de achttiende, in Duitsland in de negentiende?

Ik kan er nu iets aan doen. Niet aan mijn verleden en niet aan dat van het christendom, van de kerk. Maar, voor wat het waard is, ik kan en moet spreken en ik zal niet zwijgen. Men zal van mij niet zeggen dat ik gezwegen en verzwegen heb.

J’accuse, godverdomme, ik klaag jullie aan, tot ik er bij dood val!

Was er een os en een ezel in de stal waarin Jezus geboren is?

Lucas is de enige evangelist die Jezus laat geboren worden in een stal, omdat er in het gastenverblijf geen plaats meer was. Maria bakert haar pasgeborene en legt hem in een kribbe, dat is een voederbak voor het vee, als een schraag of hangend aan de muur. Er is geen sprake van een os of een ezel. Waar komen die dan vandaan?

Als er een krib was in de stal, dan moet er ook vee geweest zijn, zo gaat de redenering. Een os, een lastdier, is dan waarschijnlijk. De ezel was en is een rijdier rond de Middellandse Zee. Het lijkt onwaarschijnlijk dat Jozef zijn hoogzwangere vrouw de reis van Nazareth naar Bethlehem, ongeveer 140 km, te voet zou laten afleggen. Een ezel ligt dan voor de hand.

Wij kennen allemaal de afbeeldingen van de zwangere Maria op haar ezel (bijvoorbeeld op de heerlijke volkstelling van Breughel, zoek haar op het schilderij), en van het kindje Jezus in het kribbeke, met de os en de ezel die voor wat dierlijke warmte zorgen in de stal. Maar er is geen enkele Bijbelse grond voor deze zo vertrouwde iconografische elementen. Toch wij twijfelen er geen ogenblik aan dat het zo gebeurd is. Waarom?

De eerste geschreven getuigenissen over de ezel en de os zijn ongeveer zo oud als het kindsheidevangelie van Lucas, dat wil zeggen ergens in rond het jaar 200. Men gaat ervan uit dat die teksten vroeger ontstaan zijn, misschien wel honderd jaar vroeger, maar dat zijn veronderstellingen, gebaseerd op controversiële literaire theorieën. Naast de vier evangelies waren er talrijke andere teksten die wijd verspreid waren. Het was Irenaeus of Lyon die rond 180 in zijn Adversus haereses voor het eerst uitdrukkelijk de vier evangelies vooropstelde en alle andere geschriften verwierp als ketters. Pas rond het jaar 400 werd de canon formeel vastgelegd in opeenvolgende concilies. De Vulgaat, de Latijnse vertaling omstreeks 400 door Hieronymus van het Oude testament en zijn herschrijving van de oud-Latijnse tekst van het Nieuwe Testament, legde voorgoed de samenstelling van de canonieke boeken vast. Al wat daartoe niet behoorde, was verboden lectuur voor de christenen.

Maar in de jaren die daaraan voorafgingen, waren er heel wat geschriften ontstaan die afweken in hun samenstelling van de vier evangelies. Sommige hadden elementen die niet in de vier evangelies stonden, andere lieten stukken uit het evangelie onvermeld. Sommige waren vrij kort, andere meer uitvoerig. Er is dus een lange periode geweest sinds het ontstaan van het christendom, waarin het helemaal niet duidelijk was welke teksten als officieel erkend werden en welke niet. Ook na 400 bleven allerlei versies circuleren, sommige waren zelfs meer populair dan de vier evangelies. In sommige streken (er-)kende men zelfs de evangelies niet en hield men het bij de traditionele plaatselijke teksten.

Een aanzienlijk aantal zogenaamde apocriefe (letterlijk: verborgen) boeken van de Bijbel behandelt de voorgeschiedenis van de Bijbel, een soort prequel (het tegenovergestelde van een sequel, een vervolg). Goede voorbeelden daarvan zijn de zogenaamde Kindsheidevangelies van Thomas de Israëliet en van Jacobus, de zogenaamde proto-evangelies. Het gaat dan over de ouders van Maria, haar geboorte en jeugd, haar verloving met Jozef, de geboorte van Jezus en zijn jeugd. Het is uit die geschriften dat wij de kleurrijke details hebben overgenomen zoals de ezel van Jozef en Maria en de os en de ezel in de stal, maar ook de heel concrete uitleg over haar maagdelijkheid, voor en na de geboorte van Jezus, vastgesteld door een vroedvrouw. Sommige andere verhalen zijn nog minder geloofwaardig. Zo zullen mensen van mijn leeftijd zich wellicht het verhaaltje herinneren van Jezus en Sint-Janneke die als kinderen in de zandbak aan het spelen waren; Jezus maakte met zand en water twaalf mussen (ondanks het feit dat het sabbat was!) en klapte in zijn handen, waarop de mussen verschrikt wegvlogen…

Het geloof van de christenen is niet zozeer wat Rome er vandaag over zegt, niet wat theologen erover schrijven, niet wat in de officiële Catechismus van de Katholieke Kerk staat en ook niet wat in de erkende Bijbel staat. Het is veeleer een vreemde verzameling van elementen die elke christen verzameld, betwijfeld en verworpen of behouden heeft in de loop van zijn of haar persoonlijke geschiedenis. Niemand kent alles, dat is onmogelijk. En zelfs wie ooit alles gelezen heeft, de hele Bijbel, de hele (dikke) catechismus, alle encyclieken en een berg theologische geschriften, de hele Codex Iuris Canonici, die kan onmogelijk alles onthouden uit die vaak tegenstrijdige geschriften.

Het christendom is wat christenen ooit gedacht hebben, gedurende tweeduizend jaar. Dat is een bonte verscheidenheid van opvattingen, door de eeuwen heen en verspreid over het grootste gedeelte van de wereld. Het officiële christendom was en is daarvan slechts een heel beperkt gedeelte, op verscheidene momenten vastgelegd door de tijdelijke gezagsdragers van de kerk. Ook vandaag denken christenen overal ter wereld ongeveer wat ze willen, zonder zich druk te maken over Bijbel, catechismus, dogma, encycliek of theologie.

Een typisch voorbeeld daarvan is het onderzoek naar de historische Jezus. Het Nieuwe Testament is de enige bron voor wat we weten over het leven van Jezus. Er is geen enkele betrouwbare historische bron die ook maar iets bevestigt over Jezus, zelfs niet het pure feit van zijn bestaan. Alles wat over hem geschreven is, staat enkel in de geschriften van de christenen, die allemaal ontstaan zijn lang na zijn vermeend leven. Zelfs de canonieke evangelies spreken elkaar voortdurend tegen, ook over de belangrijkste kwesties, zoals zijn geboorte, zijn mirakels, zijn boodschap, zijn lijden, zijn dood, zijn wederopstanding. De leer van het christendom heeft op vele punten nauwelijks iets te maken met het leven en de leer van Jezus zoals we dat kennen uit de evangelies, maar alles met de kerkelijke organisatie en de wereldlijke belangen van de kerk.

Men heeft dus van bij het prilste ontstaan van het christendom, in de kleine groep van joden en heidenen die zich op hem beriepen, steeds aan de het historische beeld van Jezus gewerkt. Vetrekkend van ongeveer niets, heeft men een figuur ontworpen die uiteindelijk God zelf was. Wat weten we met zekerheid over Jezus? Niets. Waarover is het christendom het eens? Dat hij geboren is in Israël, daar gepredikt heeft, wonderen verricht, dat hij door de Joden aan de Romeinse bezetter is overgeleverd en door hen ter dood gebracht. Van zijn prediking is niets genoteerd, de latere geschriften spreken elkaar voortdurend tegen en zijn niet op ooggetuigen gebaseerd. De mirakels zijn op zichzelf om evidente redenen totaal ongeloofwaardig, maar zelfs over die verhalen verschillen de evangelies, over het aantal zowel als de omstandigheden. Sommige komen voor bij de ene, andere bij de andere evangelist, er is geen eensgezindheid.

Vandaar dat er zoveel verschillende bronnen zijn, canonieke en apocriefe, die de verhalen brengen in allerlei versies, ze uitbreiden en aandikken met de meest fantastische elementen. In de loop van 2000 jaar, maar vooral in de eerste 1500, is er een kluwen van legenden ontstaan in allerlei vormen, literaire, artistieke, theologische, maatschappelijke en morele. De beschavingsgeschiedenis van het Westen was tot voor kort de geschiedenis van het christendom en die geschiedenis is goeddeels gebaseerd op legenden, vooral in de uiterlijke vorm van onze cultuur. Het is geen geschiedenis van God, maar een geschiedenis van mensen.

Verstandige mensen hebben dat steeds ingezien. Zij konden niet anders dan vaststellen dat wat de Kerk als de onwrikbare waarheid verkondigde niet klopte, dat er teveel interne contradicties waren, dat mirakels nu eenmaal niet gebeuren, dat de idee van een God zelf kunstmatig is, dat de bronnen van het geloof niet betrouwbaar zijn en de behoeders ervan niet te vertrouwen.

Met het ontstaan van de historische en literaire kritiek vanaf de Renaissance komt de hele geloofsstructuur onder vuur te liggen. Men bestudeert de Bijbel en ziet dat het onmogelijk het Woord van God kan zijn. Stilaan ziet men de hele christelijke beschaving voor wat ze is: het werk van mensen en niet altijd van de beste mensen. Het geloof wankelt en uiteindelijk gaat men zich ook vragen stellen over de legendarische, mythische, goddelijke stichter: Jezus. Sommigen blijven trouw aan de Bijbel maar verwerpen de vulgaire, inhalige, wereldse Roomse kerk of proberen haar te hervormen. Anderen gaan op zoek naar de kern van de Bijbelse verhalen, naar de authentieke boodschap van de stichter, Jezus. De Roomse kerk en ook alle andere ondertussen afgescheiden kerken en sekten verzetten zich met hand en tand tegen een objectieve, wetenschappelijke benadering van de geloofsgegevens, zelfs door bona fide gelovigen.

Een mijlpaal in die alternatieve lezing van de Bijbel is die van David Friedrich Strauss (1808-1874), die zijn Das Leben Jesu liet verschijnen in 1835. Hij schokte toen Europa met zijn stelling dat de mirakels van Jezus niet echt gebeurd zijn. Hij interpreteert ze als pogingen om op Oudtestamentische gronden Jezus als de Messias voor te stellen. Door hem de Bijbelse voorspellingen te laten vervullen leveren de evangelies het bewijs van zijn messiaanse authenticiteit.

Lang voor Strauss was er al ernstige kritiek op de Bijbelse mirakels, zowel die in het Oude testament als die van Jezus en de Apostelen. Spinoza publiceerde zijn Tractatus theologico-politicus anoniem in 1670, dus bijna tweehonderd jaar voor Strauss. Hij bespreekt daarin uitvoerig de profetieën, mirakels en bovennatuurlijke gebeurtenissen uit de Bijbel en verklaart ze, enerzijds door te verwijzen naar de onderliggende normale, natuurlijke maar niet onderkende feiten, anderzijds naar de nood die elke godsdienst heeft aan een bovennatuurlijk kader als legitimatie van zijn aanspraken op werelds en goddelijk gezag. Dit was de basis voor de godsdienstkritische houding van de hele Verlichting. Spinozisme was eeuwenlang synoniem voor ongeloof in heel Europa.

In Frankrijk was het Ernest Renan (1823-1892) die, grotendeels geïnspireerd door Strauss en andere Duitse historici, filosofen en exegeten, een lans brak voor de wetenschappelijke studie van de geloofsbronnen. Het begon met zijn Vie de Jésus van 1863 en schreef tijdens zijn leven in totaal zeven volumes van zijn Histoire de origines du christianisme (1863-1881). Zijn Vie de Jésus verwekte schandaal, paus Pius IX noemde hem de grootste godslasteraar van Europa. Renan werd ontzet uit zijn ambt als professor aan het Collège de France, de hoogste onderscheiding in het hoger onderwijs in Frankrijk. Later werd hij in zijn eer hersteld, hij werd zelfs administrateur van het Collège de France en kreeg de hoogste onderscheidingen, tot lidmaatschap van de Académie Française en het Légion d’honneur toe.

Ernest Renan, Vie de Jésus (Paris: Michel Lévy, 1863) verkocht als zoete broodjes. Een maand na de publicatie in juni 1863 schreef zijn uitgever hem: ‘La Vie de Jésus continue à s’enlever comme du pain! Je compte mettre en vente la 5^e édition avant la fin de cette semaine’. In het jaar volgend op zijn publicatie waren er dertien uitgaven, de 61^ste werd bereikt in 1921. De ‘édition populaire’ van 1864 kende nog meer succes en kende maar liefst 130 edities voor 1921. De belangrijkste revisie van het originele werk was die voor de 13^de editie van 1864 (hoewel hij zelf spreekt van ‘quatre ans depuis que le livre a paru’), waarin Renan zijn positie verduidelijkt en herziet in verband met het Johannesevangelie.

Van dit alles is er in mijn jeugd en mijn opvoeding tot in de (katholieke) universiteit toe nooit ofte nimmer sprake geweest. Kritiek, onder welke vorm dan ook op God, Christus, het christendom, de kerk of haar gezagsdragers, was totaal ondenkbaar. Er werd met geen woord gerept, zelfs niet om ze te veroordelen, over de talrijke ernstige auteurs die zich in de loop van de voorbije twintig eeuwen kritisch hebben uitgelaten over een of ander aspect van de godsdienst. Het is pas sinds ik op pensioen ben en probeer om in het reine te komen met mijn opvoeding en mijn actief leven, dat ik heb kennisgemaakt met deze rijke alternatieve traditie.

Enige tijd geleden vermeldde een bevriende kunstenares me terloops, naar aanleiding van een gesprek over geloof en atheïsme, dat zij een exemplaar bezat van Renans Vie de Jésus. Bij een volgende ontmoeting herinnerde ik haar daaraan, waarop ze me met enige aarzeling het mooi ingebonden boekje overhandigde dat ze altijd in de huisbibliotheek van haar vader had gezien en dat ze uiteindelijk had geërfd. Ik moest haar dure eden zweren dat ik het na lezing ongeschonden zou retourneren.

Thuisgekomen begon ik nieuwsgierig de lezing, maar onderbrak die al na enkele bladzijden van het avertissement waarmee het boekje, s.d. maar waarschijnlijk in 1928 in een populaire reeks meesterwerken uit de literatuur uitgegeven door Nelson en Calman-Lévy te Parijs maar gedrukt bij Nelson in Edinburgh, Schotland, begint. In dezelfde reeks vinden we onder meer Balzac, René Bazin, Chateaubriand, onze ‘Henri’ Conscience, Alphonse Daudet, Dickens, Dumas Père & Fils, Flaubert, Anatole France, Théophile Gautier, Kipling, La Bruyère, Lamartine, Pierre Loti, Maeterlinck, Prosper Mérimée, Poe (vertaald door Baudelaire!), Paul et Virginie van Bernard de St. Pierre, Saint-Simon, George Sand, Scott, twee Ségurs, Quo Vadis van Sienkiewicz, Stendhal, Tolstoï, Toergeniev, om slechts de meest bekende te noemen. Je vindt de reeks nog vaak in tweedehandse-boekenwinkels.

Vanwaar dat abrupt afbreken van die toch gefascineerde lectuur? De ‘waarschuwing’ van de auteur was niet overbodig. Deze uitgave was immers niet zijn originele Vie de Jésus van 1863, maar de édition populaire die hij daarvan vrijwel onmiddellijk maakte. Ik citeer: Puisqu’il m été donné de tracer de Jésus une image qui a obtenu quelque attention, j’ai cru devoir offrir cette image, sous une forme convenablement préparée, aux pauvres, aux attristés de ce monde, à ceux que Jésus a le plus aimés. Beaucoup de personnes ayant regretté que le livre, par son prix et son volume, ne fût pas disponible à tous, j’ai sacrifié l’introduction, les notes et certains passages de texte… (p. 7).

In de dertiende, gereviseerde uitgave schrijft hij, in de voetnoot op p. 33 van de Préface: Toutefois, comme en de tels sujets l’édification coule à plein bords, j’ai cru devoir extraire de la Vie de Jésus un petit volume où rien ne pût arrêter les âmes pieuses qui ne se soucient pas de critique. Je l’ai intitulé Jésus, pour le distinguer du présent ouvrage, lequel seul fait parti de la série intitulée: Histoire des Origines du Christianisme. Aucune des modifications introduites dans l’édition que j’offre aujourd’hui au public n’atteint ce petit volume : je n’y ferai jamais de changements.

Je begrijpt meteen mijn reactie: ik legde het petit volume kuis terzijde en spoedde me naar de website van In ’t Profijtelijk Boeksken, op zoek naar de ongekuiste dertiende uitgave. Ik vond en bestelde een gaaf exemplaar met slappe kaft maar zeer leesbare druk uit 1960, nog steeds uitgegeven bij Calman-Lévy in Parijs, voor amper zes euro, dat ik onlangs ging afhalen in Leuven en meteen uitlas.

Lieve lezer, bereid je voor op enige superlatieven, maar tevens op de gebruikelijke kritiek.

Ik bewonder dit werk ten zeerste. Het is een staaltje van de grote Franse prozastijl van de 19^de eeuw, uiterst vlot geschreven, in een prachtige beeldrijke maar zeer gemakkelijk te begrijpen taal, zelfs voor iemand als ik, voor wie het Frans slechts de derde taal is, waarvan mijn competentie ver beneden die van het Nederlands, mijn moedertaal blijft en ook veel beperkter dan mijn kennis van het Engels. Een plezier om te lezen dus, alle 430 bladzijden.

Ik was ook in de wolken over het objectieve standpunt dat de auteur inneemt. Vanaf de eerste bladzijde stelt hij dat hij niet gelooft in mirakels, profetieën of bovennatuurlijke verschijnselen. Hij gaat als historicus op zoek naar de historische Jezus. Meteen stelt hij vast dat onze wetenschappelijke kennis berust op zeer zwakke gronden, dat we zo goed als niets weten over Jezus. Maar daardoor laat hij zich niet afschrikken. Als we uit de geschiedenis enkel die feiten zouden aanvaarden die uitvoerig gedocumenteerd zijn door betrouwbare ooggetuigen, dan zou de geschiedschrijving een mager beestje zijn. Hij wil dus, op basis van onvolledige en onbetrouwbare getuigenissen, op basis van de legendarische verhalen, een beeld schetsen van wie Jezus zou kunnen geweest zijn. Hij geeft daarbij grif toe dat er geen enkele garantie is dat het resultaat van zijn creatief werk overeenstemt met de werkelijke Jezus. Hij hoopt alleen dat het een geloofwaardig beeld is, in overeenstemming met de kern van de legenden en niet in strijd met de verifieerbare kennis die we hebben van de historische omstandigheden ten tijde van Jezus.

Hij doet daarvoor een beroep op de evangelies en andere Bijbelse teksten, maar ook op historische bronnen uit die tijd en op apocriefe Bijbelteksten, evenals latere christelijke teksten, vooral omwille van de citaten die ze bevatten uit vroegere, ondertussen verloren gegane teksten. Het is een boeiend puzzelwerk geworden, de auteur moet zich daarbij kostelijk geamuseerd hebben, en ik bedoel dat echt niet ironisch.

Er zijn echter ook een aantal ernstige problemen. Het belangrijkste is dit: Renan gaat ervan uit dat Jezus echt geleefd heeft in de periode die de evangelies beschrijven; hij neemt ook aan dat de feitelijke gegevens van het Nieuwe Testament globaal gesproken correct zijn; hij aanvaardt bovendien dat de (synoptische) evangeliën grotendeels de ipsissima verba Christi bevatten, dat zij een vrij goede weergave zijn van wat Jezus werkelijk heeft gezegd.

Als rationalist verwerpt Renan alle mirakels, profetieën en bovennatuurlijke verschijnselen en aanspraken op goddelijkheid. Zijn Jezus is een mens, maar dan een uitzonderlijke mens, het beste wat de mensheid ooit heeft voortgebracht, een uitzonderlijk genie, de stichter van de beste godsdienst, nee, de enige echte godsdienst, een religie voor de universele mensheid. Dat bewijzen, zonder de mirakels, zonder bovennatuurlijke elementen is echter een zo goed als onmogelijke opgave. Zijn Jezus is een eenvoudige figuur in woord en daad, iemand die zich slechts langzaam bewust wordt van zijn uniciteit en van de mogelijkheden en opdrachten die hij daardoor heeft. Zijn Jezus is een mens, geen God, niet de Zoon van God. Renan vermeldt God geen enkele keer. Hij is een atheïst, dat heeft de paus en de kerkelijke hiërarchie en de hele katholieke gemeenschap goed begrepen.

Jezus komt in opstand tegen zijn Joodse omgeving, vooral de formalistische farizeeën. Hij verwerpt ook de politieke heersers, de Romeinen en hun poging om de wereld te ordenen door hem te onderwerpen aan hun werelds gezag. Het is een reine dwaas, die iedereen oproept tot de absolute zuiverheid van hart die Renan hem toedicht. Wij moeten volmaakt zijn, zoals onze goddelijke Vader volmaakt is. De volmaaktheid van die Vader is niets anders dan het beste waartoe de mens in staat is, de idealisering, de verabsolutering van wat goed is in de mens, maar daar slechts op zeer onvolmaakte wijze aanwezig. Wij mogen nooit met minder tevreden zijn dan met het allerbeste, het moreel meest hoogstaande. Dat is de eenvoudige boodschap van Jezus.

Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Wij zijn het zeer zelden eens over wat nu precies het beste is in concrete gevallen. Wij wensen ook voortdurend rekening te houden met die omstandigheden en met onze zeer reële beperkingen. Niemand is volmaakt, zeggen wij en we stellen ons noodgedwongen tevreden met veel minder dan het optimale. Idealen zijn er om na te streven, niet om ze te bereiken. Jezus uitdagende boodschap klinkt goed, maar ze is een beetje puberaal en dat is precies hoe Renan Jezus omschrijft bij het begin van zijn publiek leven: als een geëxalteerde, onrealistische, levensvreemde, landelijke charmante puber. En dat beeld verandert niet echt. Jezus groeit niet, wordt niet volwassen. Hij trouwt niet, heeft geen kinderen, werkt niet, hij leeft van de hemelse dauw. Hij laat zich onderhouden door zijn vrienden en vriendinnen en zwerft door een idyllisch geschilderd Galilea. Wanneer hij uiteindelijk toch in Jeruzalem de confrontatie aangaat met het establishment, de Joodse priesters en de Romeinse bezetter, gaat hij op korte tijd ten onder. Hij ziet het onvermijdelijke daarvan in en verzet zich niet eens.

Er is in het boek van Renan een diepe tegenstelling tussen al het positieve dat hij zegt over de historische, menselijke, eenvoudige Jezus, een dromer zonder enige ambitie en zijn rol als goddelijke stichter van de christelijke godsdienst. Renan komt daar niet uit. Net zoals Jezus verwerpt hij ongeveer alles wat nadien gebeurd is. Hij verfoeit het concrete christendom, vroeger en nu, maar zweert bij het originele ‘christendom’ van de jonge Jezus in Galilea, de absolute zuiverheid van het reine hart. Hij verwerpt al de dogma’s, de hele metafysica, de verrijzenis, het eeuwig leven, de beloning van de goeden en de bestraffing van de kwaden. Wat hij in de plaats stelt, is een idyllisch beeld van een schare jonge, ongeschoolde rondtrekkende joden, met een charismatische, fysiek aantrekkelijke centrale figuur, die de mensen meesleept met zijn eenvoudige boodschap.

Het is een beeld dat de kritiek niet doorstaat. Renan citeert de evangelies overvloedig, maar doet dat zeer selectief. Hij zweert bij de Bergrede als een onovertroffen morele gids, maar hij leest die Bergrede niet aandachtig, net zomin als al de andere teksten die hij aanhaalt. En wat niet past in zijn plaatje, dat vermeldt hij niet en dat is het grootste gedeelte van de evangelies. Renan is al net zo geëxalteerd en onrealistisch als de Jezus die hij tekent.

Bij het lezen van zijn Vie de Jésus merkte ik een knagende twijfel die bij mij opkwam. Renan geloofde zelf niet wat hij schreef. Op bepaalde momenten zie je dat hij begint te twijfelen, dat het idealistische bouwwerk dat hij opzet en dat ongetwijfeld verantwoordelijk is voor het enorme succes dat zijn boek heeft gekend, wankelt op zijn grondvesten. Jeugdig idealisme is mooi, maar daarop bouw je de wereld niet. Dat wist Renan maar al te goed. Wat hij gedaan heeft is een voor zijn tijd origineel en boeiend boek schrijven, niet de wereld veranderen.

Ik verdenk Renan er zelfs van dat hij zich daarvan zeer goed bewust was. Er zit onder zijn enthousiasme voor de jeugdige rebel Jezus een andere boodschap verborgen, misschien zelfs voor hem, zeker toen hij het boek schreef. Men kan zeer moeilijk atheïst zijn en tegelijk Jezus ophemelen als een unieke figuur, de beste aller mensen, die door zijn leven en leer ons allen de weg wijst naar het geluk hier op aarde. Bovendien is het historisch materiaal daartoe zelfs met de beste wil ter wereld totaal ontoereikend. Hij moet ingezien hebben dat zijn etiologische verklaring van het christendom niet klopte. Het christendom is niet ontstaan door het historische leven van Jezus, wellicht heeft die nooit echt bestaan, of zijn er talrijke dergelijke mensen geweest, zonder enig verder gevolg voor de geschiedenis. Veel eenvoudiger dan het historisch reconstrueren van de mythische, legendarische figuur van de Jezus van het christendom is het blootleggen van de mechanismen die het christendom heeft gebruikt om de figuur van haar stichter achteraf te construeren, als een goddelijke sanctionering voor haar wereldlijke macht. Door zijn reconstructie zo onwaarschijnlijk te maken, geeft Renan ons een sterke aanzet om het tegenovergestelde te denken. Hijzelf stelt het zelf zo: Certes, nous reconnaissons que le christianisme est une œuvre trop complexe pour avoir été le fait d’un seul homme. En un sens, l’humanité entière y collabora.

Dat is inderdaad het geval. Paulus bijvoorbeeld is voor het christendom van veel groter belang geweest dan welke denkbeeldige of reële Jezus dan ook en dat is ook zo voor Constantijn, Augustinus, Thomas Aquinas en nog vele anderen. Wat er met het prille christendom gebeurd is, ruwweg sinds de verwoesting van de tempel in Jeruzalem in het jaar 70, is aanvankelijk het werk geweest van een kleine groep overijverige fanatieke Joodse zeloten, leden van een sekte, waarbij zich gaandeweg zeer velen hebben aangesloten, religieus geïnspireerde mensen en anderen die uit waren op wereldse macht en bezit.

Het christendom is een aspect van onze beschaving, maar het is niet het enige. Het christendom is, in tegenstelling met wat de Bijbelse Jezus ervan zei, een zeer wereldse ideologie, een theocratie, of beter gezegd, een hiërocratie, een wereldheerschappij van de priesterkaste. Het christendom is een godsdienst die vooral uit is op uiterlijk vertoon en wereldse macht, zoals de farizeeën die Jezus zo haatte. Het christendom is zeer zichtbaar in onze beschaving, maar op een zeer oppervlakkige manier. De kathedralen, de schilderijen, de beeldhouwwerken, de literatuur, de muziek die het christendom opeist zijn niet het werk van God, maar van mensen en daarin hebben zij veel meer uitgedrukt dan alleen maar christelijke gevoelens. Ik maak me sterk dat de inspiratie voor de meeste of zeker voor de grootste kunstwerken en kunstenaars die de christelijke beschaving heeft voortgebracht nauwelijks iets te maken heeft met de christelijke of zelfs met welke religieuze ingesteldheid dan ook, maar alles met de diepmenselijke gevoelens en vragen waarvoor kunstenaars zo gevoelig zijn.

Dat alles heeft Renan zeer scherp aangevoeld en dat staat te lezen op elke bladzijde van zijn boek. Maar daarvoor moet men de tekst goed lezen en dieper graven dan het oppervlakkige enthousiasme dat Renan hier tentoon spreidt voor zijn wel zeer fictieve Jezus-figuur.

Albert Schweitzer (1875-1965) publiceerde in 1906 zijn Geschichte der Leben-Jesu-Forschung. Hij stelt daarin klaar en duidelijk: ‘De Jezus van Nazareth die openlijk naar voren kwam als de Messias, die de ethiek predikte van het Koninkrijk Gods, die het Koninkrijk der Hemelen stichtte op aarde en die gestorven is om aan zijn werk zijn finale consecratie te geven, die Jezus heeft nooit bestaan.’ Schweitzer gaf zijn werk als priester en als theoloog op en vertrok naar Afrika om daar als arts te werken voor de gezondheid van de inheemse bevolking. Dat was consequent denken en handelen. Hij kreeg in 1952 de Nobelprijs voor de vrede voor zijn zeer humanistische filosofie.