Het is moeilijk om niet te reageren op de nieuwe opflakkeringen van oorlogsgeweld, vooral in Oekraïne en in de Gaza-strook. Anderzijds heeft het zo goed als geen zin om in te gaan op de details van die conflicten: niet alleen weten we er niet genoeg over om een min of meer objectief oordeel te vellen en zal elk oordeel altijd wel subjectief zijn, bovendien doet ons oordeel er niet toe, omdat het geen enkele invloed heeft op de gebeurtenissen. Waarom er dan toch op ingaan?

Omdat die machteloosheid aanzet tot dieper nadenken over dergelijke conflicten en tot zoeken naar meer algemene oorzaken, wat ons misschien kan leiden naar mogelijke oplossingen.

Dat mensen van mening verschillen, is op zichzelf geen probleem. Mensen zijn verschillend en als ze gaan samenleven, leidt dat onvermijdelijk tot meningsverschillen. Niemand is het helemaal en op alle punten eens met iemand anders, we zijn uniek. Dat wil echter niet zeggen dat we het nergens over eens zijn, met niemand: wij lijken ook op elkaar, en in gelijksoortige omstandigheden zijn we geneigd op dezelfde manier te reageren. Er is dus niet één absolute waarheid over alles, maar anderzijds zijn er wel heel wat zaken waarover we het eens kunnen zijn. Het gaat er dus om ons te verzoenen met de verschillen, en zoveel mogelijk de punten te vinden waarover we het eens zijn. Als we daarbij ook nog uitgaan van het feit dat iedereen vrij is en gelijk, en dat we niets kunnen zonder de anderen, maar integendeel veel meer kunnen met anderen samen dan alleen, zou dat idealiter moeten leiden tot een leefbare samenleving.

En dat is ook zo in grote delen van de wereld. Niet dat het overal rozengeur en maneschijn is, of dat die gelijkheid, vrijheid en solidariteit overal optimaal of zelfs maar in gelijke mate onvolmaakt gerealiseerd is, verre vandaar, de verschillen zijn zelfs tergend groot. Maar het is in de meeste gevallen leefbaar voor de meeste van de zeven miljard bewoners van onze aarde.

Maar niet overal. De conflicten doen zich echter blijkbaar niet speciaal voor op plaatsen waar de levensomstandigheden het moeilijkst zijn: Rwanda ziet eruit als het aards paradijs, maar het was het toneel van een verschrikkelijke genocide. Gaza ziet eruit als de rest van de kuststreek daar, maar het is er nog nooit helemaal rustig geweest. In de nasleep van de val van de Sovjet-Unie zijn er enkele conflicten geweest en zijn er enkele staatsgrenzen gewijzigd, gewelddadig of vredelievend, zonder dat we kunnen vaststellen waarom.

Als we naar de oorzaken zoeken van al dergelijke conflicten, zien we dat godsdienstige, etnische, sociale, historische en wellicht nog andere elementen een rol spelen, maar het wordt niet duidelijk waarom op een bepaald ogenblik de mensen naar de wapens grijpen en elkaar te lijf gaan en naar het leven staan. We zien ook dat de beschikbaarheid van wapens een rol speelt, maar de genocide in Rwanda toont aan dat het ook met keukenmessen en machetes kan. Grootschalige verwoestingen van de infrastructuur lijken dan weer een kenmerk te zijn van modern wapentuig, maar misschien was er in Rwanda niet genoeg infrastructuur die als doelwit kon dienen voor moderne wapens. Het gaat vandaag ook niet meer zozeer om veroveringsoorlogen.

Overal ter wereld is er geweld aanwezig, onder talloze vormen: zelfdoding, moord, foltering, verkeersdoden en arbeidsongevallen enzovoort. Oorlogsvoering is er ook altijd al geweest, maar stilaan minder, en minder grootschalig. Zeshonderd doden in Gaza is er zeshonderd teveel, maar het zijn geen aantallen die men kan vergelijken met de beide wereldoorlogen van de twintigste eeuw, bijvoorbeeld. Maar waarom escaleert een conflict zoals in Syrië tot een gewapende strijd, een oorlog? Waarom nu in Gaza? Afghanistan? Oekraïne?

Voor een oorlog heb je slechts één agressor nodig, om vrede te sluiten moet je met zijn tweeën zijn. Het is voldoende dat in een conflict één partij naar de wapens grijpt; de andere partij kan dan niet anders dan zich eveneens met de wapens verdedigen, je kan je toch niet laten afslachten of onder de voet lopen, is dan de redenering. Om een oorlog te beëindigen, moeten de betrokken partijen het eens zijn.

Wie het conflict, of de nieuwe opflakkering ervan, tussen Israël en Hamas begonnen is, valt moeilijk te zeggen. Israël houdt de Gaza-strook in een constante wurggreep. Anderzijds is het wel bewezen dat Hamas na een beperkte onderbreking zijn beschieting van Israël herbegonnen is, en ook andere ‘terroristische’ daden heeft gesteld. Allicht was dat, samen met de moord op drie Israëlische jongeren, de aanleiding voor een nieuwe Israëlische aanval op Gaza.

In feite zien we een herhaling van het scenario waarmee alle oorlogen beginnen: een daad van gewapende agressie, hoe beperkt ook, van een staat tegen een andere staat. De reactie daarop is niet in de eerste plaats het beveiligen van de eigen grenzen, dus de verdediging van het eigen grondgebied, maar het behalen van de overwinning op de vijand, door die in zijn eigen land aan te vallen en tot overgave te dwingen. Dat is wat we meemaken in Gaza, en het is een verhaal dat zo oud is als de mensheid.

In elk gewapend conflict heb je mensen nodig die elkaar naar het leven staan. Als het gaat om staten die over een leger beschikken, zijn dat soldaten. Die hoeven niet allemaal zelf erg oorlogszuchtig te zijn: ze worden gedwongen om bevelen uit te voeren. En een moderne oorlog lijkt overigens steeds meer op een war game: iemand drukt op een knop en ziet een ontploffing op een scherm. Lijf-aan-lijfgevechten zijn veeleer zeldzaam: je treft de vijand van op grote afstand Je hebt ook mensen nodig die beslissen om een oorlog te beginnen, politici dus, die zelf niet deelnemen aan de strijd, en bevelhebbers die de concrete bevelen geven.

Men neemt aan dat, achteraf gezien, gewapende conflicten zelden de problemen oplossen die zich stellen, en dat die problemen ten minste even goed op vredelievende wijze hadden kunnen opgelost worden. Maar dat zijn overwegingen die geen rol spelen op het ogenblik dat mensen zich in hun bestaan bedreigd voelen of ook werkelijk aangevallen worden. Oorlog behoort tot de concrete mogelijkheden.

Als men gewapende conflicten wil vermijden, moet men niet in de eerste plaats de wapenproductie beperken, want wapens zal men altijd vinden. Men kan zoeken naar situaties die aanleiding kunnen geven tot gewapende conflicten, maar die zullen er ook altijd zijn. Het komt er dus vooral op aan dat men mensen, alle mensen, politici, militairen en alle burgers ervan overtuigt dat geen enkele reden goed genoeg is om een gewapend conflict te beginnen.

Dat is echter geen geringe opdracht. Er zijn immers altijd mensen die meer geneigd en sneller bereid zijn om geweld te gebruiken, en die elke gelegenheid daartoe aangrijpen. Dat kunnen heel eenvoudige mensen zijn, die men gemakkelijk kan manipuleren met propaganda. Maar ook mensen die de hoogste functies bekleden in de maatschappij blijken niet immuun voor de verleiding van het geweld. Wanneer de president van de Verenigde Staten op een bepaald moment besliste om Irak aan te vallen, was daaraan ongetwijfeld een uiterst complex proces voorafgegaan, en was hij ongetwijfeld evenzeer gemanipuleerd, maar uiteindelijk wist iedereen dat George W. Bush een gewelddadig en oorlogszuchtig man was, en dat hij, als de gelegenheid zich zou voordoen (of door hem zelf of zijn omgeving zou gecreëerd worden), niet zou aarzelen om een oorlog te beginnen. Een andere president, Kennedy, besliste onder vergelijkbare omstandigheden na lang nadenken zelf om geen uitgebreid gewapend conflict te beginnen met de Sovjet-Unie over Cuba.

Als men oorlogen wil vermijden, moet men de mensen ertoe brengen af te zien van het gebruik van geweld, zelfs als ze daartoe geneigd zijn, zelfs als ze onrechtvaardig behandeld worden, zelfs als ze uitgedaagd worden, zelfs als ze aangevallen worden. Wij moeten ervan overtuigd raken, niet dat oorlogsgeweld niets oplost, maar dat het onmenselijk is om oorlogsgeweld te gebruiken, onder alle omstandigheden. Pas wanneer de wapens zwijgen, kunnen we op een ernstige manier problemen beginnen aanpakken. Zolang de mogelijkheid bestaat om uiteindelijk toch tot geweld over te gaan, geldt alleen het recht van de sterkste.

Het gaat dus in de eerste plaats om een mentaliteitswijziging, veeleer dan om ontwapening, alhoewel die ook noodzakelijk is, natuurlijk. Maar ontwapenen is ondenkbaar zonder die mentaliteitswijziging, terwijl die mentaliteitswijziging voldoende zou zijn, zelfs in een tot de tanden gewapende wereld. We moeten ertoe komen dat we geen wapens meer willen gebruiken, dan zullen we vanzelf ophouden om ze te maken en te verkopen. Ontwapening is een doel, geen middel.

Hoe we zoveel mogelijk, ja alle mensen zover kunnen krijgen, is natuurlijk de vraag. Wij hebben op dat punt nog geen blijvende successen behaald: er is altijd wel ergens oorlog. Opvoeding en bewustmaking zijn primordiaal: in meer ontwikkelde landen wordt minder oorlog gevoerd dan in andere. Een billijke verdeling van de rijkdom en de macht helpt ook, en een democratisch staatsbestel is minder oorlogszuchtig dan een dictatuur. Maar dat is het probleem enkel verplaatsen: hoe kom je tot een goede opvoeding, hoe verdeel je de rijkdom en de macht rechtvaardig, hoe breng je een democratie tot stand?

Het is vooral in het hart van de mensen dat het moet gebeuren. Dat kan door te luisteren naar mensen van goede wil, door te leren uit onze vergissingen, maar vooral door zelf na te denken over wat we doen en laten, en daartoe is iedereen in staat.

Lut en ik zijn trouwe bezoekers van de kringloopwinkels in de buurt. Ik laat me meestal verleiden door het ruime aanbod van oude en nieuwere boeken, hoewel er in huis nog nauwelijks plaats is voor nog meer. Laatst trof ik er een vrij gaaf exemplaar aan van een boek dat verscheen in 2001, maar een tweede oplage kreeg in 2008, naar aanleiding van de 200^ste verjaardag van Darwin in 2009: Johan Braeckman, Darwins moordbekentenis. De ontwikkeling van het denken van Charles Darwin, Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds, 2008², 239 blz., paperback. Ik betaalde er wellicht één euro voor, en ik heb er uren plezier aan beleefd.

Het boek is niet meer leverbaar in de handel, maar kan gratis gedownload worden bij de uitgeverij: http://www.nieuwezijds.nl/Boek/9789057122965/Darwins-moordbekentenis/

Ik citeer uit de inleiding:

‘In het eerste hoofdstuk beschrijf ik hoe Darwin, onder meer ten gevolge van de wereldreis die hij met het schip H.M.S. The Beagle maakte, langzaam maar zeker een evolutionaire visie op het leven ontwikkelde.

Het tweede hoofdstuk legt uit hoe hij zijn gedachtegoed wetenschappelijk onderbouwde en hoe men de invloed ervan op zijn christelijk geloof kan inschatten.

In het derde hoofdstuk bespreek ik in detail Darwins hoofdwerk, Over het ontstaan van soorten. Bijzondere aandacht gaat naar de voornaamste evolutionaire mechanismen die Darwin ontdekte en beschreef, namelijk natuurlijke en seksuele selectie.

Het vierde hoofdstuk snijdt, in de context van de darwinistische traditie, enkele filosofische thema’s aan. Ik geef een analyse van concepten zoals vooruitgang, orde en complexiteit. Ook bespreek ik de plaats van de mens in de kosmos en in de natuur.

In het vijfde hoofdstuk, ten slotte, maak ik een sprong naar het heden. Na te hebben samengevat wat Darwins belangrijkste inzichten zijn, ga ik na in hoeverre ze vandaag de dag ertoe kunnen bijdragen de studie van de mens en zijn gedrag meer wetenschappelijk te maken dan wat voor kort het geval was. Het is ongetwijfeld het meest betwistbare hoofdstuk. Verder onderzoek zal uitwijzen of de opvattingen die ik erin naar voren breng het krediet verdienen dat ik ze in dit boek verleen.’

Dit is een helder, goed geschreven, degelijk, boeiend en belangrijk boek, dat ik aan iedereen graag aanraad, en dat tot de verplichte lectuur zou moeten behoren in het secundair onderwijs. Niemand zou tot het hoger onderwijs mogen toegelaten worden zonder deze basiskennis, die ook onmisbaar is voor iedereen die tot een evenwichtig inzicht wil komen over de mens.

Johan Braeckman doceert filosofie aan de Universiteit Gent. Met deze link ga je naar zijn homepage: http://www.johanbraeckman.be/index.html.

Levende wezens hebben zich op aarde zo ontwikkeld dat sommige eigenschappen die een evolutionair voordeel bieden, opgeslagen worden in het genetisch materiaal, zodat ze door de voortplanting kunnen overgedragen worden. Dat betreft de materiële vorm van het lichaam, maar daardoor ook datgene tot wat dat lichaam in staat is (en wat niet). Er zijn echter ook talloze eigenschappen die noodzakelijk of nuttig zijn voor het overleven van het individu die niet opgeslagen zijn in het genetisch materiaal. Die moeten dan telkens opnieuw aangeleerd worden door elk individu op zijn eigen manier. Dat is de cultuur, in de breedste zin van het woord, die men verwerft tijdens het leven.

Een van de kenmerken van het leven op aarde is dat het geëvolueerd is tot de zogenaamde hogere levensvormen, die beschikken over een relatief groter en complexer centraal zenuwstelsel, waarvan de hersenen het centrum zijn. Het is een erfelijke eigenschap, die in ons DNA zit dat de hersenen vormt in elk individu. Die hersenen maken het mogelijk, in het contact met de buitenwereld, zich de niet-genetisch overdraagbare cultuur eigen te maken en de genetisch bepaalde kenmerken te ontwikkelen. Daardoor wordt men minder afhankelijk van de buitenwereld en kan men op grond van het geheugen en de kennis van het verleden, extrapolaties maken voor de toekomst en op grond daarvan zijn eigen handelen sturen.

Het grondprincipe daarbij zal altijd het ultieme eigenbelang van het individu zijn, dat zich echter enkel in de samenhang met de buitenwereld optimaal kan realiseren. Elk individu is zo gevormd dat het gericht is op de behoorlijke instandhouding van zichzelf in redelijke tot goede omstandigheden en op het in stand houden van het genetisch materiaal waaruit men is samengesteld, door het via de voortplanting door te geven aan een volgend individu. Het leven zelf is een primaire waarde voor al wat leeft, in de eerste plaats het leven van het individu zelf, maar aangezien elk individueel leven noodzakelijk eindig is, ook het leven van anderen en van het hele universum, dat vereist is voor het bestaan van individuen.

Vooral in de hogere levensvormen is er dus een primaire levensdrang aanwezig, die zich vertaalt in verscheidene meer specifieke strevingen. Zo zal een individu met de kenmerken die het heeft, genetische zowel als cultureel verworvene, zich inspannen om zijn levensomstandigheden te optimaliseren, zodat het zo weinig mogelijk afhankelijk is van negatieve invloeden en optimaal gebruik maakt van gunstige elementen. Door gebruik te maken van het brein kan een individu (en zo ook een maatschappij) niet ontsnappen aan de natuurwetten, maar het kan die wetten gebruiken om de buitenwereld zo om te vormen, dat het individu (of de maatschappij) er beter in kan floreren. Levende wezens zijn dus niet totaal afhankelijk van hun omgeving, zij kunnen die, binnen het kader van de eigen mogelijkheden en steeds binnen de natuurwetten, naar hun hand zetten en doen dat ook op grote schaal en met grote vindingrijkheid, met een spectaculaire groei van de mensheid tot gevolg.

Door zo in te grijpen in zijn omgeving en deel te nemen aan de samenleving neemt het individu een persoonlijke verantwoordelijkheid op zich. Met zijn brein is het immers in staat om keuzes te maken, en niet alle keuzes zijn goede keuzes. Men is dus als individu verantwoordelijk voor de keuzes die men maakt, omdat men er zelf de gevolgen moet van dragen, maar ook omdat anderen binnen de samenleving zich over die keuzes zullen uitspreken, en ze desgevallend zullen sanctioneren, omdat ze ook voor hen gevolgen hebben.

Welke keuzes men maakt, is bepaald door wie en wat men is. Er zijn genetische kenmerken waar we niet onderuit kunnen, omdat ze eigen zijn aan de soort; maar die kenmerken laten talloze variaties toe, bijvoorbeeld in de menselijke seksualiteit. Er zijn culturele kenmerken, die typisch zijn voor de soort of voor een groep, maar niet bepalend voor elk individu; ook daar zijn talloze variaties mogelijk. En er is de persoonlijke geschiedenis van het individu, het resultaat van alle andere kenmerken in combinatie met de optelsom van alle beslissingen die het individu in zijn leven heeft genomen. Elke beslissing heeft een oorzaak, maar bij elke beslissing kan het individu zich bezinnen, gebruik maken van zijn brein, zoals het op dat ogenblik is, met alle beperkingen en alle mogelijkheden daarvan. Er is dus geen sprake van een direct gevolg van een of een beperkt aantal oorzaken, zoals bij levenloze materie, noch van een spontane, instinctieve reactie zoals bij de lagere diersoorten, maar van een beredeneerde reactie, op basis van de ervaringen uit het verleden en de verwachtingen voor de toekomst.

Zeker, met dat denkvermogen kan zelfs het meest perfecte brein de natuurwetten niet omzeilen. Integendeel: hoe beter een brein werkt, hoe meer het de onafwendbaarheid van de natuurwetten zal inzien, en hoe minder het zich zal laten leiden door hoop en vrees, spijt over het verleden of onzekerheid over de toekomst. Deze bevrijding van de passies die de confrontatie met de wereld om ons heen met zich meebrengt, kan leiden tot een groter berusten in de eigen mogelijkheden en beperkingen, wat op zijn beurt leidt tot een nog juister inzicht in de wereld waarin men leeft.

Het komt er dus op aan om in te zien dat de wereld beantwoordt aan natuurwetten, en dat het zinloos is om te trachten daar iets aan te veranderen; maar tevens om te ontdekken dat er talloze mogelijkheden zijn binnen die natuurwetten om in te grijpen in onze omgeving en zo ons eigen lot en dat van anderen te verbeteren. Op die manier combineren wij het algemene, kosmische determinisme met de specifieke vrijheid die vooral de mens, als een hogere diersoort, eigen is.

Men kan opwerpen dat die vrijheid een illusie is: ook wanneer wij beslissingen nemen, is dat een kwestie van oorzaak en gevolg, en het is omdat we de onderliggende oorzaken niet kennen, dat we onterecht denken dat we vrij beslissen en dus vrij handelen. Om op dat punt tot een juist inzicht te komen, is het nodig dat we ons afvragen wat we hier precies bedoelen met vrijheid en determinisme. Ons brein is materieel, en valt aldus volledig onder de natuurwetten. Hoe ons brein werkt, wordt dus eveneens bepaald door de natuurwetten. In dat uiterst complexe orgaan zijn die wetten echter eveneens uiterst complex. Bovendien zijn er geen twee identieke personen, en is elk brein uniek, zowel materieel als in zijn werking. Het aantal factoren dat een beslissing van het brein beïnvloedt, is immens, en de werking van het brein is grotendeels onbewust, of autonoom. Zelfs als we hier nog steeds spreken van een determinisme, dan is dat een determinisme van een totaal andere aard dan bijvoorbeeld de vrij simplistische wetten van de zwaartekracht. En als die vrijheid een illusie is, dan is het een illusie van een gans andere aard dan bijvoorbeeld het traditionele christelijke godsidee.

Het dilemma van determinisme en menselijke vrijheid komt vooral naar voren wanneer men het heeft over misdaad en straf. Bij een simplistische omschrijving van het menselijk determinisme kan men dan stellen dat niemand verantwoordelijk is voor zijn daden, want elke daad is het onvermijdelijke gevolg van een oorzaak, en die op haar beurt van een andere enzovoort. Men kan dus niet spreken van een schuld, en dus is straffen uit den boze, tenzij eventueel als afschrikwekkend voorbeeld voor anderen; wel mag de maatschappij zich beschermen tegen personen die een gevaar zijn voor zichzelf en voor anderen.

Dergelijk simplistisch determinisme wordt door vrijwel niemand aanvaard. Het gezond verstand treedt daar het ernstig wetenschappelijk onderzoek, zowel neurologisch als psychosociaal, juridisch en filosofisch, bij om te stellen dat behalve in uitzonderlijke gevallen de mensen wel degelijk verantwoordelijk zijn voor wat zij doen. Zeker, bepaalde daden blijken onvermijdelijk te zijn wanneer men de omstandigheden die ertoe geleid hebben in rekening brengt. De verantwoordelijkheid moet echter niet beperkt worden tot de uiteindelijke daad, maar moet terdege rekening houden met de voorgeschiedenis. In de loop van die voorgeschiedenis heeft de betrokken persoon immers tal van beslissingen genomen, die zoal niet bepalend, dan toch van grote invloed waren op het verdere verloop van de gebeurtenissen. Het is de zogenaamde slippery slope, of wie zich op glad ijs begeeft, moet er rekening mee houden dat men kan uitglijden.

Wanneer een overvaller bijvoorbeeld beslist daarbij gebruik te maken van een (echt) vuurwapen, is het niet onwaarschijnlijk dat daarvan ook gebruik gemaakt zal worden. In dat geval is men verantwoordelijk voor eventuele gekwetsten of doden, omdat men een vuurwapen heeft meegebracht. Het feit dat bij tal van overvallen enkel nepwapens gebruikt worden, bewijst dat men daarover heeft nagedacht: men wil wel een buit binnenhalen, maar niemand kwetsen, enkel schrik aanjagen.

Niemand wordt in absolute termen door het lot gedwongen om iets te doen of te laten. De omstandigheden, in de meest ruime zin genomen, hebben een grote invloed op het menselijk handelen, maar wij zijn niet het weerloos slachtoffer van die omstandigheden. Wij kunnen vermijden dat we in bepaalde situaties terecht te komen, door op grond van onze inzichten te beslissen om een bepaalde weg niet in te slaan, of op onze stappen terug te keren. Dat is ons algemeen aanvoelen, en het is de enige verantwoorde conclusie.

Ik had het over uitzonderingen. Er zijn inderdaad mensen met een lichaam dat niet naar behoren functioneert, meer bepaald wat de hersenen betreft. Er kan sprake zijn van een misvorming of beschadiging of ziekte van de hersenen, of van een psychische of mentale storing, bijvoorbeeld veroorzaakt door een traumatische ervaring, zoals bij shellshock, langdurige opsluiting en foltering, verkrachting, pesten enzovoort. In dergelijke gevallen is het mogelijk dat men bepaalde handelingen stelt, en bijvoorbeeld een moord begaat zonder dat daartoe enige aanleiding was. De oorzaak is dan het niet naar behoren mentale functioneren van de persoon, en niet een ‘normale’ reeks van oorzaken voor een dergelijke daad. Het is duidelijk dat men in dat geval zal spreken van een beperkte verantwoordelijkheid of zelfs volledige ontoerekeningsvatbaarheid. Men zal zich dan beperken tot beschermende maatregelen. De menselijke vrijheid is in dergelijke gevallen nog nauwelijks aanwezig, het is zelfs zeer de vraag of men nog kan spreken van een volwaardige mens.

Maar dat zijn uitzonderingen, en het lijkt intellectueel oneerlijk om op basis van die uitzonderingen te concluderen dat wij allemaal onvrij en dus niet verantwoordelijk zijn voor wat we doen. Niemand is helemaal gezond, maar er is wel een verschil tussen wat wij gemakshalve een gezonde mens noemen en iemand met een massieve kwaadaardige hersentumor. Zo is misschien ook niemand helemaal mentaal gezond, maar blijft er gelukkig een wereld van verschil bestaan tussen iemand die zwaar mentaal gestoord is en de meeste andere mensen.

Sommige mensen blijven het moeilijk hebben met de gedachte dat alles een oorzaak heeft, maar dat dit niet betekent dat alles van tevoren vastligt. De geschiedenis van de wereld en van alles wat zich erop bevindt, is een noodzakelijke reeks van oorzaken en gevolgen. Er is niets dat geen oorzaak heeft, en gezien de omstandigheden kon de wereld enkel zijn zoals hij nu is. Let wel: gezien de omstandigheden! Op elk moment kon de geschiedenis een totaal andere kant uitgegaan zijn. Indien Columbus bijvoorbeeld nog een dag langer onderweg was geweest alvorens land te ontwaren, was hij wellicht teruggekeerd en zou hij (dan) de Nieuwe Wereld niet ontdekt hebben. En zo zijn er ontelbare voorbeelden. De wereld, ja het universum ziet eruit zoals het eruit ziet, omdat daarvoor goede redenen zijn; alles gebeurt volgens de natuurwetten, niets gebeurt zomaar, of tegen de natuurwetten in. Maar hoe paradoxaal dat ook moge klinken: niets lag op voorhand helemaal vast. Er waren immers binnen de natuurwetten zoveel mogelijkheden, dat het op geen enkel moment mogelijk was te voorspellen hoe het zou uitdraaien.

De mens is daarvan een goed voorbeeld. Dat wij er nu zijn zoals we zijn, heeft een lange reeks van oorzaken, zoals de evolutietheorie aantoont. Maar er bestond vooraf geen enkele reden waarom er ooit zoiets als homo sapiens zou ontstaan. Het was een mogelijkheid (anders waren we er niet), maar geen zekerheid. Het was misschien zelfs een waarschijnlijkheid, gezien de factoren die aanwezig waren, maar het is totaal onwaarschijnlijk dat een objectieve waarnemer bij het bestuderen van bijvoorbeeld de Neanderthaler zou kunnen voorspellen hebben dat de mens ooit naar de Maan zou reizen.

Wij moeten dus enerzijds aanvaarden dat de mens is zoals hij is omdat daar goede, ja noodzakelijke redenen voor zijn, maar anderzijds ook dat wij er net zo goed niet hadden kunnen zijn. Er is met andere woorden geen sprake van een absoluut determinisme, en dus ook geen reden tot fatalisme, noch is het zo dat op elk moment alles mogelijk is, en dus is er ook geen absolute menselijke vrijheid. Het komt erop aan inzicht te krijgen in de onveranderlijke en onafwendbare natuurwetten, en die naar best vermogen te gebruiken voor de instandhouding van het leven in het universum. Dat lijkt me een waardige opdracht voor een mens, en voor de mensheid.

In de Campuskrant, het tijdschrift van de K U Leuven, van 25 juni 2014, las ik het merkwaardige verhaal van de telescoop die zich bevindt in het College van Premonstreit aan de Naamsestraat; de koepel die de sterrenkijker, de grootste van Vlaanderen huisvest, is te zien van uit het stadspark. De telescoop was een gift van de USA in het kader van het (originele) Marshallplan na de Tweede wereldoorlog, maar heeft nooit gefunctioneerd. Men kreeg het toestel niet geïnstalleerd, en toen men later de kans kreeg om mee te werken aan projecten in het buitenland, waar de atmosferische omstandigheden beter waren, verdween de belangstelling. De twee spiegels, de kern van de telescoop, liggen ergens in een doos in een laboratorium.

Ik kwam in het najaar van 1965 als eerstejaars in Leuven aan, en merkte toen de koepel al op. Die leek me heel normaal voor een universiteit, en ik veronderstelde dus dat professoren en studenten er nachtelijke waarnemingen deden. Enkele jaren later, in 1968, begon ik als administratief secretaris te werken aan de Faculteit Godgeleerdheid, in het Maria Theresia-college, op een boogscheut van het stadpark en de telescoopkoepel. Gedurende bijna veertig jaar was die een zwijgende, ietwat mysterieuze aanwezigheid in mijn leven. Ik had sinds mijn prille jeugd een levendige belangstelling voor de ruimte en al wat daarmee te maken had, en dus ook voor telescopen. In mijn verbeelding zocht ik contact met onze buren van de faculteit Wetenschappen en liet ik me uitnodigen voor een demonstratie met de telescoop, maar enkel in mijn verbeelding, helaas. Zo ben ik nooit te weten gekomen dat er wel een telescoop in de koepel huisde, maar dat die nooit gebruikt is…

Toen ik dit berichtje las, gingen mijn gedachten terug naar mijn studietijd en naar het college Natuurrecht dat ik (met grote tegenzin) volgde, samen met een massa ongeïnteresseerde studenten van de Rechtsfaculteit. Aan ‘Baruch’ Spinoza wijdde de docent welgeteld één zinnetje, waarin we te weten kwamen dat hij een pantheïst was, en dat hij lenzen sleep. Met die informatie weet je dan helemaal niets over Spinoza, en dat is bij mij zo gebleven tot enkele jaren geleden, toen ik Spinoza weer op het spoor kwam via het boek van Antonio Damasio, Looking for Spinoza, en het werk van Jonathan Israel. Dat heeft mijn leven grondig veranderd.

Net zoals de blinde telescoop van het instituut voor natuurkunde was de informatie over Spinoza wel aanwezig aan de universiteit, maar totaal onbruikbaar. Had iemand mij toen op weg gezet door te wijzen op de uitzonderlijke betekenis van die filosoof, dan had ik mij misschien toen al op dat pad begeven, en had ik geen veertig jaar hoeven te wachten op mijn ‘verlichting’. Pas toen ik al gepensioneerd was, ontdekte ik dat een vroegere studiegenoot van mij, Herman De Dijn, professor aan het Instituut Wijsbegeerte, de Vlaamse Spinoza-kenner was. Toen ik hem daarover voor het eerst aansprak, was hij ook al emeritus…

Het leven bestaat vaak uit gemiste kansen. Een prachtige telescoop, helemaal gratis, en niemand die erin slaagt om hem aan het werk te krijgen. Spinoza, al die tijd eveneens op een boogscheut afstand, maar zonder dat ik het wist. Gelukkig ben ik sinds ik gepensioneerd ben gepassioneerd à la recherche du temps perdu. Er zijn vage plannen om de telescoop na al die jaren dan toch te assembleren. Mocht dat lukken, dan ga ik, bij leven en welzijn, zeker eens op bezoek.