Russell Shorto, Descartes’ Bones. A Skeletal History of the Conflict Between Faith and Reason, New York &c.: Doubleday, 2008, xx + 299 pp., notes, bibliography, index, color plates, b/w ill., $26, hardcover.

Een pracht van een boek, alleen al om te zien en in handen te houden. Prachtig gebonden, met kapitaalbandjes en kneep. De katernen zijn ongelijk afgesneden aan de lange zijde, zodat je de indruk krijgt dat ze met het vouwbeen opengesneden zijn, zoals het vroeger altijd ging. Voortreffelijke typografie met antieke decoratieve kapitalen bij elke nieuw hoofdstuk of sectie, heerlijk ‘oud’ papier.

De problematiek van de verhouding tussen geloof en rede, tussen lichaam en ‘ziel’ kruidt het boek van de eerste bladzijde tot de laatste. Toch vind ik dat dit niet de sterkste kant is van de auteur. Ik heb meer genoten van de historische taferelen dan van zijn filosofische bespiegelingen. Ik meen dat hij daar te oppervlakkig is, of misschien weigert hij om op dat punt al te diep in de eigen ziel te laten kijken.

Het is iets dat we wel vaker zien: men stelt het ‘nieuwe atheïsme’ (en de voorafgaande oude atheïsmen) voor als rauw materialisme, en levert zo alle mogelijke vormen van denken, betekenis geven, aanvoelen, beleven over aan de ‘tegenpartij’, waartoe we dan alle godsdiensten moeten rekenen, inclusief Intelligent Design en andere vergeefse pogingen om op een wetenschappelijke manier godsdienstig te zijn. Het is een onterechte dichotomie, een valse scheidingslijn. Niet alleen omvat een ‘rationele’ levenshouding álle aspecten van het mens-zijn, bovendien is de religieuze tegenpartij even rationeel en ‘materialistisch’ in haar argumentering. Intelligent Design gebruikt dezelfde redeneringen als het atheïsme, maar dan op de zandgronden en de lemen voeten van het Geloof, de Openbaring en het Leergezag, die ze hypostaseren tot (de enige echte) materie. Dat is het echte onderscheid, en niet de vraag of er iets anders is dan de materie. Natuurlijk is er iets anders, wat is dat nu voor onzin! Maar daarmee ben ik nog niet kerkelijk of godsdienstig, toch?

In die zin moet men ook voorzichtig zijn wanneer men Descartes omschrijft als de hoofdverantwoordelijke voor de strenge scheiding tussen het ‘geestelijke’ en de materie en al de gevolgen van dien voor de beschaving van de laatste driehonderd vijftig jaar (in het Westen). Descartes spreekt van twee afzonderlijke substanties en lijkt daarmee recht tegenover Spinoza te staan, de monist die zweert bij één Substantie. Maar Spinoza insisteert op twee verschillende en van elkaar onafhankelijke attributen, de uitgebreidheid en het denken. What’s in a name? En beide ‘rationalisten’ hebben uitvoerig en verhelderend, ja uiterst fijnzinnig en zelfs ontroerend geschreven over de menselijke gevoelens. Wij zijn, zo blijkt ook nu weer uit dit boek, nog niet klaar met de problematiek van lichaam en ziel, of geloof en rede.

De belangrijkste reden voor de enigszins onzindelijke manier om met deze problematiek om te gaan, ligt in de diepe demarcatielijnen die de auteur (en vele anderen met hem) meent te ontwaren. Zo bijvoorbeeld tussen geloof en ongeloof, of tussen drie groepen: fundamentalistische rationele secularisten, fundamentalistische irrationele gelovigen en gematigden (wat dat dan ook mogen zijn, want hoe kan je een middenpositie innemen tussen die uitersten?). Daarmee ontzegt men aan het atheïsme onterecht elke vorm van (mede)menselijkheid, op grond van het loutere afwijzen van geloof, openbaring en leergezag, terwijl precies deze drie de minst ‘menselijke’ aspecten zijn van de gelovige levenshouding, namelijk in tegendeel de meest goddelijke, die ook verantwoordelijk zijn voor het grootste deel van het onheil dat in naam van God is aangericht onder de mensen. Niemand zal een overtuigde gelovige veroordelen of hem of haar verhinderen om dat geloof te beleven. Het is pas wanneer het geïnstitutionaliseerde ‘geloven’ de macht in handen neemt en anderen uitsluit of dwingt, dat men zich daartegen terecht zal verzetten, maar dan uitsluitend op vredelievende wijze, natuurlijk.

Er is een Nederlandse vertaling verschenen bij Atlas-Contact, De botten van Descartes, voor slechts €12. In beide gevallen een mooi geschenk, voor jezelf of voor een goede vriend of vriendin.

Een ezel stoot zich geen tweemaal aan dezelfde steen. Ik ben geen ezel. Dus doe ik dat wel. Een paar jaar geleden besprak ik hier een uitstekend boek van prof. Keith Thomas: De ondergang van de magische wereld

Keith Thomas, The Ends of Life. Roads to Fulfilment in Early Modern England, OUP, 2009, 393 pp., € 20 (hardcover).

De uiterlijke vorm is zoals we die graag hebben: stevig gebonden, fraaie stofwikkel, goed leesbare letter, niet te drukke bladspiegel, stevig, niet-glanzend papier. Alleen kapitaalbandjes en een leeslint hadden ons fysiek leesplezier nog kunnen verhogen.

Dat wordt helemaal gecompenseerd door de inhoud. De titel is een beetje enigmatisch en zal weinig lezers aantrekken. Dat is spijtig, want het is helemaal geen saai geschiedkundig boek over een weinig bekende periode (1530-1780) in Engeland. Het gaat over ons, hoe we nu zijn, en hoe dat gekomen is.

De auteur bekijkt, na een grondige inleiding, zes onderwerpen die de mens als belangrijk beschouwt:

1.   fysieke en militaire macht

2.   werk en roeping

3.   rijkdom en bezit

4.   eer en reputatie

5.   vriendschap en sociaal leven

6.   roem en het hiernamaals.

Aan de hand van talloze citaten uit de besproken periode gaat hij na hoe belangrijk deze dingen waren voor de mens, waarom dat zo is, hoe dat zo gekomen is, en hoe het veranderd is in de loop der eeuwen. Het is een onthullend verhaal over de idealen die de moderne mens nu heeft.

De auteur laat de mensen van toen aan het woord en dat maakt dit een zeer authentiek boek. Hij laat, of liever doet de lezer zelf denken, hij overstelpt ons niet met zijn ideeën en theorieën. Spontaan maak je zelf de conclusies en trek je de verhaallijn door naar onze tijd. Ik betrapte me daarop voortdurend. Je leest niet alleen, je denkt ook voortdurend na, en dat is zowat de hoogste lof die we een boek kunnen toezwaaien.

Ik heb geen Nederlandse vertaling kunnen vinden en dat is jammer, want dit is echt wel een voortreffelijk boek voor een groot publiek. Van harte aanbevolen!

Er is geen mens die zich niet ooit vragen heeft gesteld over goed en kwaad. Hoe kunnen we weten wat goed is en wat niet?

Verwijzen naar ons ‘geweten’ is geen oplossing, want het geweten van de ene is al wat rekbaarder dan dat van de andere. We voelen niet intuïtief aan dat iets verkeerd is, of dat gevoel is niet erg overtuigend, anders deden we niet zoveel dingen waarvan men terecht kan zeggen dat ze minder dan goed zijn. We hebben dus behoefte aan een norm, aan regels en voorschriften die zeggen wat we mogen of moeten doen en wat we moeten laten.

Al in de Oudheid had men daar ideeën over, niet alleen in West-Europa, maar ook in andere culturen, in Azië en in Amerika en Afrika, kortom overal waar mensen wonen. Ongeveer 2000 jaar geleden ontstond een vorm van levensbeschouwing die men het christendom noemt. De basis is een verzameling van teksten die al langer leefde in het gebied rond de Middellandse Zee, maar die toen vorm kregen in een aantal ‘boeken’ en ‘brieven’, die we nu de Evangelies (over Jezus) en de Brieven (hoofdzakelijk van Paulus) noemen. Er is geen enkel bewijs dat die twee figuren ook werkelijk hebben bestaan of dat wat aan hen wordt toegeschreven ook maar iets met een historische figuur te maken heeft.

Maar goed, die teksten waren er en stilaan groeide daaruit een georganiseerde godsdienst, aanvankelijk onder de armste en minst ontwikkelde lagen van de bevolking, maar later overgenomen door de machthebbers. De ‘leer’ was allesbehalve duidelijk en er waren allerlei zeer afwijkende opvattingen. Toch was men het er over het algemeen over eens dat er één God was, zoals in het Jodendom, en dat die God voor de mens zorgde, op voorwaarde dat de mens leefde zoals God het wilde. God maakte zijn wil bekend aan de mensen in de openbaring: via de profeten, maar vooral in de Blijde Boodschap van Jezus Christus, het Nieuwe Testament. Wie leefde zoals het hoorde, zou na de dood voortleven in eeuwige zaligheid.

Het was een sluitend systeem. De leiding van de kerk stelde de gewijde teksten en de voorschriften op en besliste dus over goed en kwaad, maar namens God. Overtreding van de wetten van ‘God’ betekende onvermijdelijk bestraffing, eventueel nu al, maar anders zeker in het hiernamaals. In feite waren het de leiders van de kerk die de moraal vastlegden, en ze deden het niet eens zo slecht. Ze baseerden zich op regels en gebruiken die in die tijd gangbaar waren in het onmetelijke Romeinse Rijk.

Gaandeweg werd die kerkelijke organisatie ook een wereldse macht, met al de gevolgen van dien. De priesterkaste verrijkte zich op de rug van de gelovigen, die met allerlei bijgeloof geïntimideerd en uitgebuit werden. Dat leidde tot een paradoxale situatie van een kerk die dus wel een goede moraal predikte, maar die niet toepaste op zichzelf. Dat leidde tot kritiek en ongeloof over het verhaal dat men de gelovigen voorhield. Men zag in dat het een ongeloofwaardig systeem was, niet alleen omdat de priesterkaste uitdagend profiteerde van de gelovigen, maar ook omdat er geen enkel bewijs was voor de christelijke leer. Men merkte niets van die machtige en alwetende God, niets van zijn zorg of zijn straffen, niets van het hiernamaals. Men had geen enkel voordeel bij het gelovig zijn, en anderzijds een heleboel vervelende nadelen, zowel materieel als psychologisch. Het christendom was geen troost, maar veeleer een last; het vroeg veel onzinnige inspanningen, maar daar stond niets tegenover, tenzij men deel uitmaakte van de priesterkaste of op een andere manier een graantje kon meepikken.

Vooral het geloof in het hiernamaals, altijd al een ‘mysterie’, kwam steeds meer onder druk te staan, niet het minst door de erg commerciële aanpak van de Roomse kerk: het hiernamaals was letterlijk te koop, met goede werken, met gebeden, rituelen, boetedoening, bedevaarten, maar vooral ook met geld. Dat gaf aanleiding tot ‘ketterse’ bewegingen in de kerk, die terugwilden naar de zuiverheid van het vroege christendom en afwilden van het bijgeloof en de commercie. De Reformatie was begonnen.

Een van de reacties was een andere opvatting over het hiernamaals en hoe er te geraken. Niet de mens, maar God besliste daarover autonoom. Het had dus geen zin om te proberen zich in te kopen via de kerk: Gods besluit stond al vast nog voor je geboren werd. Je moest nog wel je best doen om te leven zoals het hoort, maar dat was geen garantie voor de eeuwige zaligheid.

Vanzelfsprekend bleek ook dat verhaal moeilijk te verkopen. Het was immers duidelijk dat leven volgens de vaak strenge regels van de nieuwe kerken helemaal niet leidde tot een aangenaam leven hier op aarde. En bovendien kon je er je hemel niet eens mee verdienen. Die was voorbehouden voor een klein aantal uitverkorenen, volgens sommige predikanten slechts één op een miljoen mannen. Of vrouwen in de hemel konden komen was niet eens zeker.

Het hiernamaals hield op een concrete rol te spelen in het dagelijkse leven. Dat had een tweevoudig gevolg. Men zag in dat het leven hier op aarde maar aangenaam kon zijn voor iedereen als we elkaar goed behandelen. Maar het ontging niemand dat je het ook heel goed kon hebben als je dat niet deed en de anderen misbruikte. Iedereen deed dus een beetje goed en ook een beetje kwaad, en soms al meer kwaad dan goed, zoals men het trouwens altijd al had gedaan.

Wie besliste er dan over goed en kwaad? Eigenlijk niemand, of iedereen. Goed was wat iedereen, of de meeste mensen goed vonden. De meningen waren soms verdeeld, maar vaak was het duidelijk, zoals het altijd al duidelijk was geweest: je moet elkaar niet de kop inslaan, je moet niet stelen, liegen en bedriegen, of seks hebben met de partner van iemand anders. Je moest dus vooral niets doen dat algemeen afgekeurd werd en meestal ook bestraft. Wat goed was, dat was ook duidelijk uit het oordeel van anderen: wat algemeen aangezien werd als goed, was het ook, zeker als dat altijd al goed bevonden was. Dingen doen waarvoor je ook na je dood nog door iedereen als goed beschouwd werd, dat was de grootste zekerheid die je kon hebben.

Dat was wel een totale ommekeer met het christendom. Niet zozeer in wat goed was en wat niet, want daarin kwam weinig verandering, maar in de legitimering. Er was geen God meer die uitmaakte wat goed en kwaad was en daar ook zonder mankeren de beloningen en straffen voor uitdeelde. Er was geen kerk meer die je vertelde hoe het moest en hoe het zeker niet mocht. Je moest gewoon kijken naar de anderen, en dat deed men dan ook, zoals men het al altijd gedaan had.

Natuurlijk waren er nog altijd mensen die hun eigen ideeën hadden over goed en kwaad, en die ook luidkeels verkondigden, en soms heel wat volgelingen kregen. Maar ook dat was een vorm van kijken naar wat de anderen doen: als een groep of sekte succes heeft, lokt dat anderen aan. Wie over een goede propagandamachine beschikt, kan veel mensen van alles wijsmaken gedurende lange tijd.

Naarmate meer mensen een degelijke opleiding kregen, gingen ze inzien dat je met je eigen verstand ook al een heel eind komt. Zoals we zeiden: meestal is het niet zo moeilijk om in te zien wat goed is en wat niet. Je kan door propaganda heen kijken en inzien dat niet alles wat de meeste mensen goed vinden op een bepaald moment ook goed is op termijn. Je leert inzien dat de dingen maar geleidelijk aan duidelijk worden en dat je dus je mening herhaaldelijk moet herzien. Zonder meer vasthouden aan ‘vaste waarden’ of de algemeen geldende opvattingen is geen oplossing.

Bovendien hebben allerlei mensen allerlei behoeften en prioriteiten. Sommigen voelen zich gelukkig als ze lekker kunnen eten en drinken, anderen als ze op vakantie zijn, nog anderen als ze ruim aan hun trekken komen op seksueel gebied, of als ze veel geld verdienen, en ongetwijfeld zijn er die slechts gelukkig zijn als al die voorwaarden en misschien zelfs nog enkele andere vervuld zijn. Veel mensen imiteren elkaars streven naar geluk en ontmoeten elkaar daar vaak in dichte drommen, zonder dat dit hun genot in de weg lijkt te staan. Anderen zijn meer selectief en genieten het liefst discreet en subtiel.

Het is dus zeer moeilijk om een algemene lijn te trekken over wat goed is en wat niet, en dat hoeft ook niet, er is immers geen goddelijke wet en ook geen goddelijke beloning en straf. De maatschappij heeft heel wat praktische regels opgesteld over wat mag en wat niet, maar als je bereid bent om de voorziene straf te ondergaan, doe je nog altijd wat je wil, zelfs als dat verboden is, en wie weet kom je er ongemerkt mee weg, als je niet te overmoedig wordt.

Dat is de houding die de meeste mensen vandaag aannemen. En het is ook wat de mensen altijd al gedaan hebben, ook toen het christendom nog zogezegd de overheersende moraal was. Als we eerlijk zijn, moeten we toegeven dat er toen veel uiterlijk vertoon was, veel lege rituelen en gebruiken, en veel hypocrisie. Aan de mens zelf is niet zoveel veranderd.

Rebellen. Van de Galliërs tot de indignados is een bundel onder de redactie van Anne Morelli die in 2011 al verscheen in het Frans. De Nederlandstalige uitgave door EPO brengt de Franstalige bijdragen in een Nederlandse vertaling en de Nederlandstalige (wellicht) in hun oorspronkelijke versie. De vertalingen laten hier en daar te wensen over: soms heeft men zich tevredengesteld met het louter vertalen van de Franse woorden, zonder te peilen naar de betekenis. Dat heeft enkele onbegrijpelijke zinnen voor gevolg.

In een dergelijke bundel met zeer verschillende auteurs is er onvermijdelijk ook een kwaliteitsverschil. Het gaat steeds om geschiedkundige teksten, maar de ene historicus is de andere niet, zowel in methodologische aanpak en stijl als grondigheid van het onderzoek.

Het is een aantrekkelijk idee dat ten grondslag ligt aan het boek: zijn er in onze vaderlandse geschiedenis altijd al rebellen geweest? En zo ja, waartegen hebben ze dan gerebelleerd? Is daar een lijn in te trekken?

Wanneer begint onze vaderlandse geschiedenis? In dit boek gaat men terug tot voor het begin van de christelijke jaartelling, naar de toestand in Gallië ten tijde van inmengingen aldaar door het Romeinse rijk. Herinneringen aan Caesars De bello Gallico en aan vroege geschiedenislessen met afbeeldingen van besnorde Galliërs, van wie de Belgen de dapperste waren, doemen op in onze verbeelding. Deze eerste bijdrage geeft ons echter een onbevredigend gevoel. Er wordt heel veel verondersteld gekend te zijn bij de lezer, er zijn heel wat cryptische allusies naar latere tijden, en de ware toedracht van de Gallische oorlogen blijft in het mythisch duistere verleden, ondanks allerlei historische gegevens.

Wanneer wij ons naar de Middeleeuwen begeven, wordt het al iets duidelijker, maar de sociale en economische verhoudingen die bepalend zijn voor de conflicten tussen de belangengroepen worden ook hier onvoldoende aan het licht gebracht. Zonder die achtergrondinformatie blijft elk conflict veeleer anekdotisch. Het is nog teveel een verhaal van protagonisten, niet van de kleine man.

Een tweede sectie behandelt ‘Religie als protest tegen de gevestigde orde of als uitdaging van de monarchie.’ Vanzelfsprekend gaat de aandacht daarbij eerst naar de Reformatie in de 16^de eeuw, zoals die zich vooral in de in de Nederlanden afspeelde. Het is ongetwijfeld een complex verhaal, waarin religieuze tegenstellingen uitgevochten werden in territoriale conflicten, die onder meer geleid hebben tot de splitsing van de Nederlanden en tot de hegemonie van het katholicisme in de Zuidelijke Nederlanden die tot op vandaag voortduurt in Vlaanderen. Er wordt ook aandacht besteed aan de kortstondige Calvinistische republieken (1577-85), pogingen om ook in Vlaanderen radicale republieken naar Geneefs model te stichten. Volgt dan een bijdrage over het ontstaan van het Jansenisme, een discussie binnen de katholieke kerk over genade, predestinatie, goede werken enzovoort. Van een echte rebellie kan men hier nauwelijks spreken. Het ging om zeer academische en theologische twistgesprekken tussen eminente geleerden, religieuze orden en Romeinse machthebbers. De weerslag daarvan op de bevolking bleef al bij al beperkt.

Het derde deel brengt ons meteen naar 1830 en het ontstaan van ‘België’ in de nasleep van de onderdrukking van de Franse Revolutie en de restauratie. Els Witte stelt de vraag naar de bezieling van de ‘patriotten’: was het zoals men traditioneel wil(de) doen geloven een opstand op basis van nationalistische gevoelens, of speelden er ook economische factoren mee? Heeft de burgerij de vruchten geplukt van de opstand van het gewone volk dat zijn leven had geriskeerd? In een volgende bijdrage gaat de aandacht naar de onlusten in gans Europa in 1848 en hoe die onder meer in Virton vorm kregen. Verviers is het onderwerp van een gedetailleerde studie over de arbeidersbeweging in de tweede helft van de 19^de eeuw. In diezelfde periode leerden de onderdrukte arbeiders hoe ze gebruik konden maken van de bepalingen in de Belgische grondwet die de universele mensenrechten moesten veilig stellen. Het recht op vereniging, vrije meningsuiting en uiteindelijk ook het stakingsrecht en het stemrecht werden hefbomen om hun sociale en economische eisen kracht bij te zetten. Een andere bijdrage onderzoekt de rol die de bourgeoisie en de intellectuelen daarbij gespeeld hebben in de periode 1830-1914.

Deel 4 behandelt de 20^ste eeuw. Een eerste bijdrage behandelt de gevolgen van de wereldwijde crisis van de jaren 1930 in ons land, vooral het geïndustrialiseerde Wallonië. Het is een ontstellend beeld van de sociale gevolgen van een economische crisis waaraan de arbeiders geen schuld hadden, maar die hen wel dwongen tot verzet al was het maar uit puur lijfsbehoud. De tweede bijdrage behandelt de verwarde periode van het einde van de Tweede wereldoorlog en het ‘uitbreken’ van de vrede. Het gewapend verzet, dat een aanzienlijke communistische vleugel had, had gehoopt dat het van nabij betrokken zou worden bij de afrekening met de collaborateurs en de herinrichting van de staat na de terugkeer van de regering uit Londen en het herstel van de monarchie. Maar ook hier was er veeleer sprake van een restauratie naar de vooroorlogse situatie en een onderdrukking van elke poging tot rebellie. De laatste bijdrage behandelt de onlusten in 1950 (de koningskwestie) en in 1960 (de eenheidswet). Vooral de beschrijving van de koningskwestie is tegelijk fascinerend en frustrerend. Het wordt immers niet duidelijk hoe het antileopoldisme en het separatisme in Wallonië is ontstaan, noch hoe het is ten ondergegaan en plaats heeft geruimd voor het Belgicistisch socialisme van onze dagen.

Het is een eenvoudige gedachte, maar het heeft heel lang geduurd voor we erop kwamen, en ook vandaag nog is lang niet iedereen ervan overtuigd. Als twee mensen samen een kind maken, dan bepalen de erfelijke eigenschappen van de ouders voor een groot deel hoe dat kind zal zijn. Tijdens de negen maanden dat het kind groeiend in het lichaam van de moeder doorbrengt, wordt het sterk beïnvloed door zijn omgeving, vooral door wat zich in het lichaam van de moeder afspeelt, en door de invloeden van buitenaf op het lichaam van de moeder. Bij de geboorte liggen er aldus reeds ontelbare kenmerken vast voor de rest van het leven.

Een spectaculair en schrijnend voorbeeld is de softenon-tragedie van 1961. Een ‘geneesmiddel’ tegen ochtendmisselijkheid bij zwangere vrouwen bleek de oorzaak te zijn voor zware misvormingen bij de baby’s. Maar ook roken, alcohol en drugs hebben ernstige gevolgen, die soms pas veel later zichtbaar worden. Heel wat lang onverklaarbare afwijkingen blijken zo een onmiskenbare en aanwijsbare oorzaak te hebben.

Samen met Lut neem ik nu al meer dan tien jaar elke maand deel aan een gespreksgroep voor ouders van kinderen die door zelfdoding zijn heengegaan. Elke nieuwe ouder die we ontmoeten is verbijsterd door wat er gebeurd is en zoekt wanhopig naar verklaringen. Nog nooit is daar het verband besproken tussen de zwangerschap en de zelfdoding, zoveel jaar later. Nochtans zijn de statistieken duidelijk: kinderen van moeders die roken, alcohol gebruiken of drugs nemen tijdens de zwangerschap, hebben dertig procent meer kans op allerlei moeilijkheden tijdens het leven, waaronder ook zelfdoding.

Tot voor kort was mijn houding tegenover de oorzaken van homoseksualiteit onzeker. Ik aanvaardde wel dat sommige mensen nu eenmaal homoseksueel zijn, maar waarom of hoe, ik had er geen idee van. En dus dacht ik dat het voor een deel ook wel een kwestie van keuze was.

Het is bij het lezen van het boek van Dick Swaab, Wij zijn ons brein, dat een en ander volkomen duidelijk werd. Aan de hand van zijn eigen wetenschappelijk onderzoek en dat van collega’s, geeft hij keer op keer onverbiddelijk aan dat er voor alles wel degelijk een oorzaak is. Het is een volkomen ontnuchterend boek, dat je inzicht in de mens radicaal verandert.

Meteen wil ik een kritiek anticiperen die vaak geuit is: Swaab beweert niet dat wij een willoos slachtoffer zijn van onze genen en de invloeden die ons lichaam ondergaat tijdens zijn vormingsperiode (die in feite een leven lang duurt, maar stilaan overgaat in aftakeling). Hij is een wetenschapper en hij spreekt altijd met twee woorden. Het gaat om vaststellingen, niet om theorieën. Hij drukt de kans op een afwijking uit percentages, die berusten op uitgebreide en gecontroleerde waarnemingen en proeven. Je hebt bijvoorbeeld dertig procent meer kans op zeg maar ADHD als je moeder tijdens haar zwangerschap gerookt heeft. Dat wil zeggen dat niet elk kind van zo’n moeder ADHD zal hebben, noch dat ADHD enkel daardoor wordt veroorzaakt.

Dick Swaab behandelt in zijn boek talrijke voorbeelden van het principe dat ons lichaam de basis is voor ons gedrag. Zoals ik al zei gaat het (vrijwel) nooit om een onafwendbaar lot, maar om een statistisch vaststelbare verhoogde kans op een of ander gevolg. En in (vrijwel) alle gevallen kan de mens ook leren omgaan met de bijzondere situatie waarin hij of zij zich bevindt. Dat kan in de eerste plaats door het inzicht dat men inderdaad afhankelijk is van zijn lichaam. Wanneer een pedofiele persoon beseft dat die neiging niet ontspruit uit zijn of haar misdadig brein, maar een natuurlijk verschijnsel is, veroorzaakt door gebeurtenissen in zijn of haar leven waarvoor die persoon geen enkele verantwoordelijkheid draagt, kan die persoon daar misschien beter leren mee omgaan.