Lieve lezers allemaal, het is weer eens zover, we hebben weer een kaap gerond, we zijn een mijlpaal gepasseerd, er is een drempel overschreden. Ik heb het hier nu eens niet over de belangrijke gebeurtenissen in de wereld die we elke avond op het nieuws voorgeschoteld krijgen. Nee, het gaat om mijn blog, mijn website hier op Seniorennet, mijn Kroniek.

Je hebt het waarschijnlijk niet opgemerkt, maar misschien was jij wel de bezoeker die de 200.000ste pagina aanklikte! Hartelijk gefeliciteerd!

Ik verheug me ten zeerste over jullie gestadige belangstelling, of je nu een trouwe klant bent dan wel een toevallige voorbijganger. Ik voel me vereerd dat jullie zo talrijk en zo vaak bij mij langskomen. Ik schrijf omdat ik het niet laten kan, maar het is onnoemelijk veel leuker als er ook nog lezers zijn, dat wel.

Over enkele maanden ben ik vijf jaar bezig met mijn Kroniek en ik ben niet van plan om ermee te stoppen. Je zal dus, als alles goed gaat, ook in de toekomst hier terecht kunnen voor de klassieke ingrediënten: kritische besprekingen van de boeken die ik lees; commentaar bij de politieke en sociale actualiteit; etymologische verkenningen en wijze spreuken en gezegden; filosofische overpeinzingen; polemische confrontaties met de Bijbel, de kerk en met het geloof; reizen in de wereld van de muziek; wandelingen door tijd en ruimte, met aandacht voor kalenders, tijdrekening, klokken en zelfs astronomie; bibliofiele ontboezemingen over boeken, boekdrukkunst, typografie, schrift en taal; wandelingen in de natuur in alle seizoenen; eigen poëzie en kortverhalen en eigen vertalingen uit de wereldliteratuur; interessante sites op het internet; wetenschappelijke merkwaardigheden; hoogte- en dieptepunten uit de wereldgeschiedenis en uit mijn eigen leven en nog zoveel meer: er staan nu al bijna 900 teksten op mijn site…

Er zijn nog enkele projecten die ik begonnen ben, maar die op verdere afwerking wachten. Zo zou ik graag (ooit) alle vijftien kwartetten van Sjostakovitsj analyseren en bespreken; in al de opera’s van Wagner de problematiek van de liefde onderzoeken; bij P.D. James het beeld van het huwelijk bekijken; van P.B. Shelley Queen Mab helemaal vertalen, met al de noten en toelichtingen; van William Trevor alle romans bespreken; een prosopografie (verzameling levensschetsen) en een beknopte geschiedenis schrijven van atheïsme en ongeloof in Vlaanderen…

Genoeg werk voor wellicht meer jaren dan ik nog tegoed heb!

Ik besluit met een welgemeend woord van dank aan jullie allemaal, maar heel speciaal aan de lezers en lezeressen die ik ook persoonlijk heb leren kennen via mijn blog en e-mail. Ik wens jullie een goede gezondheid toe en nog veel leesgenot.

Van harte,

Karel

Een Nederlandse lezeres maakte me terloops opmerkzaam op het tijdschrift Civis Mundi. Onlangs is men daar overgeschakeld naar een digitale publicatiewijze. Ik citeer uit de ‘Achtergrond’:

Sinds begin 1962 heeft Civis Mundi (aanvankelijk Oost-West), gefungeerd als een centrum ter bevordering van een wetenschappelijk verantwoorde bezinning op de grondslagen, inrichting en functionering van de moderne samenleving en cultuur: in jaren ’60 toegespitst op de Oost-West problematiek; en sinds de jaren ’70 verruimd tot bevordering van de actieve participatie van burgers aan het wereld-gebeuren door verstrekking van samenhangende informatie en oriëntatie over de processen en krachten die de ontwikkeling van dat wereld-gebeuren bepalen en in lijn hiermee tevens ter stimulering van de bewustzijnsontwikkeling in het kader van de versnelde ontwikkeling van de moderniteit sinds de jaren ‘60. Sinds eind jaren ’80 is het tenslotte gepresenteerd als een kritische reflectie op politieke filosofie en cultuur. Daarbij is gebruik gemaakt van een eigen tijdschrift en daarmee verbonden activiteiten (symposia, radio-discussies, lezingen, cursussen, e.d.).

Na bijna een halve eeuw is de tijd aangebroken over te stappen op een nieuwe koers. Civis Mundi gaat verder als een onafhankelijk instituut en een gedigitaliseerd tijdschrift met tweeërlei doel:

 kritische reflectie op achtergrond, problematiek en perspectief van de moderniteit als westerse creatie, bron van politiek-filosofische inspiratie en exponent van universele ambitie;

 en bevordering van interdependent, interdisciplinair, contextueel en coherent denken als antwoord op de fragmenterende en desintegrerende krachten en tendenties in de moderne samenleving en cultuur. Coherent denken wordt bovendien ondermijnd door de snelle opmars van internet met als gevolg een neiging kennis zonder meer gelijk te stellen met losse informatie. Civis Mundi specialiseert zich kortom in een interdisciplinaire aanpak van ontwikkelingen, problemen en perspectieven van de moderniteit en een kritische toetsing van gevestigde structuren, opvattingen en vooroordelen daarover.

Dit is de website: http://www.civismundi.nl/index.php. Je kan er abonneren op een nieuwsbrief, alles gratis natuurlijk.

Ik las er een lezenswaardig artikel van Jaak Peeters over de huidige politieke toestand in België en over de N-VA in het bijzonder. Dat was voldoende aanleiding om even na te kijken wie die auteur was (°1946, hij is psycholoog en filosoof en politiek actief in de Vlaamse beweging) en of hij nog meer had geschreven. In de steeds nuttige catalogus van de openbare bibliotheken van Vlaams-Brabant ontdekte ik enkele werken van zijn hand, waaronder Jaak Peeters, De worsteling met de moderniteit. Pleidooi voor een esthetische levensbeschouwing, uitg. Pelckmans, Kapellen, 223 blz., € 18,95. Bij mijn eerstvolgend bezoek aan de Leuvense bibliotheek Tweebronnen ontleende ik het exemplaar, ik heb het net uit. Helaas was dat een teleurstelling. Het lijkt een te snel geschreven boek: de taal is niet altijd even verzorgd, de stijl niet homogeen: soms betogend, soms onbezonnen scheldend en veroordelend, soms een wetenschappelijkheid ambiërend of pretenderend die de auteur niet kan waar waken. De moeilijkheid is dat hij het naar eigen zeggen niet nodig of nuttig vond om naar de bronnen te gaan voor zijn wijsheid. Hij meent dat dit al vaak genoeg gedaan is en steunt zich dus op secundaire literatuur, op auteurs die dus wel zelf de bronnen geraadpleegd hebben. Hij neemt zijn citaten van de klassieke auteurs dus over uit die analyses en syntheses van anderen. Daarmee legt hij zich neer bij en vertrouwt zich toe aan hun interpretaties en hun steeds selectieve aanpak. Dat kan meevallen, als men te maken heeft met regelrechte autoriteiten, zoals een Dijsterhuis. Maar het kan ook behoorlijk tegenvallen als men met mindere goden te maken heeft of met meer twijfelachtige lieden, die een verborgen agenda hanteren, zoals helaas niet ongebruikelijk is, zowel bij publicisten van linkse als van rechtse signatuur, zoals de marxist Eric Hobsbawm (die de auteur hardnekkig Hobshawm noemt), of de controversiële conservatieve Roger Scruton. Een andere eigenaardigheid is dat Peeters zijn secundaire bronnen uitsluitend in de Nederlandse vertaling leest en citeert. Ook dat kan misschien meevallen, maar dat is niet mijn ervaring. Ik heb in mijn leven nog maar één Nederlandse vertaling gelezen die het origineel benaderde en dat is de meesterlijke omzetting die Max Schuchart maakte van Tolkiens glorieuze The Lord of the Rings en het leuke The Hobbit.

Hoe dan ook, het boek van Jaak Peeters is geen originele intellectuele hoogvlieger. Het is veeleer een aaneenrijgen van allerlei citaten uit de boeken die hij gelezen heeft en van citaten in die boeken van nog andere auteurs, gekruid met de persoonlijke opinies van Jaak Peeters. Ook die opinies gaan alle kanten uit; soms zijn ze verantwoord, soms pedant, soms slaan ze de bal helemaal mis, soms zijn ze gewoon ergerlijk, zoals wanneer hij onnadenkend insisteert dat homoseksualiteit ‘niet de normale seksualiteit is’ en ‘noodzakelijkerwijze steriel moet zijn’; of wanneer hij onnodig scherp tekeer gaat tegen het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding.

Ik kan je dit boekje niet aanraden, lieve lezers. Je kan veel beter één bladzijde lezen van een belangrijk auteur dan de 322 die deze zelfverklaarde derderangs auteur aan hen wijdt.

Sinds enige tijd heb ik me ingeschreven voor de nieuwsbrief van de Britse National Secular Society, klik hier voor hun website: http://www.secularism.org.uk/. In hun jongste mail vond ik een verwijzing naar een tekst van Frans De Waal, de bekende bioloog-primatoloog, van wie ik hier onlangs een belangrijk boek besprak, klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=676013.

In The New York Times liet De Waal een zeer interessant artikel verschijnen onder de titel: Morals without God?, klik hier voor de tekst: http://opinionator.blogs.nytimes.com/2010/10/17/morals-without-god/?emc=eta1. 

Vooral één opmerking heeft me even ‘gepakt’: als we de bestaande godsdiensten hebben afgewezen, om welke gerechtvaardigde reden dan ook, zal het noodzakelijk blijken om nieuwe organisaties in het leven te roepen om te voldoen aan terechte (religieuze) verlangens in de mens; welnu, die nieuwe modellen zullen op korte tijd onvermijdelijk verglijden naar de oude religies, met voorgangers, idolen, heilige boeken, morele voorschriften &c. Ik moet toegeven dat dit in het verleden inderdaad altijd al zo gegaan is. Maar moet het ook?

Om te eindigen wijs ik mijn lezers graag op het bestaan van twee computerprogramma’s, bestemd om je persoonlijke bibliotheek te catalogiseren. Boekenliefhebbers komen er vroeg of laat toe om hun boekenbezit te ordenen op een of andere manier, al was het maar om te vermijden dat je hetzelfde boek tweemaal aankoopt. Dat kan een simpel lijstje zijn in Word, of een heuse database. Mijn eerstgeboren zoon heeft ooit voor mij op zijn Commodore 64 een erg handig programmaatje geschreven in Basic, met allerlei leuke toepassingen, zoals de herkenning van een auteur als je de eerste letters van zijn naam intikt. Helemaal leuk is een programma als LibraryThing. Je creëert er online een eigen bestand van je boeken, met mogelijkheden om je bibliotheek in te delen naar eigen smaak en behoeften. Voor het invoeren van je boeken hoef je slechts enkele aanduidingen te geven, bijvoorbeeld Tolkien, of Hobbit en dan kan je kiezen uit een reeks boeken die op je scherm verschijnt, inclusief de cover. Gewoon aanklikken en het boek zit in je catalogus! Je kan er nog allerlei opmerkingen en details aan toevoegen. Er is zelfs een mogelijkheid om in te voeren op basis van de ISBN-code, zelfs met een barcodelezer. En daar stopt het niet bij! Het is namelijk ook een sociale website voor boekenliefhebbers. Zo kan je meteen zien welk ander lid dezelfde boeken heeft als jijzelf en kan je die een berichtje laten… Er zijn nog vele andere toepassingen, teveel om op te noemen en alles in verscheidene talen, ook in perfect Nederlands. Tot 200 boeken is het gebruik gratis, daarboven betaal je $10 per jaar of minimaal $25 voor levenslang gebruik. Het zal je niet verbazen dat ik met plezier zelfs $40 heb gestort, ik heb al 229 van mijn boeken ingevoerd, de rest volgt. Je kan dat gaan bekijken als je wil, klik hier: http://www.librarything.nl/home/KarelDhuyvetters.

Er is een gelijksoortig Nederlands programma: http://boekenliefde.nl/index.html. Ik heb voor het meer internationale LibraryThing gekozen omdat ik nu eenmaal weinig in het Nederlands lees. Mijn teleurstellende ervaring met het boekje van Jaak Peeters heeft me weer voor een tijdje genezen van elke neiging om dat nog eens te proberen, maar als een van mijn lieve lezers een interessant boek in onze heerlijke moedertaal tegenkomt, dan ben ik altijd klant.

Een mens voelt dat heel goed aan, je kent immers de signalen. De spijsvertering werkt wat tegen, je slaapt minder goed, je droomt van akelige of compromitterende dingen, je bent meer prikkelbaar en reageert emotioneel op wat er in je omgeving gebeurt. Je hebt onbestemde verlangens en onverklaarbare antipathieën. Kortom, je bent uit je gewone doen en je voelt je daar allerminst goed bij. Stilaan begin je je af te vragen hoe dat komt, wat de aanleiding of de oorzaak is.

Misschien is het gewoon ‘het vallen van de blaren’, een jaargetijde waarin iedereen wat melancholisch wordt. De zomer is voorbij, de natuur gaat geleidelijk over op een trager ritme, de winter staat voor de deur. Je komt minder buiten en daardoor ontmoet je minder mensen, de kans op vereenzaming neemt toe.

Over enkele maanden word ik vijfenzestig. Ik stel vast dat ik met gemengde gevoelens uitkijk naar 16 januari 2011. Niet dat er ook maar iets gaat veranderen: ik ben al op pensioen sinds eind oktober 2005. Ik plan geen grote feestelijkheden. Het vooruitzicht dat ik vanaf dan gratis op de bus mag en voor een paar euro met de trein mag rijden, is wel leuk maar niet echt wereldschokkend. Ik maak immers weinig gebruik van het openbaar vervoer, niet omdat ik veel met de auto reis (ik rijd zelf nooit met de auto, nooit gedaan), maar omdat ik me weinig verplaats en ook niet van plan ben om daaraan veel te veranderen. Toch is er iets met het ronden van die kaap. Ik denk dan aan mijn Vader zaliger, die werkte tot zijn 65^ste en een jaar later al begraven was. Of aan mijn broer die al op zijn 59^ste stierf; ik hoor hem nog zeggen: ik was wel graag zo oud geworden als ons Vader… Ik denk ook aan mij oudste broer, tien jaar ouder dan ik en sinds twintig jaar geplaagd door ernstige gezondheidsproblemen, die nu lijken te culmineren. Hoe dan ook, in onze maatschappij ben je op 65 officieel ‘oud’ en dat doet me blijkbaar toch wel iets.

Wij mensen zijn erg gehecht aan onze gewoonten en ik ben een goed voorbeeld van die algemene regel. Ik draag mijn schoenen twintig jaar, mijn cardigans tot ze van mijn lijf vallen, een nieuwe jas koop ik wellicht nooit meer. De kans is klein dat ik nog aan nieuwe hobby’s begin of dat ik de oude laat. Mijn ontbijt is een vast ritueel van vers geperst citrussap en ontbijtgranen met melk, gevolgd door de pilletjes voor het hart en de slechte cholesterol. Rond kwart na tien drink ik een kop bancha thee, na de broodmaaltijd op de middag een kop cafeïnevrije espresso, rond half vier een kop kukicha thee. ’s Avonds kook ik, daarna doen we de vaat met de hand, onze vaatwasmachine hebben we van de hand gedaan aan familie. Vervolgens kijken we naar het journaal op tv, soms naar educatieve of culturele programma’s, vooral op BBC, of naar de klassieke muziekzender Mezzo, of luisteren we gewoon naar muziek op radio of cd, Lut met een kruiswoordpuzzel, ik met een boek. Op zaterdagvoormiddag doen we inkopen in een klein grootwarenhuis in het naburige dorp.

Onze huiselijke gewoonten worden zelden onderbroken, we hebben blijkbaar meer behoefte aan de rust van onze vaste gebruiken dan aan de mogelijke opwinding van verrassingen of uitzonderlijke gebeurtenissen.

Een nadeel daarvan is, dat als er dan toch plots iets gebeurt, je er onwennig op reageert, dat het je meer aangrijpt dan normaal is. Onverwacht bezoek, gebeurtenissen in de familie of in de buurt, zelfs feiten in het nieuws zijn al voldoende om de spanning te doen stijgen. De media doen er trouwens alles aan om een en ander zo op te kloppen dat zelfs triviale zaken kunstmatig een belang krijgen dat wij ze zelf niet zouden geven. Een voorbeeld.

Sinds vier weken is Vlaanderen in de ban van de zogenaamde parachutemoord en van de Marollenmoord. Het zijn rechtszaken voor een hof van assisen, dus met een volksjury. In het ene geval gaat het (wellicht) om een passionele moord op een liefdesrivale, in het andere (wellicht) om een gewelddaad van een jonge drugsverslaafde. De beide kwesties hebben voor mij slechts een zeer relatief belang. Ik weet dat dergelijke zaken gebeuren, helaas, maar de details van de concrete gevallen interesseren me niet. Ik lees nooit kranten of magazines en kijk ook niet naar reportages over dergelijke kwesties op tv. Het zijn randverschijnselen in de maatschappij die wat mij betreft slechts een eenmalige vermelding verdienen in het nieuwsoverzicht. Ik heb dus al weken lang uitvoerig de gelegenheid om mij te ergeren aan de misplaatste aandacht die de media aan die kwesties geven.

Een ander voorbeeld. België heeft 129 dagen na de parlementsverkiezingen nog steeds geen regering, er is zelfs geen uitzicht op een mogelijk begin van een regeringsvorming. De reden daarvoor is zeer eenvoudig: de verkiezingsuitslag heeft duidelijk aangetoond dat Vlaanderen, Wallonië en Brussel drie zeer verschillende entiteiten zijn, op werkelijk alle gebied. Men probeert wanhopig te doen alsof dat niet zo is en een federale regering te vormen, maar dat kan onmogelijk lukken. Een Belgische regering moet immers algemene wetten maken en een algemeen beleid voeren voor het hele land, terwijl de Franstaligen een (links) beleid wensen dat voor hen geschikt is, terwijl de Vlamingen een (rechts) beleid willen dat voor Vlaanderen past. Geen van beiden wil dat de andere bepaalt wat in de eigen regio gebeurt. Een vergelijk is niet meer mogelijk en het is ook niet wenselijk: we zijn drie verschillende regio’s, er zijn geen Belgische oplossingen voor onze problemen, het moet maatwerk zijn voor elk van de drie. Een zeer verregaande autonomie op vrijwel alle vlakken is dus de enige oplossing en daarover is iedereen het eens.

Het probleem is echter dat men die autonomie wil regelen binnen een Belgisch staatsbestel. De discussie wordt gevoerd naar aanleiding van de vorming van een federale regering, terwijl ze zou moeten gevoerd worden door de democratisch verkozen parlementen van de drie regio’s. Maar die houden zich zeer ver van die discussie en doen gewoon hun werk voor die aangelegenheden waarvoor de autonomie al een feit is.

Men kan er dus niet uitgeraken en iedereen weet dat, iedereen beseft dat het zo niet verder kan. Zelfs als er nu nog een keer een laatste compromis bereikt wordt, wat weinig waarschijnlijk is, zal dat niet lang standhouden. We gaan naar autonome regio’s, onvermijdelijk. De vraag is alleen wanneer en hoe.

Sinds maanden maak ik me dus dagelijks druk over de zinloze show die opgevoerd wordt voor de televisiecamera’s en microfoons en in kranten en tijdschriften. Men kent de problemen en men weet wat de eindoplossing zal zijn. Maar men gaat toch door met de klassieke onderhandelingen voor de vorming van een federale regering, alsof we nog in 1830 zijn. Geen wonder dus dat ik het ook op dat punt behoorlijk op mijn heupen krijg, zeker als de oppermalloot van de socialistische vakbond ons na de zoveelste ergerlijke treinstaking ook nog eens komt vertellen dat de Vlaamse linkse politieke partijen één front moeten vormen met de Waalse, veeleer dan met de Vlaamse! Die man hoort thuis in een reservaat, een psychiatrische instelling of in Noord-Korea.

Ook de houding van de Franstalige politici is ronduit ergerlijk. Zij zien elke Vlaamse eis voor autonomie (terecht) als een bedreiging van hun onrechtmatig verworven rechten. Maar dat is precies autonomie: je eigen boontjes doppen en niet afhankelijk zijn van anderen, als het goed gaat of het slecht. Men is in Vlaanderen niet meer bereid tot verregaande overdrachten van de ene regio naar de andere. Aangezien het niet lukt om binnen België een billijke verdeling van de middelen af te spreken op basis van objectieve criteria, zit er niets anders op dan het land te verdelen en elk onze zin te doen.

Wij hebben Wallonië of Brussel niet nodig. Wij voelen ons niet met hen verbonden, er zijn geen emotionele banden, wij zijn geen oewaarde landchenoten’. En dat wij hen ooit nodig zouden kunnen hebben, dat zij ons van de ondergang zouden redden, dat is om meer dan één reden erg onwaarschijnlijk: ze hebben ons nog nooit geholpen, hebben ons altijd uitgebuit; zij zijn met drie miljoen, wij met zes miljoen; zij zijn ons niet gunstig gezind, nooit geweest en ook nu niet, want zij weigeren ons het zelfbestuur dat wij al zo lang opeisen.

Het zal mijn lezers geenszins ontgaan zijn dat ik me ook mateloos opwind over godsdienst en religie. Steeds meer mensen wenden zich af van de kerk en dat is een goede evolutie. Maar uit eigen ervaring weet ik dat het niet simpel is om zomaar definitief en volledig te breken met een kerkelijk verleden. Het is een proces dat zou moeten begeleid worden, want de banden waren heel intens en diep, een leven lang. Ik meen ook dat onverschilligheid geen alternatief is voor kerkelijkheid. Ik wil iets in de plaats, maar dat is veel gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ik probeer nu al drie jaar enig contact te krijgen met ‘lotgenoten’, maar heb daarin nog geen enkel concreet resultaat geboekt. Ik wil graag gelijkgezinden ontmoeten, met hen praten of corresponderen; ik wil me inzetten voor een vrijzinnige, humanistische maatschappij, ik wil deelnemen aan manifestaties en samenkomsten en vieringen, ik wil me dienstbaar maken in een niet-confessionele samenleving. Maar dat lukt me absoluut niet. Jammer.

Naast deze grote of ernstige ergernissen zijn er ook nog enkele mindere, maar die toch bijdragen tot de malaise. Door een jarenlang gebrek aan lichaamsbeweging en eindeloze uren gebogen over boeken of starend naar een computerscherm, zittend in een zetel, heb ik een heel stramme nek gekregen en dat is echt wel hinderlijk. Het is vervelend als je lichaam tegen wringt bij je hobby: lezen en schrijven.

We hebben ons recentelijk een laptop aangeschaft, dan kunnen we allebei ongestoord computeren. Daarbij hoort ook een draadloze internetverbinding en een lokaal netwerk, natuurlijk. Met enige moeite heb ik dat geïnstalleerd. Maar nu zijn er allerlei compatibiliteitsproblemen en conflicten tussen toestellen en programma’s en dat is veel minder gemakkelijk op te lossen als je geen specialist bent. Een laptop heeft geen muis maar een ‘pad’, een kleine zone aan het toetsenbord waarop je kan klikken en vegen en schuiven… Dat is even wennen, wellicht zelfs langer dan even, want aan mijn rechterhand ben ik 20% gehandicapt na een val met de moto en een Sudek-episode. Ik voel allerlei krampen en stijfheid door die ongewone bewegingen en houdingen.

En dan is er het Zaans klokje dat ik ooit kocht in de brocante: plots stilgevallen. Een reinigingsbeurt en wat zuinig aangebrachte olie brachten soelaas, maar dan viel plots de haak waaraan het ophing uit de muur en daar gaapt nu een vrij aanzienlijk gat, dat zich maar moeilijk laat vullen op een manier die toelaat om er weer een plug in aan te brengen. Dus ligt het klokje nu al enkele weken stom en triest te wachten en mis ik mijn dagelijkse gewoonte om de gewichten op te trekken en het vrolijke belletje op het halve en het volle uur. Enkele dagen later kreeg ook het Kundo-klokje kwalijke kuren: zomaar stilvallen; dat zal ook reinigen en oliën worden, maar dat is een erg delicate zaak: de ronddraaiende ‘slinger’ hangt op aan een stalen draadveer en voor je het weet, knapt die af…

Deze zomer heb ik verzuimd om wat buitenschilderwerk te doen aan ramen en deuren en ook enkele kleine herstellingen aan de goten weeral uitgesteld. Nu is het daarvoor te vochtig en te koud, het zal dus volgend jaar moeten gebeuren, maar dat zeg ik nu al enkele jaren…

We hebben nu gescheiden riolering in de straat en we moeten daarop aansluiten. De gemeente draagt voor duizend euro bij en we zouden een schatting van de kosten krijgen, maar die is er nog niet. De oprit is in asfalt, dat zal dus breekwerk worden, geen aangenaam vooruitzicht.

Als ik dat zo allemaal bijeen zie, dan denk ik enerzijds: waarover maak ik me druk? Maar anderzijds begrijp ik ook wat beter waarom ik me niet helemaal lekker voel. Er is namelijk een irritante verstoring van de normale gang van zaken, van de vaste gebruiken in ons gezinnetje en dat wringt bij het gewoontedier dat ik ben. Langs de andere kant is er een ongelooflijke lethargie en een manifeste onwil om iets te veranderen in dit apenland van ons en om de politieke en ideologische problemen eindelijk een deugdelijke oplossing te geven en voorgoed een einde te maken aan de kerkelijke overheersing in Vlaanderen.

Het is wellicht die tegenstelling in mij die de oorzaak is van mijn ongemak. Van sommige dingen in mijn directe omgeving wens ik helemaal niet dat ze veranderen, voor andere, meer algemene en principiële kan het voor mij niet snel genoeg gaan.

Ik hoop, lieve lezers, dat ik jullie niet verveeld heb met deze jeremiade. Misschien heb je jezelf er een beetje in herkend en heb ik je zo wat geholpen om de relativiteit van de dingen in te zien. Dat ik het allemaal eens heb mogen zeggen/schrijven heeft op mij hopelijk een gelijkaardig effect.

De katholieke aartsbisschop van Mechelen-Brussel, André Léonard, zegt in een autobiografisch boekje dit over aids:

“Ik zie in deze epidemie dus geen straf, hoogstens een soort immanente gerechtigheid, een beetje zoals we op het ecologische vlak soms de rekening gepresenteerd krijgen voor wat we het milieu aandoen.”

We moeten die zinnetjes goed lezen. Het meest opvallende daarin is het woordje gerechtigheid. Het is een zeer zwaarwichtig woord, dat we enkel in zeer ernstige omstandigheden gebruiken: gerechtigheid is geschied! De gerechtigheid Gods. Het zwaard der gerechtigheid. Naar recht en gerechtigheid. Het zijn staande uitdrukkingen voor plechtige, formele gelegenheden. Niemand zal dat woord ijdel of lichtvaardig in de mond nemen. We bewaren het om uitdrukking te geven aan onze diepste gevoelens over recht en rechtvaardigheid, vooral wanneer die in het gedrang zijn gekomen. Zo zeggen we aan het einde van een proces, wanneer een manifest onschuldige wordt vrijgesproken, of wanneer een onverbeterlijke misdadiger uiteindelijk toch wordt veroordeeld: gerechtigheid is (dan toch) geschied.

Het gaat dus steeds om een situatie waarin iemand een overtreding heeft begaan, waarbij onrecht is gebeurd, waarbij een wet is overtreden, of wanneer iemand daarvan beschuldigd is. Gerechtigheid geschiedt, wanneer de uitspraak daarover gezien wordt als rechtvaardig, als in overeenstemming is met de geest en de letter van de wet. Dat zijn de elementen: een beschuldigde, de beschuldiging van een wetsovertreding, een oordeel volgens de wet en een evaluatie van dat oordeel.

Laten we dat toepassen op aids en wat André Léonard daarover zegt.

Wie is hier de beschuldigde? Dat is de persoon die aan aids lijdt. In een latere verduidelijking zei André Léonard dat hij enkel die personen viseerde die aids hadden opgelopen door promiscue seksueel gedrag, dus niet de kinderen die het hiv-virus hebben overgeërfd van hun ouders, noch de moeders die het hebben van hun wettige echtgenoot of omgekeerd, noch de verplegenden die besmet geraken in de uitvoering van hun taak enzovoort.

Seksueel promiscue gedrag, zo zei Léonard, kan niet goedgekeurd worden door de kerk. Hij bedoelt daarmee elke seksuele daad buiten het monogame huwelijk, en daarbinnen elke seksuele daad die niet rechtstreeks en uitsluitend op de voortplanting gericht is.

Dat verkeerd, onterecht gebruik van de seksualiteit is dan bijvoorbeeld masturbatie, orale en anale seks en wat dies meer zij, maar ook ‘normale’ seks met andere partners dan de wettige echtgenoot of seks tussen personen van hetzelfde geslacht, of seks van volwassenen met minderjarigen, of seks tussen minderjarigen of tussen ongehuwde volwassenen, of seks met dieren… we kunnen nog wel even doorgaan, want de menselijke vindingrijkheid op seksueel gebied is nauwelijks in te dijken.

We kennen nu dus de beschuldigden: de aidslijders die de ziekte hebben opgelopen door promiscue seksueel contact.

Wat is dan de beschuldiging?

Dat zij bepaalde wetten hebben overtreden, anders kan je niet beschuldigd worden. Welke wetten zijn dat? Dat kunnen algemeen aanvaarde wetten zijn, uitgevaardigd door de staat en te boordelen door het gerecht. Seksueel verkeer tussen volwassenen en minderjarigen is strafbaar, dat is duidelijk. Maar wij zien onmiddellijk dat de kerkelijke wetgeving, of de christelijke moraal, veel verder gaat dan het strafrecht. Masturbatie bijvoorbeeld is (gelukkig) niet strafbaar, tenzij je dat in het publiek doet, zoals Diogenes. Wat volwassen partners, al dan niet van hetzelfde geslacht, al dan niet getrouwd, in de beslotenheid van een privéwoning of zelfs ergens op een afgelegen plek in de natuur doen, daar maakt de wet of het gerecht zich hier bij ons niet druk over. Promiscue seksueel gedrag is dus voor de burgerlijke wetgeving grotendeels niet strafbaar.

Het is dus enkel de kerk die hier een oordeel en een veroordeling uitspreekt, voor een overtreding van de eigen wetten van de kerk, die veel verder gaan dan de wetten van de staat en zelfs verder dan de algemeen erkende rechten van de mens. Die zeggen immers dat men niemand mag discrimineren op basis van (onder meer) seksuele geaardheid of voorkeur, bijvoorbeeld homoseksualiteit. Iemand veroordelen op die basis is wel de grootst mogelijke discriminatie.

Wat zegt nu de aartsbisschop over aids? Dat het geen straf (van God) is, maar een (soort van) immanente gerechtigheid. Met gerechtigheid bedoelt hij dat gerechtigheid is geschied, wanneer iemand aids heeft gekregen door promiscue seksueel gedrag. Met immanent bedoelt hij, dat het gevolg rechtstreeks verbonden is met de overtreding; hij spreekt van een ‘logisch gevolg’, onvermijdelijk, noodzakelijk, uit de aard van de zaak zelf. Hij stelt dus dat het in overeenstemming met de letter en de geest van de wet is, dat iemand dan aids krijgt.

Over welke wet gaat het dan? Hier haalt Léonard de dingen door elkaar. Het is onmogelijk dat iemand door het overtreden van een kerkelijke wet een ziekte zou oplopen, terwijl iemand die niet kerkelijk is en dus niet gebonden door die particuliere wetten, die ziekte niet zou kunnen krijgen. Toch stelt hij dat men door het overtreden van (louter) kerkelijke wetten altijd en noodzakelijkerwijze aids zou krijgen, en dat je aids dus altijd kan vermijden door de kerkelijke wetten na te leven. Dat is de betekenis van immanente gerechtigheid.

Laten we wel wezen. Aids krijg je door promiscue seksueel contact enkel indien je partner hiv-positief is en je geen voorzorgen neemt. Er is dus een heel ruime waaier aan seksueel promiscue gedrag waarbij je geen enkel risico loopt op aids, zelfs met aidspatiënten en hiv-positieve partners. Anderzijds kan je ook door louter toeval aids krijgen, bijvoorbeeld door een prikaccident in de verpleging. Er is dus geen sprake is van enige wetmatigheid, immanentie of noodzakelijkheid die verband houdt met de kerkelijke morele wetgeving.

Er is ook geen sprake van enige wetsovertreding, althans niet van algemeen geldende wetten. Er is geen enkele wet die zegt dat je niet onveilig mag vrijen, zelfs niet met aidslijders of hiv-positieve partners. Er zijn slechts enkele gevallen bekend van mensen die veroordeeld zijn omdat ze wetens en willens en met kwaadwillige bedoelingen een partner buiten zijn of haar weten hebben besmet. Promiscue gedrag is dus niet strafbaar, zelfs niet als het risicovol is. Als er geen wet overtreden is, is er ook geen beschuldigde, geen veroordeling, en kan er ook geen sprake zijn van gerechtigheid wanneer iemand aids krijgt.

We kunnen in bepaalde gevallen wel zeggen: eigen schuld, dikke bult, maar dan enkel wanneer iemand risicovolle seksuele contacten aangaat zonder de nodige voorzorgen te nemen. Dat geldt voor alle seksueel overdraagbare ziekten en dat geldt nog meer voor aids.

Maar zelfs in dat geval is er wel sprake van een logisch gevolg, maar niet van gerechtigheid. Dat is de fundamentele vergissing van Léonard en dat is ook waaraan zoveel mensen zich storen. Hij dicht daar iets of iemand een macht toe om een oordeel te vellen, om een juridische en ethische of morele uitspraak te doen over oorzaak en gevolg. De ziekte mag dan al geen straf zijn volgens hem, het is in zijn ogen het ‘terecht’ onvermijdelijk gevolg van een onvoorzichtige daad; gerechtigheid geschiedt met andere woorden wanneer iemand onvoorzichtig is, de onvoorzichtigheid is een overtreding van een wet.

Léonard weerhoudt zich nog net van te zeggen dat het een straf van God is, maar waar komt die gerechtigheid volgens hem dan wel vandaan? Niet van de burgerlijke wetgever, niet van de goddelijke. Het moet dus van de Natuur zelf komen: het is de Natuurwet die overtreden wordt en het is de Natuur die zich wreekt door de overtreder aids te bezorgen. Dat is de gedachtegang en het is belangrijk dat we dat inzien.

Enerzijds is het een drogreden in hoofde van de aartsbisschop, want als de kerk over de Natuur spreekt, dan bedoelt ze daarmee steeds God zelf, want God is de almachtige schepper van de natuur, die hij constant in stand houdt. God heeft de natuur gemaakt zoals hij is. Als er aids is, is dat omdat God dat veroorzaakt of toelaat. Als hij zou gewild hebben dat er geen aids was, dan zou er geen aids geweest zijn.

Het is ook niet de mens die tegen de wil van God in aids heeft in de wereld gebracht, door promiscue seksueel gedrag bijvoorbeeld. Zelfs in de fantaisistische veronderstelling dat aids op de mens is overgegaan door seksueel contact van de mens met hiv-positieve apen, is het nog altijd niet de mens die de apen hiv-positief heeft gemaakt; en als de kerk haar verbod op promiscue seksueel gedrag wil uitbreiden tot de bonobo’s, dan gaat ze, als ik goed ingelicht ben, zich een wanhopig ondankbare en uitzichtloze taak op de hals halen.

Anderzijds is het verschuiven van de gerechtigheid Gods naar de Natuur een aanwijsbare filosofische en wetenschappelijke vergissing. Men dicht de Natuur dan een zeer antropomorfe wraaklustigheid toe die ze manifest niet heeft: de Natuur bestraft zogezegd wie haar wetten overtreedt. Je zou soms wensen dat het zo was, dan zouden we misschien wat voorzichtiger zijn. De vergelijking die Léonard maakt met milieuovertredingen gaat niet op. Zeker, als we de wereld vervuilen, moeten we in ons eigen vuilnis leven en we staan ongetwijfeld nog voor heel wat gevolgen van onze daden die we nu nog niet kunnen overzien. Maar het is een primitieve, animistische en totaal onwetenschappelijke manier van denken als we de natuur krachten en bedoelingen toedichten die er gewoon niet zijn. De natuur werkt met wetmatigheden en met het toeval, punt uit. De natuur heeft geen bedoelingen, geen emoties, kan niet blij of boos zijn, kan ook geen wraak nemen wegens overtredingen, er is in de natuur geen immanente rechtvaardigheid of gerechtigheid, ik wou dat het waar was! De natuur is het weerloos slechtoffer van haar belagers.

Aids is geen reactie van de natuur op risicovol promiscue seksueel gedrag met hiv-positieve partners. Aids is een toevallige afwijking in de natuur, zoals ook de mens niet meer en niet minder is dan het resultaat van een lange evolutie, volgens bepaalde wetmatigheden maar evenzeer met veel toevallige omstandigheden en voorvallen.

Er is dus in de natuur op geen enkele manier sprake van immanente gerechtigheid. Het is integendeel de kerk die aan de normale, logische consequentie van risicovol seksueel gedrag een morele betekenis geeft. Zij verbindt haar specifieke morele voorschriften en haar eigen, zogenaamd goddelijke gerechtigheid aan wat niets anders is dan een ethisch neutrale biologische wetmatigheid. Dat is vanuit wetenschappelijk maar ook vanuit filosofisch standpunt een ontoelaatbare uitbreiding.

De kerk situeert dat risicovol seksueel verkeer vooral in homoseksuele middens. Voor dat vanuit kerkelijk oogpunt principieel ongerechtigd gebruik van de seksualiteit komt er, volgens de kerk, een onvermijdelijke natuurlijke reactie: aids. Dat is primitief denken. Men dicht De Natuur enerzijds 'normale' dingen toe, zoals het uitsluitend gebruik van seksualiteit voor de voortplanting binnen het monogame huwelijk. Dat is op zich al erg bedenkelijk, want ik zou de kinderen niet willen te eten geven die op een andere manier verwekt zijn, noch al het zaad bijeen dweilen, ook dat van (zogezegd) celibataire priesters, dat ooit ergens anders is beland dan in de schoot van de eigen wettige echtgenote.

Anderzijds zijn er volgens de kerk in De Natuur ook abnormale seksuele dingen, zoals de eerder genoemde onanie, vreemd gaan &c. en weer dicht men De Natuur de macht toe om die vergrijpen te bestraffen met een gepaste tegenmaatregel: aids. De natuur reageert op verkeerd gebruik van seksualiteit door de daders een dodelijke ziekte te bezorgen. Dat is erger dan primitief denken, dat is waanzin, in dit geval religieuze waanzin. Dit is erger dan zeggen dat het een straf van God is. Het is De Natuur de schuld geven van aids.

Bekijken we dan Léonards vergelijking met de ecologische rampen die we onszelf aandoen. Als we de vergelijking doortrekken, dan stelt de kerk elke ongepaste seksuele activiteit zoals masturbatie, overspel &c. gelijk met het storten van radioactief afval op zee. Hier zie je hoe mank die vergelijking loopt. In het ene geval is er sprake van een onbezonnen agressieve daad, die het natuurlijk evenwicht van de aarde in gevaar brengt. In het andere geval is er sprake van individuele seksuele praktijken die op zichzelf totaal ongevaarlijk zijn, zoals voorhuwelijkse betrekkingen, maar die grote gezondheidsrisico's met zich mee kunnen brengen wanneer men onvoorzichtig is bij het vrijen. Nu is het precies de kerk die zich met hand en tand verzet tegen het gebruik van het condoom, het eenvoudigste middel om de verspreiding van aids tegen te gaan.

Om het zichzelf nog moeilijker te maken, vergeleek Léonard aids ook met longkanker, die je oploopt als je overdreven veel rookt. Weer begeeft hij zich op wetenschappelijk glad ijs. Er zijn overvloedige bewijzen voor een directe oorzakelijke band tussen roken en longkanker, maar er zijn vanzelfsprekend ook gevallen van verstokte rokers die honderd worden en van mensen die nooit gerookt hebben en toch aan longkanker sterven. Ook daar is er dus geen sprake van een immanente wetmatigheid. Maar er is absoluut geen sprake van gerechtigheid: roken is op zich niet verboden, enkel op bepaalde plaatsen. Roken is dus toegelaten, ook door de kerk. Hoeveel kinderen hebben niet leren roken van parochiepriesters en proosten van jeugdbewegingen? Wij weten nu dat roken risicogedrag is. Maar stellen dat de natuur zich wreekt door mensen longkanker te bezorgen, dat is dwaasheid en prietpraat.

Longkanker kan nooit als gerechtigheid bestempeld worden, niet vanuit medisch oogpunt, niet vanuit moreel standpunt. Als we zo redeneren, dan lopen we onvermijdelijk vast. Risicovol seksueel gedrag doe je uit vrije wil; roken ook? Vergeten we dan zomaar wat de reclame teweegbrengt? Als er geen reclame zou zijn, wordt er veel minder gerookt, dat is bewezen.

Laten we nog een stapje verder gaan in dezelfde richting. Werken in kolen- en kopermijnen en nog veel andere industrieën is ronduit gevaarlijk. En toch doen mensen dat massaal, uit vrije wil, of omdat er geen andere keuze is voor hen. Moeten we dan zeggen, met de aartsbisschop, dat stoflong, asbestosis, dood en verminking bij ongevallen allemaal het resultaat zijn van immanente gerechtigheid? Straks zitten we bij oudtestamentische en middeleeuwse religieuze opvattingen, waarbij God de pest stuurt om de mensen te bekeren… Ik ben er zeker van dat precies dat de onderliggende ideeën zijn van de aartsbisschop.

Beide vergelijkingen zijn typische voorbeelden van hoe een vooraanstaand kerkelijk intellectueel zich laat verleiden tot wetenschappelijke nonsens op grond van theologische beginselen, namelijk dat er een God is die door zijn Openbaring aan de mens duidelijk maakt wat Hij wil en wat goed en slecht is, dat er dus een Goddelijke Natuurwet is en een goddelijke gerechtigheid om die te bewaken en de overtreders te bestraffen. Die is er niet. Wij staan er alleen voor. Als wij milieurampen veroorzaken, moeten we die zelf opruimen, als we dat nog kunnen. Als we zouden vinden dat seks tussen mensen van hetzelfde geslacht fout is, dan moeten we dat maar verbieden, op een democratische manier dan wel, niet op basis van een of ander dubieus boek van 2000 jaar geleden of op grond van de onsamenhangende uitspraken van een of andere zielige oude man.

Op vrijdag 17 september 2010 vond in boekhandel De Zondvloed in Mechelen de voorstelling plaats van het jongste boek van Paul Claes. Ik heb Paul lang geleden leren kennen toen we in Leuven studeerden. We waren toen allebei lid van het Literair Genootschap en we hebben elkaar sindsdien nooit meer helemaal uit het oog verloren. Ik was dan ook blij toen we van hem een vriendelijke uitnodiging ontvingen om de opening bij te wonen.

Boekhandel De Zondvloed gelegen aan de Onze-Lieve-Vrouwestraat 70, kende ik niet. Het is een ruim pand, wellicht was het vroeger een meubelzaak zoals er zoveel waren in Mechelen. Nu is het een geslaagde combinatie van (nieuwe) boekhandel en antiquariaat, met voor beide een ruim en interessant aanbod. Je kan er bovendien ook een koffie drinken. De boekhandel organiseert tevens allerlei literaire manifestaties zoals de presentatie van nieuwe boeken. Surf eens naar de website: http://www.dezondvloed.be/ .

De Leeuwerik werd aangekondigd als het negende boek van Paul Claes in een reeks van historische romans over kantelmomenten in de Europese cultuur. Het is een ridderroman, of zoals Paul in zijn vriendelijke dedicatie schrijft, een getijdenboek. Het speelt zich af in de tijd van de troubadours en de hoofse liefde; de tijd van de Katharen, de zuiveren, die zich verzetten tegen een al te wereldse kerk; de tijd van de feodaliteit toen de kerk en de adel de macht onder elkaar verdeelden en met absolute willekeur heersten over land en volk; de tijd van de kruistochten om het Heilig Land te bevrijden. Rond al deze thema’s weeft de auteur een levendig verhaal dat de ervaringen beschrijft van een opgroeiende jongeling: hoe hij de ouderlijke burcht moet verlaten en hoe opgeleid wordt in de abdij van zijn oom, waar hij de vriendschap vindt; hoe hij het geheim ontdekt achter het huwelijk van zijn ouders; hoe hij op zoek gaat naar een eigen weg in de wereld en zo de liefde van zijn leven ontdekt. Na allerlei perikelen zal hij, hoe kan het anders, in haar armen het geluk vinden.

Dit verhaaltje is voor Paul Claes het raam waarop hij de talloze draden weeft van zijn onmetelijke eruditie. In vlekkeloze, ietwat statige gedragen volzinnen, doorspekt met verrassend moderne relieken uit een taal die al in onze jeugd vergeten was; opgetuigd met alle stijlfiguren die de Nederlandse Ars Poëtica toelaat; bij elke gelegenheid maar al te graag onderbroken voor een bondige uitwijding over een mythologisch thema of een middeleeuwse legende; voert hij ons langs de slingerpaden van zijn innerlijke en reële landschappen. Voor de lezer is het ook een aangename reis in de taal en de literatuur, waar vele vertrouwde gezichten en vergezichten ons opwachten, maar waar achter elke bocht in de weg ook steeds weer nieuwe verrassende wendingen wachten.

Paul Claes is niet alleen een romancier, hij is ook vertaler, essayist en dichter. Ik ken hem vooral als eminent taalgeleerde, als exegeet en als een gesprekspartner met een waarlijk encyclopedische maar steeds totaal parate kennis van onze beschaving in al haar vormen. Dit nieuwe boek van hem getuigt zeker ook daarvan. Hij, die ooit zo ijverig, volhardend en slim speurde naar de klassieke en andere vergezochte inspiratiebronnen de achter de wondere kronkels van Hugo Claus’ romans, en die sindsdien onverdroten op zoek is gegaan naar de blote of verborgen locussen of loci classici van de literatuur in vele talen en bij een ware erelijst van auteurs, heeft in elk van zijn romans ongetwijfeld meer dubbele bodems en stille getuigen van zijn kennis en vindingrijkheid ingebouwd dan de gemiddelde lezer bij een eerste kennismaking zal ontdekken. Maar dat hoeft ook niet, want ook de vage impliciete herinnering aan een gemeenschappelijk literair erfgoed is al voldoende om een sfeer van vertrouwdheid, herkenning en identificatie op te roepen die nodig is om een roman boeiend te maken.

Een voorbeeld. Op bladzijde 169 schrijft hij: Ten slotte nam ik de luit in mijn armen. Mijn rechterhand greep de hals van het speeltuig en drukte de snaren tegen het hout. Met de vingers van mijn linker begon ik een treurig wijsje te tokkelen waarin de tonen elkaar zochten, ontdekten en weer verloren.

Niets speciaals, zou je denken, maar het viel me op dat het hier om een linkshandige luitspeler gaat. De normale speelwijze is dat je de luit zo vast neemt dat de buik, het klanklichaam onder je rechterhand op je schoot ligt, terwijl de hals naar je linkerschouder wijst. Je tokkelt dus met je rechterhand en je drukt de snaren aan met je linkerhand, net andersom als de auteur beschrijft. Als je links wil spelen, moet je de volgorde van de snaren omkeren.

“… en drukte de snaren tegen het hout.” Ook dat viel me op: de Europese luit heeft fretten, zoals een gitaar; dat zijn opstaande randjes op de hals van het instrument, gemaakt door een stukje snaar rond de hals te knopen; op moderne instrumenten kunnen ook houten of metalen bandjes zijn, zoals bij moderne gitaren. Als je met de vingers daarop drukt, heb je automatisch de juiste toon, tenminste als je instrument goed gestemd is, wat niet vanzelfsprekend is en zeker niet was in de middeleeuwen. Iemand zei ooit dat een luitist van tachtig zeker zestig jaar had doorgebracht met het stemmen van zijn luit. Op een luit zonder fretten kan je de snaren echt tegen het hout van de hals drukken, maar dan moet je de juiste plaats zoeken voor je vingers; dat laat je echter ook toe om kleinere toonafstanden te maken, micro-intervallen, die zo typisch zijn voor de klagerige vroege middeleeuwse muziek van de troubadours.

Waarom maakt Paul Claes van zijn hoofdpersonage een linkshandige? Ik weet het niet, maar ik ben er zo goed als zeker van dat het geen toeval is. Ik heb nergens anders in het verhaal een verwijzing naar die kentrek gelezen. Misschien is het een verwijzing naar het sinistere (sinister = links) van de luit, die herhaaldelijk als een instrument van de duivel bestempeld wordt in het boek en ook verscheidene keren stukgeslagen en in het vuur geworpen wordt. Misschien is het gewoon een spielerei van Paul om te zien of iemand het opmerkt, zoals Claus ook vaak deed en Claes altijd weer ontdekte. Of anders is het gebaseerd op een of andere bron die hij heeft geraadpleegd en heeft hij de tekst overgenomen zoals hij was, zonder er lang bij stil te staan of er meer of minder linkshandige dan rechtshandige luitspelers zijn.

De afwezigheid van fretten op het instrument is nog zo’n detail. Het maakt het een heel vroege luit. De grote doorbraak van het instrument kwam pas aan het einde van de middeleeuwen en het begin van de renaissance, terwijl Silvius Leopold Weiss, de grootmeester van de barokmuziek voor luit, leefde van 1686-1750; Bach was een jaar jonger en stierf in het zelfde jaar als Weiss. Maar Claes’ verhaal speelt in de tijd van de opkomst van de Katharen en de laatste haarden van die ‘sekte’ werden uitgeroeid rond 1300, de laatste officiële verbranding was in 1321. Een meer primitief instrument zonder fretten past dus perfect in het tijdsbeeld. Toeval? Niet bij Paul Claes, denk ik zo.

Een hoofse ridderroman, geschreven door Paul Claes, is geen komische of burleske parodie maar een ernstige literaire pastiche, een imitatio: een moderne, eigen verwerking van een historisch thema in een stijl die aanleunt bij die van het origineel. Het resultaat is een zeer leesbaar boek van dertig korte hoofdstukken met elk een mooi Latijns woord, eindigend op –or (zoals amor, viator, pastor…) als titel, verspreid over 237 bescheiden pagina’s, mooi gedrukt en uitgegeven bij de Bezige Bij, te koop bij De Zondvloed en elke andere Vlaamse en Nederlandse boekhandel, prijs ongeveer € 19,50.

Bij mijn jongste bezoek aan de bibliotheek van het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (HIW) van de Leuvense Universiteit merkte ik bij de nieuwe aanwinsten een boek met de titel Matter and Mind en het was moeilijk om eraan te weerstaan. Het is een van oudste vragen van de filosofie en van elke denkende mens en een kwestie waarop ik hier al herhaaldelijk ben ingegaan.

Het is geen wereldvreemde of esoterische vraag voor beroepsfilosofen, vind ik. Dat er materie is, dat moet ik niet uitleggen. Dat er ook gedachten zijn, evenmin. Maar wat is het verschil tussen beide? We zeggen dat materie ‘is’, dat ze ‘er is’. Dat zeggen we ook van onze gedachten, onze gevoelens, van abstracte begrippen. We voelen spontaan aan dat er een verschil is tussen het ‘zijn’ van een blok arduin en het ‘zijn’ van de gedachte ‘met geweld los je niets op’, of het gevoel van verliefdheid, of het concept ‘de som van de hoeken van een driehoek is 180°’. Het zijn allemaal zeer reële ‘dingen’, maar niet op dezelfde manier.

Dat er een verschil is, dat is een vaststelling die we allemaal wel eens maken. Van sommige dingen zeggen we: dat is maar inbeelding, of het is maar een gedacht, of je kan niet leven van de liefde en de hemelse dauw.

Veel moeilijker wordt het als we proberen de verschillen aan te duiden, ze te benoemen.

Sommige dingen zijn tastbaar, andere niet. Lucht is veel minder tastbaar dan arduin, maar je merkt de aanwezigheid van lucht als het waait. Sommige dingen, waarvan we zeker zijn dat ze er zijn, zijn niet echt tastbaar. Neem nu de zwaartekracht. Zelfs als we de wiskundige formules niet kennen, weten we dat die er is: de appel valt van de boom. Iets moeilijker, maar nog begrijpelijk: eb en vloed worden veroorzaakt door de aantrekkingskracht van de maan. We zien dat er een kracht wordt uitgeoefend, ook als we die kracht zelf niet zien. Als je kookt merk je dat de ingrediënten lekker ruiken, ook al zie je de geur niet die zich beweegt van wat je kookt naar je neus. Elektriciteit is niet zichtbaar, maar wel tastbaar, als je niet oplet. Het licht van de zon of van een lamp is maar zichtbaar als het op of door iets schijnt; je ziet dat de dingen, dank zij het licht, maar niet het licht zelf.

‘Tastbaar’ is een rekbaar begrip, waarin we allerlei materiële ervaringen onderbrengen. In de les fysica leren we dat er atomen zijn en dat die uit nog kleinere deeltjes bestaan. We stellen ons die voor als minuscule bolletjes die rond elkaar draaien. We zien ze niet, maar we nemen aan dat ze er zijn. Iets moeilijker zijn allerlei stralingen, golven en velden, die niet uit van die kleine bolletjes bestaan, maar uit krachten, zoals de zwaartekracht van daarnet, of uit licht, of radioactieve straling. Maar met enige moeite kunnen we ook dat nog tot het materiële rekenen, omdat we er energie in ‘zien’, of de effecten van die energie kunnen vaststellen, bijvoorbeeld als het goed fout gaat, zoals in Tsjernobil.

Maar wat met de gedachten die we voortdurend hebben, zoals de dingen die bij jou opkomen terwijl je dit leest? Zijn dat materiële, tastbare ‘dingen’?

Oppervlakkig gezien niet, dat is evident: het is geen arduin. Anderzijds weten we dat ze zich afspelen in onze hersenen, in ons brein, dat op een zeer intensieve manier verbonden is met de rest van ons lichaam. Zonder hersenen kan je niet denken: gebruik uw verstand! Ben je op je hoofd gevallen? We weten dus waar het te doen is, in onze hersenen en die zijn zeer materieel, je kan ze wegen, als je iemand een dreun op zijn hoofd geeft is hij ten minste tijdelijk buiten bewustzijn, als iemand een hersenletsel heeft, is zijn verstandelijk vermogen aangetast.

Dat is het materiële aspect. Stilaan ontdekt de wetenschap welke processen zich afspelen in onze hersenen terwijl we denken: chemische, elektromagnetische, biologische, maar altijd wetenschappelijk vaststelbare en onderzoekbare, dus altijd nog materieel.

Als de onderdelen van onze hersenen werken en we meten die activiteit, dan stellen we vast dat we denken. Kunnen we op die manier ook vaststellen WAT we denken?

Ja en neen. Niet in detail, dat lukt niet. Maar men kan wel vaststellen welke delen van de hersenen werken en aangezien we proefondervindelijk hebben ontdekt dat bepaalde hersencentra zich vooral met bepaalde activiteiten of emoties bezighouden, kunnen we ook weten waarmee de hersenen op een bepaald moment bezig zijn: kijken, luisteren, herinneringen ophalen… We leren op dat punt voortdurend bij en dat stelt ons in staat om nog een stapje verder te gaan.

Mensen die verlamd zijn en ook niet meer kunnen praten, maar nog prima denken, kunnen we, door de signalen van hun hersenen via een elektrode op te vangen en naar een computer te sturen, leren om hun rolstoel te bewegen en zelfs te schrijven.

Dat is het beste bewijs dat wat zich in onze hersenen afspeelt materieel is, anders konden we die signalen niet opvangen. Die signalen zijn dragers van specifieke informatie: een letter, een bevel om vooruit te gaan of te stoppen enzovoort.

Laten we nog iets dieper graven. Wat is het verband tussen het materiële signaal, dat bestaat uit elektrische of andere ‘tastbare’ elementen in de hersenen enerzijds en de informatie anderzijds?

Dat is een wat moeilijker vraag. Denk aan een boek, of de tekst die je nu leest. Enerzijds heb je de informatiedrager en die is materieel, daaraan twijfelen we niet. Maar die informatie wordt maar reëel op het moment dat je het boek of mijn tekst leest. Dan gebeurt er iets in jouw hersenen: als bij mirakel begrijp je wat ik geschreven heb, of toch grotendeels, of op je eigen manier. Er gebeurt iets in je brein. Ook dat is materieel, zoals bij mij wanneer ik schrijf.

Maar daarmee is de kous niet af.

Er is immers meer gebeurd dan twee keren materiële hersenactiviteit, eerst bij mij, dan bij jou. Er is ook een informatieoverdracht gebeurd. Jij weet nu immers wat ik dacht toen ik dit schreef! De gevolgen daarvan kunnen beperkt zijn. Je kan bijvoorbeeld matig geïnteresseerd zijn en na lezing besluiten: tja, misschien wel en wat dan nog? Maar als ik weer eens fel tekeer ga tegen de katholieke kerk, dan reageer je misschien boos, ofwel juist heel positief, al naargelang je overtuiging. Als je een oproep krijgt om mee te doen aan een betoging of een uitnodiging voor een vergadering, of een aanmaning om je belastingen te betalen, dan kan die informatieoverdracht ook zeer materiële gevolgen hebben.

We kunnen dus een zeker onderscheid maken tussen de materiële kant van het denken en die is er zeker, daaraan twijfelen we niet, en anderzijds de inhoud van dat denken, zowel bij wie die de informatie stuurt als bij wie ze ontvangt. Het gaat dan om de betekenis van die hersenactiviteit voor de betrokken personen.

Die betekenis is volledig afhankelijk van de materiële processen in onze hersenen, anders kon onze verlamde persoon zijn rolstoel niet bedienen via een hersenscan of een ingeplante elektrode. Maar die betekenis zelf, dus het bevel ‘vooruit’ of ‘stop’, die we afleiden uit de materiële signalen die we zenden en ontvagen, bestaat die ook echt, op een materiële manier, zoals die signalen zelf? Dat, lieve lezers, is de vraag.

We twijfelen er niet aan dat die gedachte-inhoud zeer reëel is: onze gedachte-inhouden zijn voor ons veel belangrijker dan de materiële signalen. De materiële hersenactiviteit gebeurt onbewust, automatisch, spontaan, we merken ze niet. Wat we waarnemen is enkel de informatiedrager: het gesproken woord, een knipoog, een mailtje, een boek. Maar een boek betekent niets voor ons als we het niet lezen. Als onze verlamde medemens geen computer heeft om de signalen om te zetten in een bevel, dan blijft hij of zij ter plaatse.

Maar ‘bestaat’ die gedachte-inhoud ook echt, zoals atomen, of als een vorm van energie, of nog anders?

Het is duidelijk dat we de twee nooit mogen of kunnen scheiden. Zonder hersenen en hun specifieke signalen: geen inhoud. De inhoud is dus een aspect van een gedachte, zoals het materiële ook een aspect is, namelijk de vorm waaronder de gedachte gebeurt in onze hersenen. Gedachten moeten altijd de beide aspecten hebben: een materiële vorm en een betekenisinhoud. Zoals men het feit van een gedachte niet los kan zien van de materiële processen die zich in de hersenen van een mens afspelen, zo mag men ook de inhoud en betekenis die ze heeft voor een individu niet losmaken van die hersenactiviteit. Het ene kan nu eenmaal niet zonder het andere. Zonder hersenen, geen gedachte en ook geen betekenis zonder hersenen.

Men kan dus nooit zeggen dat een gedachte ‘bestaat’ als men daarmee enkel de abstracte gedachte-inhoud bedoelt. Elke gedachte is een gebeurtenis in een brein.

Het is dus ook niet zinvol om enkel over de betekenis te spreken, als had die geen materiële vorm. Het gevaar is immers groot dat, als we de twee scheiden, we tot conclusies komen die niet gerechtvaardigd zijn.

Een voorbeeld. Er zijn mensen die beweren dat ze over buitengewone gaven beschikken, waarmee ze bijvoorbeeld uit een pak speelkaarten net die kaart kunnen halen die jij even tevoren hebt aangeraakt, of die je in uw gedachten hebt gekozen. Zij beweren met andere woorden dat ze jouw gedachten kunnen lezen, zonder dat jij die gedachte aan hen hebt verteld, dus zonder dat er een materiële gegevensoverdracht heeft plaatsgevonden.

Hoe zou dat kunnen gebeuren? Ofwel beschikken zij over de mogelijkheid om de materiële processen te lezen die zich in uw hersenen hebben afgespeeld, zoals dat gebeurt met de elektrode in de hersenen van onze verlamde. Dat is in principe niet uit te sluiten, maar tot nog toe heeft men nog nooit een dergelijke materiële gedachteoverdracht bij mensen kunnen vaststellen, noch met meetapparatuur, noch door testen waarbij de accuraatheid van die overdracht wordt vastgesteld. Zij beweren dus in feite dat zij uw gedachte-inhoud kunnen lezen op een niet materiële manier. Dat betekent dat die inhoud afzonderlijk bestaat, voor de korte periode waarin de gedachte van uw hoofd overgaat naar het hunne.

Dat is niet in overeenstemming met wat we hebben vastgesteld, namelijk dat men de inhoud nooit kan scheiden van de materiële vorm. Gedachten lezen is een kunstje van handige goochelaars, meer niet.

Ik hoopte dat ik over dit subtiel onderscheid tussen het materiële en het mentale aspect van onze gedachten meer zou vernemen in Mario Bunge, Matter and Mind. A Philosophical Inquiry, Springer 2010, xviii + 319 pp., hardcover, $150 (Amazon), ontleend bij het HIW, Leuven.

Professor Mario Bunge (°1919) is een filosoof en fysicus van Argentijnse afkomst, vooral actief in Canada. Hij is de auteur van meer dan 400 tijdschriftartikels en meer dan 80 boeken, waaronder zijn achtdelige Treatise in Basic Philosophy. Voortgaande op dit boek kan ik alleen maar zeggen dat professor Bunge een enorm erudiet man is, zeer grondig vertrouwd met de menswetenschappen, vooral filosofie en met de positieve wetenschappen, vooral de fysica, met hun geschiedenis maar ook met de laatste stand van zaken. Hij goochelt met namen van auteurs en met begrippen dat het een lieve lust is. Dat is ook een beetje het probleem met dit boek. De index met de verwijzingen alleen al beslaat vijftien zeer volle bladzijden, kleine druk. In elke paragraaf van dit boek staat er ten minste één andere auteur vermeld, vaak echter vijf of meer. Ontelbaar zijn de opsommingen van begrippen en concepten die hij ontleent of meent te onderscheiden bij de auteurs die hij vermeldt. Het wemelt de lezer voor de ogen.

Mario Bunge is geen timide auteur. Hij is direct, zelfs behoorlijk (en soms al eens onbehoorlijk) agressief. Hij aarzelt niet om zeer krachtige termen te gebruiken om zijn aversie uit te drukken tegenover auteurs met wie hij het niet eens is en dat zijn er nogal wat en niet van de minsten: Einstein, Niels Bohr, Hegel, Freud, Sartre maar ook Dawkins, Dennett en Churchland en Eccles moeten het voortdurend ontgelden in de meest sterke bewoordingen.

De stijl en de methode van Mario Bunge zijn wellicht uniek, om het beleefd te zeggen. Het is niet dat er geen methode in zit, maar het is een heel eigen methode, nu eens streng rationeel ordenend, dan weer zich hopeloos verliezend in wijdlopige uitwijdingen. Sommige paragrafen zijn zo technisch dat ik ze zelfs na drie keer lezen niet begreep, andere zijn zo geestig dat ik herhaaldelijk in lachen uitgebarsten ben. Elk vogeltje zingt zoals het gebekt is, maar ik kan dit boek toch enkel veilig aanraden aan lezers die beschikken over een meer dan normale welwillendheid.

Er zit, naar mijn aanvoelen, in dit boek van driehonderd (te) grote bladzijden, (te) kleine druk, een uitzonderlijk verhelderend essay verborgen van een veertigtal (bescheiden) bladzijden, grote druk. Dat zou men inderdaad bekomen wanneer men al de herhalingen, terloopse opmerkingen, nodeloze uitwijdingen, overbodige historische analyses en vergelijkingen en ook al vernietigende commentaren op wetenschappelijke tegenstanders zou weglaten.

De titel van het boek, Matter and Mind, is in dat opzicht misleidend. De auteur benadert het onderwerp van wel heel ver en komt eigenlijk nooit expliciet en exclusief bij de kwestie zelf terecht. Wat hij over materie en geest te zeggen heeft, moet je sprokkelen uit zijn brede omzwervingen in de meest verscheidene domeinen van de wetenschap en de literatuur. Nergens vind je op een conciese en bevattelijke manier zijn leerrijke opvattingen en conclusies geformuleerd, terwijl zijn scherpzinnige inzichten nochtans getuigen van een uiterst diepzinnig aanvoelen van wat authentiek is en wat niet.

Wat professor Bunge te zeggen heeft is belangrijk, origineel, uiterst zinvol, opmerkelijk goed geïnformeerd, zeer evenwichtig en nog veel meer, maar je moet zelf voortdurend het koren van het kaf weten te scheiden en dat is een lastige taak.

Ik heb de indruk dat prof. Bunge zich had voorgenomen om een soort van afsluitende systematische samenvatting te schrijven van zijn hele omvangrijke oeuvre. Helaas is hij tijdens het schrijven voortdurend op allerlei min of meer interessante zijwegen en kronkelpaden beland en heeft hij niet altijd de rode draad terug gevonden die hem naar zijn eigenlijk onderwerp en zijn einddoel had kunnen leiden. Dat is spijtig, want het had gekund en dat essay, die synthese, die had ik graag gelezen en u ook dolgraag aangeraden. Met dit (dure!) boek kan dat helaas niet echt.

In de media vernemen we de laatste jaren steeds vaker verontrustende berichten over bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica. De oorzaak ligt, zo zegt men, bij het voorschrijfgedrag van de dokters (in het algemeen) en het overmatig gebruik van antibiotica dat daarvan het gevolg is. Men spreekt nu zelfs van zeer kwaadaardige bacteriën waartegen geen enkel ‘kruid’ gewassen is.

Ik ben geen bioloog en ook geen scheikundige, maar ik vroeg me toch af hoe het komt dat die bacteriën resistent worden, of immuun, laat ons maar zeggen, voor de antibiotica die hen aanvankelijk zo efficiënt bestreden.

Dat ligt immers niet aan de antibiotica, die zijn onveranderd of zelfs nog krachtiger en verfijnder dan vroeger. Men kan ze ook in steeds hogere dosissen toedienen omdat men de nevenverschijnselen steeds beter weet te vermijden. Nee, het ligt aan de bacteriën zelf: die zijn nu blijkbaar veel slimmer. En dat is precies de kwestie waarbij ik me vragen stel.

Een bacterie is een levend wezen en kan dus bijleren, zou je zeggen, zoals een hond of zelfs zoals de mens. Maar een bacterie is een eencellig wezen en beschikt bijlange niet over de hersencapaciteit van de hogere zoogdieren en dus ook niet over hun machtig vermogen om bij te leren, noch over hun instincten. Een bacterie is een zeer primitief organisme, nadenken doet het echt niet.

Bovendien zouden de bacteriën de vermeende kennis die ze opdoen, namelijk dat een bepaald antibioticum slecht is voor hen, moeten doorgeven aan andere bacteriën, zoals wij aan onze kinderen leren dat ze voorzichtig moeten zijn als ze met de bal op de straat spelen. Bacteriën, laten we wel wezen, hebben geen middelen om dergelijke specifieke en ingewikkelde informatie over te dragen naar hun buren of hun kinderen.

Maar zelfs als ze dat zouden kunnen, dan is het nog zeer de vraag of dat zou kunnen leiden tot bacteriën die als groep of als soort resistent zijn aan een antibioticum.

Denk nogmaals aan de vergelijking met onze kinderen. Wij doen er twintig jaar over voor die een beetje klaar zijn om een zelfstandig leven te leiden. Zo lang duurt het voor we de nuttige en noodzakelijke informatie hebben overgedragen. Dat komt omdat we met elk kind helemaal opnieuw moeten beginnen. Aan elk kind moeten we opnieuw uitleggen dat een kachel warm is, dat een mes snijdt, dat je niet moet proberen te lopen voor je kan stappen. De kennis die wij opdoen, gaat niet automatisch over naar de volgende generatie wanneer wij ons voortplanten. Onze cultuur, onze beschaving moet iedereen zich eigen maken, steeds weer.

Zo is het ook met bacteriën. Wanneer zij zich voortplanten of wat ze ook mogen doen om zich te vermenigvuldigen, kunnen de nieuwe bacteriën onmogelijk ‘weten’ wat hun voorgangers ‘te weten gekomen zijn’. Ze moeten steeds opnieuw ‘leren’ dat bepaalde stoffen niet goed voor hen zijn, net zoals de hogere diersoorten en moeten steeds weer opzoek naar geschikte afweermechanismen.

En toch hebben bepaalde bacteriën blijkbaar ‘geleerd’ om zich heel goed te onttrekken aan de negatieve invloed van antibiotica. Hoe hebben ze dat dan gedaan?

Geleerden hebben zich daarover de kop gebroken sinds we met antibiotica zijn beginnen werken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is men op een zeer intense manier penicilline gaan gebruiken. Toen al was het duidelijk dat hoe meer men dit zeer efficiënt antibioticum toediende, hoe meer de bacteriën die men ermee wou bestrijden er immuun voor waren.

Sommige geleerden meenden dat het een puur chemische kwestie was: de bacteriën ontwikkelden op een of andere manier scheikundige antistoffen tegen de antibiotica en droegen die stoffen over aan hun nazaten. Dat lijkt simpel, maar het gaat voorbij aan de vraag hoe die bacteriën in staat waren, en zijn, om niet alleen een werkzame antistof te bedenken, maar om die ook zelf te produceren met materiaal uit het eigen lichaam of uit de omgeving en er bovendien voor te zorgen dat ook alle nakomelingen die van nature zouden bezitten.

Vergelijk dat met de kostelijke en tijdrovende inspanningen die machtige farmaceutische firma’s moeten doen om zelfs een eenvoudig geneesmiddel of een vaccin te ontwerpen, geneesmiddelen die men overigens steeds opnieuw moet toedienen. Het is immers niet omdat jij een griepspuitje gekregen hebt dat je kinderen immuun zijn; het is niet omdat je ouders aspirientjes geslikt hebben dat jij geen koppijn meer zou krijgen.

Het blijft dus voorlopig een raadsel.

De oplossing moeten we zoeken bij Darwin en de genetica. Wij weten dat alle levende wezens onmisbare informatie opslaan in hun genetisch materiaal, in hun genen. Bij de (seksuele) voortplanting en ook onder invloeden uit het milieu kan dat genetisch materiaal veranderingen ondergaan. Die veranderingen worden mee overgedragen naar het nageslacht, ze blijven behouden als informatie in de genen. Dat betekent dus dat levende wezens bepaalde genetische verschillen kunnen vertonen. Dat is zo voor mensen en dat is ook zo voor bacteriën.

Bij bacteriën die wonden doen infecteren, bijvoorbeeld, zijn er die gevoelig zijn voor het antibioticum penicilline, maar bij de talloze grote en kleine mutaties die deze bacterie spontaan ondergaat, bij de voortplanting en onder invloed van het milieu, zijn er enkele die ervoor zorgen, louter toevallig, dat enkele van die bacteriën resistent zijn. Het gaat dus niet om een gerichte reactie van die bacteriën tegen een belager, maar om spontane, toevallige veranderingen in de genen.

Wat dan gebeurt, is simpel: survival of the fittest. Zolang men geen antibiotica gebruikt, bestaan de beide of de vele soorten naast elkaar, resistent of niet. Maar wanneer men penicilline gebruikt om ze te bestrijden, zal de ene soort, die niet immuun is, in groten getale afsterven, terwijl de andere, die na mutatie immuun is, alle aanvallen zal overleven. De ene versie van die bacterie zal zo met uitsterven bedreigd zijn, ten gunste van de immune soort, die zich ongestraft en ongehinderd welig kan voortplanten.

Als men dan zonder verder na te denken alle mogelijke bacteriën gaat bestrijden met specifieke of ‘breedband’ of polyvalente antibiotica, dan verhoogt men op termijn de overlevingskansen van precies die soorten die van nature immuun en dus potentieel schadelijk zijn. Dat betekent dat men voortdurend op zoek moet naar nieuwe of krachtiger antistoffen, die in staat zijn om ook de schadelijke immune bacteriën aan te pakken.

Maar… bacteriën zijn eencellige organismen. Ze zijn zeer klein. In één gram aarde zitten er ongeveer 40.000.000, in een milliliter zuiver water nog altijd een miljoen! Er zijn naar schatting vijf nonillioen bacteriën op aarde, dat is 5 x 10 tot de dertigste macht, een getal dat we ons niet kunnen voorstellen. Bacteriën vormen het grootste gedeelte van de biomassa op aarde, zo’n 40 %. Het aantal bekende soorten is ongeveer negenduizend, maar men vermoedt dat het aantal mogelijke soorten wel eens groter dan een miljard zou kunnen zijn. Elk van die soorten kan dan nog een vrijwel onbeperkt aantal mogelijke variaties vertonen, die aanleiding kunnen geven tot immuniteit tegen een of andere antistof.

Dat alles maakt het zo moeilijk voor de farmaceutische industrie om bij te blijven in de strijd tegen bacteriële infecties en ziekten. Bovendien is die industrie als het ware haar eigen vijand, want ze doodt stelselmatig de kwetsbare bacteriën en geeft zo aan de veel gevaarlijker immune soorten vrij spel om te overleven en zich voort te planten.

Laten we even samenvatten. We weten dat bacteriën spontaan muteren, zoals alle levende wezens; dat er zich op die manier soorten ontwikkelen die toevallig spontaan immuun zijn tegen bepaalde antistoffen; dat door het overmatige gebruik van antibiotica die soorten zich volop voortplanten, terwijl men de niet-immune soorten stelselmatig vernietigt en ze zo doet uitsterven.

Er is dus bij die bacteriën geen sprake van mysterieus bijleren of van een soort van gewenning of van een verstandige actieve aanpassing aan een vijandige omgeving. Het is gewoon een voorbeeld van de werking van het toeval en van de algemene wetten van de evolutie door (min of meer) natuurlijke selectie, die voor alle levende wezens van toepassing zijn.

Een theologisch geschoolde kennis van mij zei me ooit dat niemand zoveel met God bezig is als atheïsten. Hij bedoelde het niet eens als een boutade, hij meende het echt en ik denk dat hij gelijk heeft. Het is in alle geval mijn stellige indruk dat ikzelf, als overtuigd atheïst, veel vaker en intenser met de godsvraag bezig ben dan de gelovigen uit mijn omgeving. Voor hen lijkt God en godsdienst niet problematisch, voor mij wel. Zij stellen zich weinig vragen bij hun godsdienstige praktijk, de rituelen, de liturgie, ik wel. Zij storen zich blijkbaar niet aan allerlei standpunten van de kerkelijke hiërarchie, zoals laatst nog over in vitro fertilisatie, de proefbuisbaby’s; ik wel.

Tijdens een van de interviews die aartsbisschop Léonard gaf in de nasleep van het geval Vangeluwe klik hier en de stortvloed van klachten over seksueel misbruik binnen de kerk, sprak hij de hoop uit dat de kerk deze moeilijkheden spoedig achter zich zou kunnen laten om zich volop bezig te houden met haar kerntaken. Hij liet ons echter in het ongewisse over wat dat dan wel zou zijn. Wat is religie, wat is godsdienst, wat is kerk? In de loop van de geschiedenis zijn daarop talloze antwoorden gegeven. We kunnen dus niet van een vaste definitie vertrekken.  

Het lijkt me nuttig voor elk verder gesprek daarover, dat we een onderscheid maken tussen het leerstellige, het dogmatische enerzijds en de concrete beleving anderzijds. Het zijn twee aspecten die we overduidelijk terugvinden in het christendom, de godsdienst waarmee we (ik) het meest vertrouwd zijn.

Gelovig zijn, is voor de meeste gelovigen in de eerste plaats een praktijk, gesitueerd in een gemeenschap. Op geregelde tijdstippen neemt men deel aan de liturgische vieringen van de gemeenschap; men maakt maatschappelijke keuzes op basis van die gemeenschap, bijvoorbeeld voor de keuze van de school, het ziekenhuis, de sociale en vrijetijdsverenigingen enzovoort. De christelijke dogma’s komen daar nauwelijks ter sprake, ze zijn impliciet, verondersteld. Zelfs in de liturgie komen ze niet als dusdanig aan bod. Wanneer men bijvoorbeeld het ‘Symbolum des geloofs’ reciteert, de apostolische geloofsbelijdenis, de Twaalf Artikelen van het Geloof, is er geen mens die stilstaat bij wat men aan het zeggen of aan het zingen is: het is een ritueel, iets dat men ‘van buiten’ kent en half onbewust, automatisch opzegt. Niemand die ook maar een ogenblik stilstaat bij het feit dat er verschillende versies zijn. Zo hebben wij jarenlang de Latijnse tekst gezongen en gebeden en dat is die van het Concilie van Nicea (325), aangevuld door het concilie van Constantinopel (381) voor de Heilige Geest en gewijzigd op het derde concilie van Toledo (589) voor het filioque. Die tekst verschilt vrij grondig van de Nederlandse tekst die men vandaag in de kerk gebruikt. Voor de Gregoriaanse gezangen, waar ook ter wereld, is het nog steeds de oude tekst die in voege is. We kunnen dus met enig recht zeggen dat de concrete inhoud van de samenvatting van de geloofsinhoud tijdens de liturgische bijeenkomsten niet de meeste aandacht krijgt: de viering, het beleven in gemeenschap is het belangrijkste.

Jezus Christus is het hoogtepunt van de goddelijke openbaring. In het Evangelie, letterlijk de blijde boodschap, vinden we zijn Woord terug. Dat is de basis van het geloof. Het is een simpele boodschap: heb uw naaste lief; als je dat doet, dan bemin je ook God; wie zo leeft, zal de hemelse zaligheid bereiken. Dat is de essentie, al de rest is bijkomstig. De volgelingen van Christus hadden het daarbij kunnen laten (en ook aartsbisschop Léonard en paus Ratzinger zouden dat misschien beter doen).

Na de dood van Jezus van Nazareth hebben anderen zich geroepen gevoeld om die boodschap uit te dragen en ook uit te breiden. Er stelden zich immers allerlei vragen: aan wie moest de blijde boodschap gebracht worden: aan de joden, of ook aan de heidenen? Moest men vertrekken van de joodse wet, zoals Jezus had gedaan (hij wou er geen tittel of jota aan veranderen, Mt. 5, 18) en die onverminderd opleggen aan de nieuwe bekeerlingen? Dat bleek al snel ondoenbaar: de joodse reinheidsgeboden en dieetvoorschriften waren uiterst streng, om nog te zwijgen van de verplichte besnijdenis van de mannen. Het was in die eerste jaren ook niet duidelijk wat Jezus precies gezegd had, hij had immers geen geschriften nagelaten. Stilaan verzamelde men, op basis van min of meer betrouwbare getuigenissen en overleveringen, een aantal uitspraken die aan hem werden toegeschreven, de zogenaamde logia en daaruit zijn nadien de evangelies ontstaan.

Paulus zelf, de apostel van de heidenen, heeft Jezus niet gekend; hij moest het doen met wat hij wist van horen zeggen, want de evangelies dateren van na zijn tijd. Toch moest hij allerlei beslissingen nemen over de concrete organisatie van de gemeenten die hij her en der stichtte. Zijn Brieven vormen de basis van de christelijke leer, veel meer dan het evangelie.

Na Paulus heeft men die leer steeds verder uitgewerkt, ook al om een samenhangend verhaal te hebben dat men kon gebruiken bij de geloofsverbreiding, bij het uitdragen van het geloof over de wereld. Hoe belangrijker het christendom werd, hoe meer men ook de confrontatie moest aangaan met andere religieuze, filosofische en ethische opvattingen, bijvoorbeeld in het Romeinse Rijk. Dat leidde tot ernstige conflicten en vervolging; de laatste, grootste en meest bloedige was die in de jaren 303-311, onder Diocletianus, overigens een van de beste keizers die Rome ooit gekend heeft op organisatorisch vlak. Enkele jaren later, vanaf 324, maakte Constantijn van het christendom de staatsgodsdienst. Toen was er nog meer reden om de geloofsleer vast te leggen in officiële teksten, zoals de Geloofsbelijdenis van Nicea van 325. De soms zeer wijd uiteenlopende opvattingen over allerlei punten van het geloof moesten weggewerkt worden. Het gaf immers geen pas dat binnen het ene, universele christendom, de meningen over essentiële punten sterk verschilden. Het was echter Constantijn zelf die een voorlopig einde moest maken aan de niet te stelpen discussies van de theologen.

De hoeveelheid inkt die sindsdien gevloeid is over de christelijke leer wordt slechts overtroffen door het onschuldig bloed dat ervoor vergoten is… Denken we aan het grote Oosters schisma, dat in 1054 de definitieve scheiding bevestigde tussen de Westerse kerk van Rome en de Oosterse van Constantinopel; aan het Westers schisma (1378-1417), toen er in Avignon een tegenpaus was tegen die van Rome; aan het conflict met Henry VIII en het ontstaan van de Anglicaanse kerk, aan het Protestantisme met Luther en Calvijn; aan het Jansenisme in Frankrijk… Ook vandaag nog schrijven christelijke theologen dikke boeken vol en houdt Rome alles nauwlettend in de gaten, met veroordelingen en ontzetting uit het ambt voor wie afwijkt van de ware katholieke leer (Küng, Schillebeeckx, Curran).

De kerk heeft zich altijd moeten verweren tegen kritiek van binnenuit. Zolang de maatschappij in haar geheel zo goed als samenviel met die kerk was er ook geen kritiek van daarbuiten. Dat veranderde hier in het Westen vooral vanaf de zestiende eeuw. Er waren de protestanten, die Rome scherp op de korrel namen op religieus gebied en al gauw een eigen kerk opzetten. Spoedig kregen zij steun van Duitse keurvorsten, prinsen en andere plaatselijke machthebbers, die zich wensten los te maken van de wereldlijke invloed van de Romeinse kerk. Dat betekende het einde van het Heilige Romeinse Rijk. Vanaf nu was de ideologische, leerstellige en ook de politieke christelijke eenheid echt en voorgoed verbroken.

Rond die tijd hebben de erfgenamen van de Renaissance, op grond van hun hernieuwde kennismaking met de Griekse en de Romeinse oudheid, een begin gemaakt met uitgesproken kritiek op de fundamentele leerstellingen van de kerk en op de Bijbel. De nieuwe wetenschappen kwamen onvermijdelijk in conflict met een theologie en een wereldbeeld die ontstaan waren in een andere wereld. Voor het eerst durfde men de meest fundamentele vragen stellen. De Bijbel was niet het onfeilbare woord van God, want er staan ontelbare tegenstrijdigheden in, zowel interne als met de stand van de nieuwe wetenschappen. Wie was Jezus van Nazareth, over wie we zo weinig concreets weten? Wat moeten we met de theologie van de Scholastiek, die voortbouwde op Aristoteles, een heidens filosoof uit het oude Griekenland en op Thomas Aquinas, een middeleeuwse pater die stierf in 1274, maar die zelf ook al de ultieme vraag had gesteld in zijn Summa Theologiae: bestaat God?

Het is altijd in de confrontatie met kritiek geweest dat de kerk haar dogmatiek heeft uitgewerkt, in het afwijzen van nieuwe opvattingen, veeleer dan in het uitleggen van wat zij zelf voor waar houdt. Zoals Paul Hazard, René Pintard, Charles Kors, Jonathan Israel en Steven Nadler zo overtuigend hebben aangetoond (je vindt ze allemaal hier besproken), zijn het tot ver in de 19^de eeuw de christelijke auteurs, theologen, filosofen en apologeten zelf, die op een of andere manier uiting gegeven hebben aan antiroomse, antiklerikale, antigodsdienstige en atheïstische ideeën. In de publicaties van de meest vooraanstaande en gezagsgetrouwe christelijke auteurs vinden we een ware encyclopedie van de kritiek op het geloof en op de kerk. Men heeft er altijd een bijna diabolisch genoegen in gevonden om de typisch scholastieke rol van de advocaat van de duivel te spelen, om op een verbijsterend uitdagende manier de stellingen van de goddeloze tegenspeler uiteen te zetten, terwijl de weerlegging ervan vaak totaal ongeïnspireerd, fut- en krachteloos was en de vlam van de heilige overtuiging flagrant miste.

Deze gedachten kwamen me voor de geest bij het lezen van Michael J. Buckley, S.J., Denying and Disclosing God. The Ambiguous Progress of Modern Atheism, Yale UP, 2004, xviii + 173 pp., notes, indexes, $ 40 (hardcover), ontleend in de bibliotheek van het H.I.Wijsbegeerte van de Leuvense (Katholieke?) Universiteit.

Ik had de bedoeling om een vroeger werk van hem te lezen: At the Origins of Modern Atheism, Yale UP, 1987, 460 pp., maar dat bevond zich in het gesloten magazijn en ik wou de vriendelijke bediende niet nog eens daarheen sturen. Toen ik zijn meer recent werk op de open rekken vond, heb ik me daarmee tevreden gesteld en dat bleek geen slechte keuze, want in dit nieuwe boek herneemt de auteur het thema van zijn vorig werk, namelijk dat de kritiek op de christelijke dogma’s het rechtstreeks gevolg is van de (filosofische en theologische) uiteenzetting en verdediging ervan. Ook hier zien we dat deze christelijke apologeet of verdediger van het geloof vijf van de zes hoofdstukken wijdt aan het uiteenzetten van de atheïstische kritiek op het christendom en pas aan het einde van het laatste hoofdstuk enige schuchtere pogingen doet om aan te duiden wat er dan wel goed is aan het christendom, waar God wel te vinden is. Maar dat gebeurt op een vage, bijna stamelende manier, in mankende vergelijkingen en melige metaforen.

Het is duidelijk dat deze auteur meent dat de kritiek van de atheïsten onterecht is, dat ze een God verwerpen die niet de echte God van het christendom is, dat ze zich laten misleiden door de misplaatste methodes van de christelijke auteurs, die meenden dat ze God konden bewijzen vanuit de natuur of vanuit de wetenschap, of vanuit filosofische theoretische principes.

Die argumentatie zou overtuigender zijn, indien de auteur erin geslaagd was om een eigen argumentatie op te bouwen voor het bestaan van God, indien hij ons ten minste de weg zou getoond hebben die we moeten volgen om hem te ontdekken of hem in ons leven toe te laten, indien hij de christelijke dogma’s ofwel had toegelicht ofwel als overbodig had afgewezen. Ik heb echter niets van dat alles gevonden, of toch niets dat enige echte overtuigingskracht bezat. Wat moet je immers aanvangen met de zoveelste verwijzing naar de mystiek van Theresa van Avila en Johannes van het Kruis, of dichter bij ons de onvermijdelijke joods-christelijke martelares Edith Stein? Met verwijzingen naar een kerkelijke gemeenschap die hier bij ons de laatste decennia herhaaldelijk gedecimeerd en op sterven na dood is? Naar een liturgische praktijk die door jarenlange verwaarlozing en veroudering totaal verschaald is? En waarom zo hardnekkig zwijgen over de controversiële uitspraken van de kerk en over het seksueel en ander machtsmisbruik?

Er is ook een verwijzing naar de heiligen, als voorbeelden en inspiratiebronnen van bekering en van deugdzaam leven. Nu heb ik sinds verscheidene jaren de gewoonte om na het ontbijt mijn dag te beginnen met de uitstekende Oxford Companion to the Year: An Exploration of Calendar Customs and Time-Reckoning van Bonnie J. Blackburn en Leofranc Holford-Strevens. Daarin staan voor elke dag allerlei interessante gegevens, met onder meer ook de heilige(n) van de dag en de grote kerkelijke feesten. Wat je daar allemaal vindt aan legenden, mirakels, wondere toestanden en regelrecht bijgeloof, dat is werkelijk onwaarschijnlijk. Het kan zijn dat de middeleeuwse Jan met de pet daar vrede mee nam, maar zelfs dat durf ik te betwijfelen. Enkel voor de meest twijfelloze devote zielen kan dat nog enige emotioneel soelaas brengen.

De Jezuïet Michael J. Buckley doceert aan de theologische faculteiten van vooraanstaande katholieke universiteiten in Amerika en Europa. Het is een zeer verstandig man, zoals het Jezuïeten betaamt en hij schrijft ook goed, al heb ik me af en toe wel eens gestoord aan moedwillig geleerde woorden (ideational, illative…) en een ietwat hoogdravende ‘wetenschappelijke’ stijl.

Zijn basisgedachte in deze beide boeken is dat de kritiek van het atheïsme een logische tweede stap is in de dialectische evolutie die vertrekt van de redelijke en wetenschappelijke verklaring van God en geloof. Hij probeert, in de lijn van Hegel, een derde, verzoende stap te ontdekken, die de negatie is van de negatie en die dus positief zou moeten zijn. Maar zo goed als zijn uiteenzetting van de eerste twee stappen is, zo onbeduidend en schamel is zijn poging om enig licht te werpen op wat God, geloof en godsdienst kunnen betekenen voor de intellectueel van vandaag. Zoals zoveel christelijke auteurs voor hem is hij, als de spreekwoordelijke Jezuïet, een betere advocaat van de duivel dan van God, beter in denying dan in disclosing God.

Murray Gell-Mann is niet de eerste de beste. In 1969 kreeg hij de Nobelprijs voor zijn bijdrage aan de ontdekking van de quarks, de bouwstenen van alle atoomkernen in het universum. Hij werd geboren in 1929 in een gezin van Joods-Roemeense immigranten. Al vlug bleek dat hij een wonderkind was. Op zijn 15^de trok hij naar Yale University en in 1951 behaalde hij zijn doctoraat aan het MIT. Sindsdien is hij als professor en onderzoeker verbonden geweest aan de beste Amerikaanse universiteiten. Hij heeft een indrukwekkende lijst van eredoctoraten en kreeg wereldwijd de hoogste wetenschappelijke onderscheidingen. Hij wordt algemeen aangezien als een van de slimste mensen ter wereld.

Ik las van hem een boek dat je om de haverklap terugvindt in bibliografieën van ander boeken: The Quark and the Jaguar. Adventures in the Simple and the Complex, 1995, xviii + 392 pp. Het is een zeer goed uitgegeven werk, stevig licht beige papier, goed formaat, mooie grote letter, stevige soft cover, originele grafische accenten in de paginanummers. Nieuwprijs in 1995 was amper $15,95 en ik kocht het tweedehands, maar weet niet meer waar of hoeveel ik ervoor betaald heb.

Ik had er een beetje schrik van en daarom heeft het ook een tijd lang bij mij op de wachtlijst gestaan, maar het was het boek van Carl Sagan dat ik hier onlangs besprak, dat me ertoe aanzette om het toch maar eens ter hand te nemen. Ik heb me dat niet beklaagd, maar ik moet wel toegeven dat sommige hoofdstukken me wel wat hoofdbrekens gekost hebben, met name die over de quarks en het standaardmodel van de materie. Je krijgt zoveel nieuwe en vrij ingewikkelde informatie te verwerken op korte tijd, dat je geen tijd hebt om het in je geheugen op te slaan, terwijl je die informatie wel voortdurend nodig hebt om te verstaan wat je aan het lezen bent. De auteur is zich daarvan wel bewust, in zijn inleiding zegt hij dat de lezer bepaald hoofdstukken gerust mag ‘skimmen’ of oppervlakkig lezen. De rest van het boek is inhoudelijk goed verteerbaar, mede door de zeer vlotte pen van de auteur, maar je moet wel je gedachten erbij houden.

Er zijn vier delen in het boek. Het eerste deel vertrekt van enkele persoonlijke ervaringen van de auteur, die geleid hebben tot het schrijven van het boek. Hij is van nabij en ook in de praktijk betrokken bij allerlei natuurbeschermingsprojecten en het was tijdens die directe contacten met de vrijwel ongerepte natuur dat hij getroffen werd door het verband tussen de fundamentele natuurwetten waarmee hij zo vertrouwd is en de wereld die we om ons heen zien. De wetten die de elementaire partikels van alle materie/energie proberen te beschrijven, onder meer de quarks, lijken meestal ver verwijderd van concrete wezens zoals de jaguar. Daarmee hebben we de twee elementen uit de titel van het boek geduid. De elementaire deeltjesfysica heeft, zo te zien, weinig te maken met onze concrete ervaringen of met de gegevens van andere wetenschappen, bijvoorbeeld de biologie. Toch zijn alle wetenschappen en alle ervaringen gesteund op die fundamentele wetten: alles bestaat uit quarks en elektronen, ook de jaguar.

Maar terwijl die elementaire deeltjes ‘eenvoudig’ zijn (alle elektronen zijn identiek, ze hebben geen kenmerken die toelaten het ene van het andere elektron te onderscheiden), is een jaguar een onvoorstelbaar complexe combinatie van elementaire deeltjes, het resultaat van miljarden jaren evolutie. Wat betekent ‘eenvoud’ (simplicity) en wat betekent complexity in deze context? Dat zijn de vragen waar dit boek over gaat.

Een bijzondere vorm van complexiteit vormen de complexe adaptieve systemen, zoals levende organismen, die zich aanpassen aan hun omgeving om te evolueren en/of die in staat zijn om bij te leren. De auteur gaat daarbij ook in op de rol van theorie in de wetenschap en op de onderlinge afhankelijkheid van de verschillende wetenschappen.

Dat lijkt zeer abstract, maar dat is het geenszins in de uiteenzetting van deze geniale auteur. Het is bijvoorbeeld voor iedereen begrijpelijk dat je een voorwerp of een levend wezen kan beschrijven in één wetenschap, bijvoorbeeld de meetkunde, maar dat je daarmee nog niets gezegd hebt over allerlei andere aspecten. Een bol is een bol, maar is het een voetbal, de aarde, een ballon, een kogellagertje, een knikker of nog iets anders? Nog ingewikkelder wordt het als we het over de humane wetenschappen hebben. Wanneer we een medisch-psychologisch verschijnsel beschrijven, bijvoorbeeld een depressie, dan hebben we het niet over de elektronen en de quarks waaruit de mens in kwestie bestaat. We doen dus in elke noodzakelijk gedeeltelijke benadering afstand van bepaalde aspecten, om des te beter te kunnen focussen op andere, die voor ons onderzoek meer bepalend zijn.

Het is echter onvermijdelijk dat we daarbij nooit mogen uitgaan van veronderstellingen of theorieën op één vlak, die flagrant in tegenstrijd zijn met bijvoorbeeld de fundamentele natuurwetten. Zo is het riskant om, zoals Freud, over de mens te spreken in termen (ego, onderbewustzijn, libido &c.) die moeilijk te rijmen zijn met hoe een mens in de praktijk ineen steekt. Wanneer die termen geen weergaande hebben in de fysische samenstelling van de mens, is het niet zeker dat ze enige waarde hebben, zeker niet wanneer men ze ook in de praktijk gaat gebruiken, bijvoorbeeld voor therapieën. Een zelfde redenering kan men maken voor godsdienst en geloof: we moeten ons ervan bewust zijn dat we het hebben over gedachteconstructies, niet over de fysische werkelijkheid die de mens is. Dat betekent niet dat godsdienst geen functie kan hebben, maar wel dat godsdienst geen geldige uitspraken kan doen over de plaats van de aarde en de zon in het heelal, of over het voortbestaan van de mens na de dood.

Deel twee gaat over de elementaire deeltjes en de fundamentele krachten van het universum. Het is ironisch, zo zegt de auteur zelf, dat deze hoofdstukken, die erop gericht zijn om uit te leggen dat de fundamentele fysische wetten zeer simpel zijn, zelf zo abstract zijn dat wellicht niemand ze helemaal zal begrijpen... Maak dus je gordel vast voor je aan het lezen gaat. Persoonlijk heb ik toch veel gehad aan deze uiteenzettingen. Je draagt er altijd wat van mee, ook al ontgaat me ongetwijfeld heel veel. Vooral de uitleg over de kwantumfysica vond ik zeer leerrijk; ik heb eruit geleerd dat het beruchte onzekerheidsprincipe helemaal niet wil zeggen dat iets tegelijkertijd het ene en het andere kan zijn, maar dat we niet op voorhand kunnen weten wat het uiteindelijk zal zijn. Ik meen ook begrepen te hebben dat men in de kwantumfysica wel rekening houdt met de meest minuscule invloeden op allerlei processen, in tegenstelling met de meer ‘ruwe’ fysica van Newton, die abstractie maakt van allerlei (beperkte) krachten die (bijna) geen invloed hebben op de uitkomst van gebeurtenissen, zoals de banen van de sterren.

Het derde deel gaat een andere kant uit. Vertrekkend van complexe adaptieve systemen (bijvoorbeeld de mens) onderzoekt de auteur hoe natuurlijke selectie druk uitoefent op hun evolutie en op het creatief denkproces, wat kritisch denken is en hoe het afwijkt van bijgeloof en onnauwkeurig denken. Darwin en Dawkins (hoewel deze laatste niet vernoemd wordt) zijn hier nooit veraf.

Het laatste deel staat in schril contrast met de grotendeels zuiver wetenschappelijke aanpak van de andere. Hier spreekt de auteur zich meer uit over wat er zou moeten gedaan worden, bijvoorbeeld om de biodiversiteit in stand te houden, of om de culturele diversiteit als een uiterst waardevol gegeven te bewaren. Hoe moet het verder met het leven op aarde?

Lieve lezer, dit was geen gemakkelijk boek, een echte uitdaging zelfs. Maar zoals Bart zegt: nil volentibus arduum, niets is lastig voor wie echt wil. Ik ben van mening dat je veel beter één boek als dit kan lezen dan een leven lang de oppervlakkige prietpraat die je dagelijks in de krant vindt. De belangrijkste reden daarvoor is, dat je bij Murray Gell-Mann zeker bent dat je te doen hebt met een van de knapste koppen die er ooit geweest zijn. Dat zo iemand de moeite genomen heeft om een boek te schrijven dat elke lezer met een gemiddelde intelligentie (en enig masochisme) met vrucht kan doornemen, daarvoor moeten we hem dankbaar zijn.

Ik heb het even nagekeken: er is een Nederlandse vertaling! Murray Gell-Mann, De quark en de jaguar. Avonturen in eenvoud en complexiteit, uitg. Contact, Amsterdam, ISBN 90-254-0049-3.

De herfst is in het land. We genieten nog wel van een aangename nazomer, lees er alles over en klik hier: http://blog.seniorennet.be/kareldhuyvetters/archief.php?ID=79.

Zondag laatst, 3 oktober was het zelfs te warm om in de volle zon te zitten en ook vandaag zijn de temperaturen hoog voor de tijd van het jaar.

Toch is de kentering begonnen. De reden daarvoor moeten we zoeken in de beweging die de aarde in de loop van één jaar maakt om de zon. Als je die omloop ziet als een platte schijf, met de zon in het centrum, dan staat de as waarrond de aarde op zichzelf draait schuin tegenover dat vlak. Probeer het eens met een sinaasappel: hou hem schuin en maak een draaiende beweging rond je vuist. Je merkt meteen dat nu eens het noorden dichter bij het centrum staat, dan weer het zuiden. De extremen liggen rond 21 december, dan is het bij ons putteke winter en zijn de nachten twee keer zo lang als de dagen; en 21 juni, midzomer, de langste nacht. Daartussen heb je de lentenachtevening op 21 maart en de herfstnachtevening op 21 september, dan zijn de dagen en de nachten even lang, elk twaalf uur. Dit jaar viel de herfstnachtevening of equinox op 23 september, om 3.09 uur, om precies te zijn.

De natuur past zich constant aan aan de stand van de aarde tegenover de zon. Het korten van de dagen en het feit dat de zon ook minder hoog aan de hemel staat op de middag is een signaal dat planten en dieren niet missen. De zwaluwen zijn uitgeweken naar het zuiden. De teunisbloemen doen een laatste poging om nog enkele felgele bloemen te laten ontluiken in de avondschemering. De blaadjes van de berken verkleuren en de berkenzaadjes verstoppen zoals elk jaar de afvoerpijp van het plat dak. Vette kruisjesspinnen weven hun indrukwekkend web, grote en kleine paddenstoelen schieten op in het bos achter de tuin. De meesjes en de heggenmus die in de zomer de voederplank geen blik waardig gunden, komen nu af en toe eens kijken of er iets naar hun gading ligt, de merels vinden blijkbaar nog genoeg ander voedsel. De zilver- en goudwinden en de goudvissen in de vijver zoeken het donker van het diepere water op en komen nog enkel naar boven als ze me horen aankomen met wat kruimels van de tafel. De asters halen het paars en purper in de tuin en doen ons al denken aan Allerheiligen. Het gras van het gazon is toch weer groen na een droge, hete zomer, toen we er zeker van waren dat het definitief verdord was. Binnenkort volgt wellicht de laatste maaibeurt voor de winter. Sommige tuinkruiden, zoals het bonenkruid, de (het?) bieslook, de basilicum, de peterselie en de marjolein zijn uitgebloeid en weggesnoeid, andere staan nu op hun mooist: de rozemarijn, de dragon, de tijm. De bruidssluier bloeit, met daartussen de bloedrode blaren van de wilde wingerd. Straks verkleuren alle blaren en na de eerste nachtvorst vallen ze in groten getale af.

Het is een afweermechanisme: al wat kwetsbaar is wordt opgegeven om het overleven mogelijk te maken. Het lijkt of alles afsterft, maar wij weten wel beter: na de onvermijdelijke dorre winter volgt weer de lente en de zomer, de natuur gaat niet dood, maar gaat in een winterslaap.

Wij mensen doen daar niet aan mee: in het najaar komen we weer op gang na de zomer en de schoolvakantie. Allerlei culturele activiteiten beginnen dan opnieuw en trekken talloze klanten. Ook in de winter zijn wij mensen zeer actief, er is altijd wel wat te doen, herfstvakantie, wintervakantie, kerstmarkten, langlaufen, we zitten niet stil. We passen ons aan aan de seizoenen, we neutraliseren ze om ons gewone leven voort te zetten. We zetten de verwarming aan, we kleden ons warmer, we laten de jaarlijkse griepspuitjes zetten. We genieten van de seizoenen, omdat we weten dat ze elkaar opvolgen, keer op keer. Het zijn niet onze seizoenen, wij mensen hebben een ander ritme.

De evolutie die zich in de natuur op één jaar voltrekt, bijvoorbeeld in een teunisbloem of een zonnebloem, van zaadje tot spectaculaire bloem en dan terug tot helemaal niets verdord of weggerot, die is bij ons uitgespreid over een mensenleven. We lijken meer op bomen, die leven ook langer dan één jaar, maar dan zonder de winterpauze. Wij gaan gewoon door, wij doen geen winterslaap. Maar net als voor de bomen komt er ook een moment dat wij beginnen af te takelen. Je merkt het aan kleine dingen, het gaat heel geleidelijk, onmerkbaar bijna. Je doet wat vaker een middagdutje, je bent wat sneller moe. Je denkt dat je nog even ver kan wandelen of fietsen als vroeger, maar je stelt pijnlijk vast dat dat niet zo is. Je gewicht neemt toe, je krijgt een buikje of vetkussentjes, de eerste rimpels verschijnen en ook de grijze haren. Je doet het wat kalmer aan op alle gebied, ook in bed.

Voor mensen is de herfst het begin van het einde. We weten dat een definitief afscheid ons wacht, voor ons is er geen nieuwe lente, de winter is voorgoed. We beseffen dat het leven zelf voortgaat, in onze kinderen als we die zelf hebben en ook over heel de aarde in bonte verscheidenheid. Wij zullen er dan niet meer zijn, we hebben onze beurt gehad, anderen zullen na ons proberen om het even goed te doen, of beter, of misschien ook wel minder goed, generatie na generatie, tot over een miljard jaar de zon aan haar doodstrijd begint en het hier te warm wordt voor de mens. Misschien zijn er hier dan zelfs al lang geen mensen meer, of zelfs geen leven op deze aarde, hebben we elkaar uitgemoord of de natuur helemaal verpest. Misschien zijn we massaal vertrokken naar andere planeten, of hebben we ons verstopt diep onder grond.

De herfst brengt bij mij weemoedige overpeinzingen teweeg, gedachten aan vergankelijkheid en de rustige zekerheid dat niets oneindig is.

Waarom ik het uitgerekend over Sibelius wil hebben, dat is veeleer toevallig. Voor mij is dit een welkome gelegenheid om over deze Finse componist te schrijven en mijn meer dan 50 jaar oude bewondering voor zijn muziek om te zetten in woorden.

Laten we beginnen met de componist zelf. Hij werd geboren in 1865 in een Russische garnizoensstad in centraal Finland, in een burgerlijke familie, Zweeds-sprekend, van officieren, dokters, ambtenaren en dominees. Hij kende een zorgeloze jeugd, mocht studeren aan de beste scholen, onder meer aan de eerste Fins-sprekende lagere school en genoot daarvan. Hij trouwde met zijn jeugdliefde en leefde met haar ‘lang en gelukkig’ tot aan zijn dood in 1957, hij was toen 92. In 1904 bouwde hij voor het gezin een huis op de buiten, een veertigtal kilometer buiten Helsinki en verbleef daar, in betrekkelijke afzondering, midden de indrukwekkende natuur, het grootste deel van zijn leven. Enkel voor concerten, als dirigent van zijn eigen muziek, ondernam hij reizen naar het buitenland, tot in Amerika, waar hij zeer populair werd. Hij was een kettingroker van sigaren, wat in 1908 voor ernstige gezondheidsproblemen zorgde en een aantal operaties in Berlijn noodzakelijk maakte. Zijn naam is eigenlijk Johan, in de familie was dat Janne. Toen hij aan de universiteit van Helsingfors (dat is de Zweedse naam, wij zeggen nu Helsinki) ging studeren, nam hij een pak visitekaartjes mee dat men had gevonden in de nalatenschap van zijn oom, ook Johan Sibelius, die zich in het buitenland Jean liet noemen. Zo kwam hij aan de naam waaronder hij bekend zou worden in de hele wereld.

We kunnen niet over Sibelius spreken zonder het ook over Finland te hebben. We gaan hier niet de hele turbulente geschiedenis van dat indrukwekkende land in het noorden van Europa uit de doeken doen. Het ligt geprangd tussen Zweden en Rusland, vanuit Sint-Petersburg kijk je over het water uit op Helsinki. Die twee grote buren hebben Finland beurtelings veroverd en bezet. Toch bleef Finland zijn eigen cultuur trouw en streefde het een culturele en politieke onafhankelijkheid na die pas in 1917, bij het uitbreken van de Russische revolutie, werkelijkheid werd. Dat romantisch nationalisme doordesemt het leven en de muziek van Sibelius. Zijn oorspronkelijke inspiratie vond hij in de grootse Finse natuur en in de tradities van de Finse cultuur, vooral het grote nationale epos, de Kalevala, vijftig zangen, bijna 23.000 versregels lang.

In mijn jeugd was in Vlaanderen vooral zijn Finlandia zeer populair; in feite is het slechts een onderdeel van een langere suite die Sibelius componeerde in 1899, tegen de Russische bezetter. Die compositie moet de mensen die hier al vele jaren streefden naar een erkenning van de Vlaamse taal en cultuur en die toen, zoals nu, nog slechts konden dromen van een Vlaamse onafhankelijkheid, geïnspireerd en ontroerd hebben. Finlandia was voor hen een voorbeeld, een triomfantelijk proteststuk tegen de Belgische verfransing.

Sibelius was een veelzijdig componist. Toch heeft hij zijn bekendheid vandaag te danken aan slechts enkele composities. Het meest bekend is, naast Finlandia, ongetwijfeld zijn Valse triste; het is een onderdeel van de toneelmuziek die hij in 1903 schreef voor een drama, Kuolema, van zijn zwager Arvid Järenefelt. Het is een wals die verrassend traag begint en in mineur, dan geleidelijk aanzwelt om weer in een melancholische berusting te eindigen; we denken daarbij onvermijdelijk aan wat Ravel in 1920 met dezelfde dansvorm op een veel grotere schaal deed in zijn La valse, in opdracht van Diaghilev, maar door hem afgewezen.

Sibelius schreef nog meer orkestmuziek bij toneelstukken, die nadien meer bekendheid verwierven los van hun context, als zelfstandige symfonische gedichten, zoals Lemminkaïnen (1896), met daarin het beroemde De zwaan van Tuonela; Pohjola’s dochter (1906); Tapiola (1926). Ook de vroege Karelia (ouverture en suite) zijn nog altijd zeer geliefd; Maurice Béjart maakte er een indrukwekkend ballet van, dat ik vele jaren geleden in Brussel bewonderde, met een machtige cavalcade op het centrale thema, een stormachtige stoet van ruiters, exuberant uitgevoerd door de mannelijke dansers, die met hun suggestieve bewegingen de afwezigheid van de paarden zelf helemaal deden vergeten.

Jean Sibelius is in de eerste plaats een meester in het orkestreren. Zijn aanpak van het orkest is origineel, je hoort meteen dat het om muziek van Sibelius gaat. Hij liet zich aanvankelijk beïnvloeden door de Weense traditie, vooral Beethoven, maar ook door Bruckner en Brahms en bewonderde ook Grieg en Tsjaikovski zeer. Na 1902 bleef hij in zijn eigen klassieke stijl verder werken, zonder zich te storen aan de experimenten van zijn tijdgenoten Richard Strauss, Skriabin, Mahler en zelfs Ravel. De muziek van Wagner trok hem niet aan. In Bayreuth woonde hij in 1894 uitvoeringen bij van Lohengrin en Tannhaüser. Achteraf sprak hij zijn afkeuring uit over de Wagnerverering die hij daar had meegemaakt.

Zijn zeven symfonieën vormen de ruggengraat van zijn werk. Niet dat ze altijd meteen veel publiek succes kenden: zijn vierde werd uitgefloten door het publiek in 1911 en ook de critici waren vaak niet mals voor hem. Sibelius schreef de muziek die hij wou schrijven, niet wat het publiek wenste te horen. Zijn diepste grondinspiratie was steeds de Finse natuur en cultuur, maar wat hij ermee deed, was puur muzikaal en te genieaal om als programmatisch afgedaan te kunnen worden.

In België zijn we verwend, wat pianoconcerto’s en vioolconcerto’s betreft, door de Koningin Elizabethwedstrijd, die vroeger via de radio maar sinds geruime tijd ook op Tv een zeer breed publiek bereikt. Tot de composities die zo een vaste plaats hebben verworven in ons collectief muzikaal geheugen, behoort ongetwijfeld ook het zeer herkenbare en pakkende vioolconcerto van Sibelius (1905), dat bij elke wedstrijd wel een uitvoerder vindt in de finale. Hij componeerde zeer veel voor piano, maar niet alles daarvan is even hoogstaand of geïnspireerd. Ook het liedgenre was hem lief en hij heeft er enkele prachtige geschreven. Er is slechts één strijkkwartet op zijn naam, met de zeer passende titel Voces Intimae, intieme stemmen (1909).

In 1924 dirigeert Sibelius voor het laatst, in 1929 verschijnt zijn laatste compositie. Hij heeft nadien nog ruim dertig jaar geleefd. Hij bleef met muziek bezig, probeerde ook nog te componeren, maar het lukte niet meer zo goed en hij was bijzonder kritisch voor zichzelf. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft hij op een bepaald moment veel manuscripten verbrand in zijn haard. Nadien werd hij, naar het getuigenis van zijn familieleden, rustiger en opgewekter, alsof er een last van hem was afgevallen.

Hij stierf aan een hersenbloeding in 1957. Zijn vrouw Aino (1871-1969) schonk de villa die naar haar genaamd was en waar ze samen zolang geleefd hadden, aan de Finse staat, die er een Sibeliusmuseum van maakte.

Sibelius zelf heeft zich altijd verzet tegen elke buitenmuzikale interpretatie van zijn composities. Zo verwoordde hij het zelf:

Mijn symfonieën bevatten louter uitdrukkingsmuziek, zonder enige literaire achtergrond bedacht en uitgewerkt. Ik ben geen literaire musicus. Voor mij begint de muziek waar het woord eindigt. Een scène kan op een schilderij, een drama in woorden worden verbeeld. Een symfonie moet ten eerste en ten laatste muziek zijn. Natuurlijk heb ik het wel meegemaakt dat, naar aanleiding van wat ik schreef, mij geheel onvrijwillig een tafereel voor ogen kwam; maar de zaadkorrels voor mijn symfonieën en de bevruchting lagen in het zuiver muzikale.