Ons denken is een activiteit van ons lichaam, vooral in onze hersenen. Die activiteit veronderstelt een lichaam, hersenen die werken, daarzonder kan het niet. Er is een levend wezen nodig, een materieel wezen. Die hersenactiviteit kan men fysisch vaststellen, het is een materiële activiteit. Maar er is ook een aspect dat daaraan lijkt te ontsnappen, namelijk de betekenis die het denken heeft, het inzicht, het verstaan, het begrijpen, het zinvol maken van de activiteit voor de betrokkene, voor de denkende mens. Dat lijkt van een andere dimensie, niet materieel. We maken dan de vergelijking met wat er gebeurt bij andere materiële processen, zoals een schilderij. Ook dat is materieel, maar als iemand ernaar kijkt gebeurt er iets dat wij als niet materieel ervaren, namelijk het ‘verstaan’ van de ‘boodschap’ die in het schilderij gelegd is. Het schilderij is de signifiant, de betekenisdrager, de boodschap is het signifié, de betekenisinhoud. De twee zijn onafscheidelijk. Het signifié is ‘mentaal’, zeggen we. Maar wat is mentaal?

We moeten vertrekken van de concrete mens, een diersoort die geëvolueerd is tot een wezen dat uitermate gevoelig is voor en reageert op zijn omgeving. Al wat we zijn en kunnen is daardoor ontstaan. Denken is een proces van interactie met de omgeving. Onze hersenen hebben zich ontwikkeld tot een orgaan waarmee we die interactie optimaliseren. Dat dit redelijk succesvol is, bewijst de status van de mens in de wereld. We ontplooien ons spectaculair, maar verre van volmaakt. Met onze sterke hersenen kunnen we voortbouwen op het verleden en vooruitkijken naar de toekomst, om zo het heden zo goed mogelijk te maken voor onszelf. We hebben taal ontwikkeld en veel andere vormen van communicatie, ook hoogtechnologische. Maar dat alles gebeurt steeds via de materie. De betekenis is dus een dimensie die wij toevoegen aan de materie, het is een illusie die wij opbouwen, een noodzakelijke voorstelling van de dingen zoals ze voor ons zijn. Het ik is een illusie, de boom is een illusie. In feite zijn er in het universum alleen atomen in bepaalde constellaties, een totaal zinloze wereld.

In onze interactie als mens met de wereld buiten ons bouwen we een interne, mentale illusie op, die weliswaar geënt is op de werkelijkheid, op min of meer betrouwbare gronden en die nuttig en zelfs noodzakelijk is, maar het blijft een illusie, een werkhypothese. Het betekenisniveau is illusoir, ook al stelt het ons in staat om beter met de werkelijkheid om ons heen om te gaan. Het is een simulatie die wij maken van de realiteit en we kunnen alleen maar afleiden uit de gevolgen of ze bruikbaar is of niet. Of ze de essentie van de dingen weergeeft is een zinloze vraag: de dingen hebben geen essentie, geen betekenis zonder ons, zonder dat wij er een betekenis aan geven.

Zoals wij gebeurtenissen zoals ze zich aan ons voordoen kunnen opslaan in ons geheugen, kunnen wij ook de betekenissen opslaan die onze wereldsimulatie uitmaken. Ons denken is de voortdurende kolkende verwerking van betekenissen in ons lichaam, vooral onze hersenen. Laten we dat het brein noemen: de hersenen in verbinding met de rest van ons lichaam. Dat gebeurt door fysische processen, chemisch, elektrisch, magnetisch, door warmte enzovoort. Het is een grotendeels onbewust proces, oncontroleerbaar, vrijwel autonoom maar sterk onderhevig aan interne en externe factoren. Het is de instandhouding en het constant betwijfelen en herwerken van onze simulatie, steeds met de bedoeling onze vitale elan veilig te stellen en te optimaliseren.

Plato zag achter die simulatie verborgen werkelijke dingen, de reële ideële en ideale werkelijkheid die volgens de wetmatigheid van de wereld de simulatie veroorzaakt. Dat klopt ten dele, in zoverre er wetmatigheid (voor ons) is en simulatie (door ons); maar er is geen ideële ideale wereld, dat zijn abstracties, dat zijn net zo goed simulaties, geen ‘werkelijkheid’. De simulatie wordt volledig bepaald door wat wij zijn en door wat de buitenwereld is, door de interactie van beide, niet door een hoger niveau. Het leven hier op aarde is spontaan ontstaan en geëvolueerd tot wat het is, er zijn geen externe teleologische krachten met een eigen bedoeling, er zijn alleen de natuurwetten en het toeval. Maar er is vooral leven op aarde.

Als onze gedachten zoiets zijn als geheugeninhouden, wat kunnen we daaruit leren? Het zijn ook constructies, simulaties die wij om bepaalde redenen speciaal opgeslagen hebben in een bepaalde vorm en die we kunnen reactiveren, of die zichzelf reactiveren door externe impulsen. Het zijn dus geen beelden die opgeslagen zijn zoals foto’s op een harde schijf of een chip, maar in tegendeel mentale simulaties die wij ons ooit gemaakt hebben en die we kunnen weder samenstellen met onze hersenen. Ons geheugen is geen opslagplaats maar een werkplaats, waar ons materiële brein met zijn specifieke materiële middelen simulaties maakt, die we mentale inhouden noemen eens we ons ervan bewust worden. Ons brein is typemachine waarmee we een bonte verscheidenheid van teksten kunnen schrijven, geen Borgesiaanse bibliotheek waarin alle boeken die men kan schrijven in eindeloze rekken opgeslagen zijn, de een naast de andere die slechts in één letter van de vorige verschilt.

Wij hebben onszelf niet gemaakt, we zijn niet zelf verantwoordelijk voor ons bestaan noch voor hoe we zijn: mens, deze mens, nu. We staan in een evolutie en in een collectieve en individuele geschiedenis. Door de opvoeding en de ervaring vormt zich in elk van ons een individuele simulatie, een zelfverstaan-in-de-wereld. Maar dat moeten we zien als een constante constructie van ons actieve brein, het is onze manier van leven, het is ons leven zelf. Het is een proces dat stopt met de dood.

Blijft nog altijd de vraag of we de mentale inhoud, de simulatie materieel kunnen of moeten noemen. Wat is materieel? Ook een constructie. We bedoelen ermee dat het door onze zintuigen kan gevat worden. Is dat zo? Kunnen we protonen vatten met onze zintuigen? Enkel met machines, maar die machines zijn gemaakt door ons opdat wij de protonen zouden zien. Zo kunnen we ook de gedachten ‘zien’ (min of meer) door onze hersenen te bekijken. Misschien kunnen we vroeg of laat wel de concrete gedachten lezen op die manier… We kunnen nu al leugens ontdekken en hersensignalen. We weten al in grote lijnen waar bepaalde specifieke mentale centra zich bevinden.

Kan het zijn dat de exclusieve notie ‘materieel’ ontoereikend is om over de mentale inhouden te spreken? Exclusief in de zin van: ofwel is het materieel ofwel niet, er zijn geen drie mogelijkheden, slechts twee. Maar in feite is er slechts één, want niet-materieel is een leeg of irreëel begrip. We hebben nog nooit op een zinvolle manier kunnen spreken over het niet-materiële, los van alle materialiteit. Zelfs de geesten uit de religies interfereren met de materie, een volslagen en uitsluitend geestelijk wezen is ondenkbaar.

Het betekenisniveau, de verstaansdimensie van ons denkproces is een noodzakelijke illusie die wij nodig hebben om te overleven. Het is een overlevingsstrategie op alle mogelijke manieren verstrengeld met de materie, maar is het ook materieel?

Als we materieel gelijkstellen met reëel, zoals ik geneigd ben te doen, omdat niet-materieel een nutteloze, niet werkbare categorie blijkt te zijn, dan komen we er niet. We kunnen ook de essentie van ‘leven’ niet vatten. We kunnen wel de voorwaarden vaststellen en de symptomen van leven beschrijven, maar wat is precies het verschil tussen leven en niet leven? Dat iets leeft is een zeer mysterieus, ongrijpbaar gegeven. We herkennen het als we het zien, we weten ook zeker wanneer het er niet is, maar we kunnen de diepste kern ervan niet goed onder woorden brengen. Dat is ook zo voor wat we bedoelen met ‘mentale inhouden’, met ‘betekenis’. Onze woorden schieten tekort, we kunnen er alleen metaforisch over spreken, zoals wanneer we zeggen ‘mentale inhouden’. Mentaal is een tautologie, ze verwijst naar iets dat we een naam gegeven hebben zonder goed te weten wat het is, onze ‘mens’, Latijn voor ‘geest’? En wat is inhoud? Het kan op duizend dingen slaan. Taal is een onderdeel van onze illusie en heeft als dusdanig geen vat op zichzelf. Wij kunnen het alleen tastend en aarzelend verwoorden, veeleer negatief. Zo aarzelen we om het mentale materieel te noemen, maar dat is alleen maar omdat we aanvoelen dat ‘materieel’ niet zonder meer slaat op het mentale.

We mogen de vergissing niet maken om ‘materieel’ gelijk te stellen met ‘echt bestaand’. Het mentale bestaat echt, ook al is het een illusie, een constructie van en in mijn brein. Het is een constant gebeuren, een realiteit voor mij en nog geen kleine! Maar we kunnen alleen maar zeggen dat het mentale ‘niet zonder meer’ materieel is, niet ‘zomaar’ materieel zoals een kei. Maar wat weten wij over het ‘zijn’ van die kei? Is een kei meer reëel dan een gedachte? Nee toch!

We voelen echter zeer goed aan dat het niet goed is om loze veronderstellingen te gaan maken over de mentale inhouden, om bijvoorbeeld aan te nemen dat ze zich kunnen verspreiden in tijd en ruimte zonder gebruik te maken van materiële middelen (telepathie) of dat ze de materie rechtstreeks kunnen beïnvloeden, op onmateriële wijze (telekinese). Er is geen mentale activiteit zonder materieel brein en mentale inhouden kunnen alleen materieel overgedragen worden. We kunnen ons niets concreets voorstellen bij een louter mentale, ideële, geestelijke realiteit.

Het mentale is een aspect van de individuele interactiviteit van een zeer materieel wezen, de mens, maar ook van alle andere levende wezens, elk op zijn manier. Het is de specifieke manier van levende wezens om interactief in te zijn met het oog op zijn eigen voortbestaan en geluk in de wereld. Het is een specifieke, in de loop van miljoenen jaren geëvolueerde manier om ons brein te gebruiken, die vele voordelen biedt maar ook een boel nadelen, zoals de verschrikkelijke stoornissen in onze geestelijke gezondheid.

Kunnen we het mentale uitbreiden tot andere aspecten van het zijn? Dat is wat godsdiensten doen en sommige filosofieën. Maar dat is een zware en gevaarlijke vergissing. Het mentale als menselijke activiteit kan niet overgedragen worden op niet-menselijke, onwereldse wezens zoals God of de engelen en duivels, of lichaamsloze zielen, of immateriële lichamen. Dergelijke wezens zijn mentale constructies zoals al de andere, met dat verschil dat ze niet veroorzaakt zijn door de realiteit waarnaar ze verwijzen, maar door andere, materiële aspecten van de realiteit. Als men niet weet waar de regen vandaan komt, zegt men dat Zeus pist, huei Zeus. Er is geen wezen ‘God’ dat ervoor zorgt dat wij een mentale constructie maken met die naam en inhoud, maar er zijn wel aanwijsbare elementen in de realiteit en de samenleving die ervoor kunnen zorgen dat het thema ‘God’ zeer sterk verspreid is onder mensen, zeker als mensen zich daartoe verenigen in een succesvolle, al dan niet kwaadaardige organisatie.

Er zijn dus nuttige en bruikbare illusies, maar er zijn ook nefaste. Er zijn er die een omzeggens volmaakte band hebben met de werkelijkheid, maar er zijn er ook die van die werkelijkheid een totaal vertekend beeld geven. Er zijn er die teruggaan op een oorspronkelijke, diep aangevoelde menselijke ervaring van de wereld om ons heen, maar er zijn er ook die ons opgedrongen zijn door kwaadwillige of verdwaasde medemensen.

Het mentale is dus een constante activiteit van een levend wezen, waarbij het in zijn brein een model van de werkelijkheid ontwerpt die het in staat stelt om te overleven. Dat model is voortdurend in beweging, het is een precair proces dat sterk onderhevig is aan allerlei invloeden. Het is een noodzakelijke complexe illusie die elk wezen zich maakt. Het is geen materieel orgaan zoals ons hart of onze maag of zoals onze hersenen zelf, het is de acute activiteit van een levend brein, die noodzakelijk is voor het overleven.

De illusie die we ons constant maken tijdens de bewuste periodes van ons leven is een onmisbare realiteit voor ons. Maar wij zijn in staat om in te zien dat het een illusie is, dat de dingen op zich niet afhankelijk zijn van het illusoire beeld dat wij ervan hebben, dat onze illusies allesbehalve objectief of accuraat zijn. Maar zonder de illusie zouden we niet kunnen leven, de wereld zou totaal onbegrijpelijk zijn en de interactie onmogelijk. Geen illusie betekent: geen werkend brein. Dat staat gelijk met diepe coma, met hersendood.

De traditionele christelijke moraal is een vrij eenvoudig, doorzichtig systeem. Er is een centraal gezag, de kerkelijke hiërarchie, dat bepaalt wat goed en kwaad is, wat toegelaten en verboden. De regels worden vastgelegd in concrete voorschriften die aan de gelovigen worden aangereikt, vooral tijdens de opvoeding van de kinderen. De gelovigen worden er voortdurend aan herinnerd dat ze de geboden en verboden niet mogen overtreden. Doen ze dat wel, dan wachten hen straffen. Het zijn de gelovigen zelf die via een dagelijks gewetensonderzoek moeten nagaan of ze geen overtredingen (zonden) hebben begaan. Die zonden moeten meegedeeld worden aan de kerkelijke overheid (biecht), waarop de bepaling van de straf (penitentie) volgt. Wie een leven zonder zonde leidt, zal na de dood in eeuwigheid de hemelse zaligheid verwerven.

Wie zo vermetel zou zijn om zich af te vragen hoe de kerk aan haar voorschriften en verboden komt, krijgt als antwoord: de regels komen van God zelf, een almachtig, alwetend en rechtvaardig wezen. Ze zijn door Hem op onloochenbare wijze geopenbaard aan de mensheid, via zijn gekozen volk Israël, via zijn eigen Zoon, Jezus Christus, via de Bijbel en via de kerk.

Het is een gesloten en sluitend systeem, er is geen speld tussen te krijgen. Tenzij men natuurlijk de grond van de zaak gaat betwijfelen: hoe weten we dat er een dergelijke God is? En zelfs als dat zo zou zijn, is zijn openbaring wel duidelijk? Is het niet veeleer zo dat mensen de hele constructie bedacht hebben, in hun eigen voordeel of, in een mildere maar minder plausibele veronderstelling, ter wille van het goed van de mensheid?

Zelfs een kind stelt zich deze vragen. Er is niet zoiets als een kinderlijk geloof, wel een initieel kinderlijk ongeloof. Als kind vertrek je zonder geloof en vervolgens wordt het je ingepompt. Dat was althans voor mij het geval. Om een of andere duistere reden, waarvoor ik me nog steeds gelukkig prijs, zijn al die pogingen om mij te bekeren deerlijk mislukt. De uitleg die ik op mijn indringende vragen kreeg, voldeed hoegenaamd niet.

Steeds meer mensen zien in dat de religieuze benadering van de moraal veel te wensen overlaat. Zij worden in hun intuïtieve twijfels en hun rationele reacties voortdurend bevestigd door het flagrante immorele gedrag van de kerkelijke hiërarchie en de bedienaars van de eredienst enerzijds en door het opvallende feit dat ongelovigen perfect in staat blijken te zijn een voorbeeldig leven te leiden.

Er is met andere woorden geen objectieve grond voor een religieuze moraal. Wanneer we aannemen dat de christelijke moraal geen goddelijke maar een louter menselijke grondslag heeft, dan staat of valt zijn waarde met de beoordeling van de invloed die deze moraal gedurende de laatste tweeduizend jaar op de maatschappij en op de individuen heeft uitgeoefend, op de gevolgen die de kerk heeft gehad voor de samenleving.

Het oordeel daarover is vernietigend.

De kerk is niet in staat gebleken om haar moraal op te leggen, om de mensen te dwingen om de kerkelijke voorschriften na te leven, uit overtuiging of uit schrik voor de gevolgen. Er zijn evidente drijfveren die men niet heeft kunnen onderdrukken. De mens verzet zich tegen de opgelegde moraal. Bovendien is het precies de kerk die zich keer op keer heeft schuldig gemaakt aan zwaar immorele daden en die steeds de zijde heeft gekozen van hen die hun medemensen wilden onderdrukken.

Wie tot het inzicht is gekomen dat een kunstmatig opgelegde zogenaamd goddelijke moraal geen oplossing is, moet op zoek naar andere inzichten. De analyses van Freud, hoofdzakelijk gebaseerd op zijn interpretatie van afwijkend gedrag, dichtten de mens bepaalde fundamentele drijfveren toe: een seksuele levensdrift maar ook een destructief doodsverlangen. Hij situeerde in de ziel, de psyche van de mens, in zijn bewustzijn maar nog veel meer in zijn onderbewustzijn. Het probleem met die vrij geloofwaardige uitleg is dat hij wetenschappelijk gezien zeer vaag is. Het is in Freuds theorieën zeer onduidelijk hoe de psychische activiteit precies gebeurt en hoe men ze, liefst ten goede, vooral in schrijnende pathologische gevallen, kan beïnvloeden. De psychoanalyse heeft als effectieve therapie steeds meer tegenstanders dan enthousiaste volgelingen gekend, zowel bij therapeuten als bij patiënten.

Het is pas door de enorme vooruitgang, vooral sinds het midden van de twintigste eeuw, van onze kennis van het menselijke brein dat er enige ernstige vooruitgang is gemaakt op dit gebied. Wetenschappers weigerden de mens nog langer te zien als een wezen dat door een oppermachtige God op een bepaald moment kant-en-klaar geschapen is. Het was duidelijk dat dit niet het geval was geweest: de mens is ontstaan uit vroegere levensvormen, zoals alle leven.

Dat is niet zomaar een wetenschappelijke vaststelling, maar een feit met enorme gevolgen. Als men uitgaat van dit evolutionair proces, dan is het onmiskenbaar zo dat wij mensen in al onze verbluffende complexiteit nu zijn zoals de evolutie ons gemaakt heeft. Alles wat we in de mens ontdekken, heeft een reden en die reden moeten we telkens zoeken in de wisselwerking tussen de mens en zijn omgeving, in de meest omvattende betekenis van het woord. Bovendien treffen we van alles wat we van de mens zeggen ook materiële sporen aan, in de menselijke anatomie en in testbare kenmerken van het menselijk gedrag. Het heeft geen zin of praktisch nut om allerlei veronderstellingen te maken over een ziel, een onderbewustzijn, een geweten enzovoort als we daarvoor geen overtuigende, aanwijsbare redenen hebben.

Wetenschappers zoals de etholoog Richard Dawkins hebben verifieerbare theorieën uitgewerkt op basis van deze inzichten, die voortbouwen op de geniale veronderstellingen die Darwin 150 jaar geleden maakte. Hij ontdekte in het menselijk gedrag een fundamentele drang naar zelfbehoud, zelfs over het individuele bestaan heen. En dit is niet zomaar een vage, literair omschreven drijfveer, maar een menselijke eigenschap die in de genen zelf aanwezig is (the selfish genes). Wanneer de primitieve mens in gemeenschap gaat leven omdat dit de overlevingskansen aanzienlijk verhoogt, komt die drang naar zelfbehoud in botsing met de zelfde drang naar zelfbehoud van de anderen. Ook aan die omstandigheid heeft de mens zich noodgedwongen aangepast. De zelfzorg breidde zich evident uit tot de zorg om de partner die onontbeerlijk was voor de voortplanting en tot de eigen nakomelingen. Door te gaan leven in een ruimer familieverband en uiteindelijk in groepen die niet of niet uitsluitend meer op bloedverwantschap gebaseerd waren, werd het genetisch bepaald zelfzuchtig gedrag omgezet in een meer sociaal samenlevingspatroon.

Wanneer wij zeggen dat deze levensdrang genetisch bepaald is, dan bedoelen wij dat er in onze genen patronen zijn die ervoor zorgen dat die drang tot uiting komt in elk individu. Dat gebeurt door allerlei chemische en elektrische reacties in ons lichaam, die hun ‘bevelen’ krijgen van onze genen. Zo reageert ons lichaam op een fysieke bedreiging door bliksemsnelle afscheiding en absorptie van onder meer adrenaline die ervoor zorgt dat wij gepast op de dreiging kunnen reageren, door de aanval of de vlucht. We praten hier dus niet meer over veronderstellingen, maar over wetenschappelijk vaststelbare processen. Er is met andere woorden een fysiologische, lichamelijke basis voor ons gedrag. Er is dus ook een objectieve basis voor onze gedragsregels. Wij hebben eindelijk een alternatief gevonden voor de goddelijke geboden op de stenen tafelen. De fundamentele wetten staan niet in ons geweten gegrift, maar in onze genen.

We moeten daarbij echter zeer voorzichtig te werk gaan. Niet alles is bekend over onze genetische samenstelling en over de werking van ons lichaam in het algemeen en onze hersenen in het bijzonder. Maar de wetenschap is het er wel over eens dat we de antwoorden daar moeten zoeken. We mogen ook niet blind zijn voor de beschaving als omgevingsfactor: het is evident dat wie nu leeft het kind is van de geschiedenis; bovendien is de hoogtechnologische kennismaatschappij van vandaag in grote mate bepalend voor ons concreet gedrag. Het zou dwaas zijn om daaraan voorbij te gaan. Onze genetische kenmerken zijn geen simpele bevelen zoals de tien geboden: doe dit, laat dat. Het zijn levende aspecten van een beleefde realiteit. Wij zijn geen slachtoffers of marionetten van onze genen, wij zijn onze genen.

Over deze nieuwe basis voor de menselijke moraal heeft de befaamde neurofilosofe Patricia S. (née Smith) Churchland (1943) recentelijk een uitstekend boek gepubliceerd bij Princeton University Press: Braintrust. What Neuroscience Tells Us about Morality, 2011, 271 pp., hardcover, $ 24,95 maar bij Amazon France al te koop voor ongeveer € 12. Het is een werk dat helemaal thuishoort in de lange reeks van boeken die ik hier sinds jaren bespreek. Het is gekenmerkt door dezelfde heldere betoogtrant, dezelfde wetenschappelijke diepgang, dezelfde aandoenlijke bezorgdheid en eerbied voor de mens. Het is een heerlijk voorbeeld van hoe men de recentste resultaten van de meest gespecialiseerde wetenschap toch op een begrijpelijke manier aan de man en de vrouw kan brengen. Enige vertrouwdheid met de materie is nuttig, maar niet onmisbaar, je kan dit boek lezen zonder ooit iets van Darwin of Dawkins gelezen te hebben, het is een sterk autonoom en zelfstandig betoog. Warm aanbevolen.

Ik heb geen Nederlandstalige vertalingen van haar werk kunnen vinden en dat is zeer jammer. Ik vond wel een verwijzing naar Johan A. den Boer (2003), Neurofilosofie: Hersenen, bewustzijn, vrije wil, Amsterdam: Boom, 2003, maar dat heb ik (nog) niet gelezen.

Ik heb hier al wel eens vaker zeer kritische geluiden laten horen over Nederlandstalige wetenschappelijke publicaties die bestemd zijn voor een ruimer publiek. Wanneer we pogingen daartoe vergelijken met de bewonderenswaardige zogenaamd vulgariserende werken van Engelstalige auteurs als Hawking, Dawkins, Dennett, Pinker, Jonathan Israel, Steven Nadler, Alan Kors en nog zoveel anderen en met hedendaagse Franstalige auteurs, bijvoorbeeld André Comte-Sponville, of met oudere zoals Hazard, Kolakowski, Pintard en zelfs de 19^de-eeuwse Ernest Renan, dan blijken Nederlandstalige publicaties helaas bijna steeds van een beduidend lager allooi, niet alleen wat hun literaire kwaliteiten betreft, maar ook en vooral voor hun didactisch onvermogen en hun schrijnend gebrek aan intellectuele overtuigingskracht.

Ik was dan ook aangenaam verrast toen ik enkele dagen geleden de lectuur aanvatte van een boek dat ik enige tijd geleden in de ramsj had gekocht: Andreas De Block, Waanzin en natuur. Darwin en de psychiatrie, uitg. Boom, 2006, 212 blz., paperback, nieuw € 27, nu her en der in de ramsj, dat zijn nieuwe maar afgeprijsde boeken, voor € 10.

Van af de eerste bladzijde valt het op dat we hier te maken hebben met een auteur die niet alleen verstandig maar ook bijzonder goed ter tale is. Voortreffelijk Nederlands, helder, vlot, uitstekende argumentatielijnen, evenwichtig, rustig en bedaard maar steeds sterk overtuigend, goed geïnformeerd… wat wil je nog meer? Ik stel dit boek op omzeggens alle punten dezelfde kwalitatieve lijn als de auteurs die ik hierboven vermeld heb en dat is geen geringe lof. Ik heb zijn leeftijd niet kunnen achterhalen, maar hij is nog maar een zestal jaren aan het publiceren, dus echt oud kan hij nog niet zijn.

In dit boek brengt hij ons bijna stiekem een zeer verhelderend en welkom overzicht van de psychiatrie, om vervolgens een brug te slaan naar het neo-Darwinisme en wat dat kan bijbrengen aan de theorie en de praktijk van de psychiatrie. Dat klinkt ingewikkeld, maar zoals Andreas De Block het brengt, is het dat helemaal niet. Alles wat hij zegt, legt hij ook uit, niet neerbuigend, maar vriendelijk, zoals als een goede vriend zou doen, rekening houdend met wat je bij een leek als algemene kennis mag verwachten. Elke verwijzing plaatst hij in haar juiste context, of dat nu Plato en Aristoteles betreft, of Darwin, Huxley, Freud, Stephen Gould, Dawkins of Damasio.

De auteur is ook een bescheiden man. Hij beweert nergens dat een neo-Darwinistische psychiatrie de talrijke andere benaderingen van psychische verschijnselen en psychiatrische stoornissen kan vervangen. Hij heeft het over bruggen bouwen, over nuttig aanvullen en over een bescheiden scheidsrechterrol, over een beter begrijpen van het hoe en het waarom van stoornissen en hun behandeling. Dit markant gebrek aan onterechte intellectuele overmoed is een opvallende aangename constante in de benadering van deze auteur en een verademing voor de lezer, die op die manier niet afgeschrikt wordt door al te voortvarende conclusies, eenzijdige benaderingen en het neersabelen van vermaledijde opposanten. Zijn wijze kritiek veroordeelt niet, maar legt de vinger veeleer zalvend en dus helend op de wonde.

Dit is niet alleen een voorbeeldig geschreven boek, het is ook belangrijk. Het vormt een synthese in de benadering van de psychiatrie die ik nog nergens anders tegenkwam. En zoals zo vaak gebeurt wanneer men de fundamentele inzichten van Darwin en de verwerking ervan in de 20^ste eeuw toetst aan een ander domein van de wetenschap, zien we hier een uiterst vruchtbare en verhelderende kruisbestuiving. Net zoals Darwin niets veranderde aan de biologie, maar wel haar fundamentele structuren en de wetmatigheden van haar werking blootlegde, zo kan een evolutionaire benadering van de psychologie en de psychiatrie een nieuw licht werpen op verschijnselen die men al lang kent, zoals neurosen en specifieke pathologische verschijnselen zoals de depressie. Daaruit kan een meer geïntegreerde, holistische therapeutische houding groeien, die meer kansen biedt op succes dan wat de elkaar verketterende psychiaters en psychiatrische scholen in het verleden vermochten.

Ik heb enkele taalkritische detailopmerkingen in een vorige bijdrage verwerkt (weleens, veeleer). Een enkele keer bezondigt de auteur zich ook aan de ‘haarziekte’, de neiging om naar onzijdige substantieven te verwijzen met het bezittelijke voornaamwoord ‘haar’ (blz. 168, 188). Het korte ‘besluit’ vond ik een beetje ‘haastig’ geschreven, om het met Fangorn of Treebeard, Tolkiens vertederende ent Boombaard te zeggen. Maar dat vergeven we de auteur graag, verrukt als we zijn door zijn voortreffelijke stijl en taal, die zijn belangwekkende boodschap optimaal overbrengen.

Haast je, lieve lezer, om dit boek te kopen (of in je plaatselijke bibliotheek te ontlenen, maar waarom zou je dat doen als je het kan bezittenen voor amper tien euro?) en het te lezen. Ik ben ervan overtuigd dat je mijn enthousiasme zal delen. Hoera, joepie en groot jolijt! Er is nog een toekomst voor hoogstaande originele Nederlandstalige wetenschappelijke werken bestemd voor een publiek van geïnteresseerde leken! Met dit boek van Andreas De Block hebben we daarvan een absoluut overtuigend bewijs.

Jezuïetenstreken zijn het!

Het zal niet toevallig zijn dat die uitdrukking in ons taalgebruik gekomen is. De Jezuïeten waren sinds het ontstaan van de orde de intellectuele frontsoldaten van Rome, met een heuse generaal aan het hoofd. Zij stonden erom bekend de kerkelijke leer en wetgeving zo te interpreteren, dat zij om het even wat konden bewijzen.

Een typisch grapje legt het goed uit: twee paters, een franciscaan en een jezuïet, zijn in de tuin aan het brevieren. Ze hebben allebei trek in een sigaartje en de franciscaan wordt erop uit gestuurd om toelating te vragen. Met een bedrukt gezicht komt hij terug: mag niet! Daarop trekt de jezuïet naar de overste en komt terug, genietend van een sigaartje. ‘Hoe heb je dat gelapt?’ vraagt de franciscaan. ‘Wat heb jij precies gevraagd? zegt de jezuïet? ‘Of we mochten roken tijdens het brevieren.’ ‘Ja, dan is het nogal wiedes dat het niet mag’. ‘Wat heb jij dan gevraagd?’ ‘Of het toegelaten is om te bidden tijdens het roken!’

Wellicht weten nog maar weinig mensen wat brevieren is, of hebben ze het nooit precies geweten. Priesters waren vroeger verplicht om elke dag een reeks gebeden op te zeggen, psalmen en andere teksten, die in het Breviarium stonden, zoals de monniken in de kloosters de getijden baden of zongen.

De jezuïetenstreek uit het grapje is nog onschuldig, ieder diertje zijn pleziertje en sigaartjes behoorden bij priesters en kloosterlingen tot de weinige geneugten die niet verboden waren. De kamers van de priester-leraars in de colleges waren doordrongen van die weeë geur. Veel jongeren hebben leren roken in de katholieke jeugdbeweging, naar het voorbeeld van de proost.

Vandaag vernemen we dat de Britse jezuïeten een oud manuscript van het Johannesevangelie, de zogenaamde St. Cuthbert Gospel van rond 700, verkocht hebben aan de British Library, voor meer dan tien miljoen euro. Ze hadden het boekje al meer dan 250 jaar in hun bezit en hadden het in 1979 in bruikleen gegeven aan de Library.

Kijk, dat is pas een jezuïetenstreek! Ik heb er geen idee van hoe ze dat manuscript verworven hebben en dat doet er ook niet toe, ze hebben er zeker nooit tien miljoen voor betaald. Ik vind dat dergelijke waardevolle stukken tot het menselijk erfgoed behoren en die mening is blijkbaar ook de British Library toegedaan. Liever dan dat Brits cultureel erfgoed in privé handen te laten verdwijnen, eventueel zelfs in het buitenland, hebben zij een oproep gedaan aan het publiek om geld te storten om het te bewaren waar het al is, in een publieke Britse bibliotheek. Maar daarvoor moesten ze wel 9 miljoen pond veil hebben.

Ik noem dat diefstal en woekerwinst. De jezuïeten hebben op geen enkele manier bijgedragen tot de huidige fabuleuze meerwaarde van dit boekje en kunnen, objectief gezien, zelfs hun zakelijk eigendomsrecht nauwelijks laten gelden. Het boekje is op een of andere manier in hun bezit gekomen, zoals zoveel waardevolle dingen die hun weg vinden naar kloosters en kerkelijke paleizen. Het Vaticaan zit van onder tot boven vol met kunstschatten. Zij zijn wel de tijdelijke bewaarders geweest en daarvoor zouden ze een billijke vergoeding mogen krijgen. Maar tien miljoen euro?

Het doet er ook niet toe waarvoor ze dat geld gebruiken: ze gaan er enkele van hun scholen en kerken mee herstellen. Het zou iets anders zijn mochten ze het geld aan een werkelijk goed doel schenken, zoals de hongersnood in Afrika. Maar wat wij echt van hen verlangd hadden, maar niet echt verwacht, was dat ze het boekje hadden gelaten waar het was, in veilige bewaring onder de beste omstandigheden in de British Library, waar het echt thuishoort als nationaal erfgoed, desnoods voor een symbolische vergoeding, een kistje sigaartjes bijvoorbeeld.

Tien miljoen euro is een schande. De kerk heeft nog maar eens haar ware gelaat getoond.

Weleens...

Het is een vreemd woordbeeld voor mij. Ik had het nog nooit zo gespeld gezien en toen ik het zo tegenkwam in een boek dat ik recentelijk las, greep ik meteen naar mijn onafscheidelijk Montblanc vulpotlood om snel wel van eens te scheiden. Maar zelfkritisch als ik ben, ging ik het toch maar eens nakijken in Van Dale en wat raad je: weleens staat er zo vermeld, in één woord, met als uitleg: bijw. van frequentie; te eniger tijd, een keer; een enkele maal; synoniem: soms.

Dus in een zin als: ‘Je ontdekt dergelijke schatten wel eens op een rommelmarkt’, moet je weleens schrijven en niet wel eens. We schrijven ook weleer als we bedoelen: enige of geruime tijd of zelfs lang geleden. ‘Wel’ versterkt dan ‘eer’. In ‘weleens’ is dat ook zo: ‘eens’ is ‘een enkele keer’, weleens is net iets vaker: soms, af en toe. Van Dale overdrijft als hij het gelijk stelt met ‘een enkele maal’.

Ik ben bereid om mij daaraan aan te passen, als het zo is, dan is het ook zo en dan moet het maar. Mezelf kennende, durf ik echter niet beloven dat ik van nu af aan telkens ‘weleens’ zal schrijven. Het zal nog wel eens gebeuren dat ik het vergeet.

Overigens moet je ook niet overdrijven, zoals in het bewuste boek. Er zijn namelijk gevallen waarin er geen enkele reden is om ‘wel’ en ‘eens’ aan elkaar te schrijven. Je kan al aarzelen bij wat ik net schreef: ‘het zal nog wel eens gebeuren dat…’. Helemaal duidelijk wordt het in deze zin: ‘Het zou wel eens kunnen zijn dat…’. Hier hebben de twee afzonderlijke woorden hun eigen betekenis behouden, ze aan elkaar schrijven zou de inhoud veranderen, de zin zou zelfs onbegrijpelijk worden. We bedoelen immers niet dat het ‘soms’ zou zijn dat…, maar dat, in tegenstelling tot wat men denkt, het meer dan waarschijnlijk zo is dat…, of: het zou goed kunnen zijn dat…

Ik citeer uit het (voorlopig mysterieuze, maar daarin komt spoedig verandering, wees gerust) boek: ‘Deze veelheid van beroeps- en vrijetijdsmogelijkheden zou echter weleens misleidend kunnen zijn, want…’. Kijk, hier mag je mijns inziens ‘wel’ en ‘eens’ echt niet aaneen schrijven. De auteur bedoelt immers niet dat die veelheid soms, af en toe, een enkele keer of te eniger tijd misleidend zou zijn, maar drukt op een zachte manier uit dat die veelheid wellicht zelfs helemaal niet bestaat, dat het een fictie is. Er is geen enkele reden om hier een bijwoord van frequentie te gebruiken, het gaat er immers helemaal niet om hoe dikwijls of hoe zelden het bedoelde verschijnsel zich voordoet. De auteur bedoelt hier gewoon een vaste, heel courante Nederlandse zegswijze te gebruiken: het zou wel eens het geval kunnen zijn dat… Vergelijk dat met het Engels: it could very well be (the case) that…

Ik ben het dus wel eens dat weleens wel eens beter aaneen zou kunnen geschreven worden, maar het zou wel eens zo kunnen zijn dat dit ook weleens niet het geval is.

Een andere kwestie die taalpuristen weleens (sic) in de gordijnen jaagt, is het onderscheid tussen ‘eerder’ en ‘veeleer’. Van Dale is hier niet dogmatisch, hij noemt eerder zelfs een synoniem van veeleer. Maar de spellingcontrole van Word, die ik steevast gebruik en bijna onveranderlijk volg, sputtert tegen als je ‘eerder’ gebruikt in een andere betekenis dan ‘vroeger in de tijd’. Enkele voorbeelden:

-      Had ik dat eerder geweten, dan…

Hier kan je duidelijk het zogezegd synoniem ‘veeleer’ niet gebruiken, wat erop wijst dat er wel degelijk een betekenisverschil is. Eerder betekent hier duidelijk: vroeger.

-      Wat we nodig hebben is bekwame medewerkers, eerder dan dure managers.

Hier kan je evengoed of misschien wel beter ‘veeleer’ gebruiken, omdat ‘eerder’ hier niet de tijdelijke betekenis heeft van ‘vroeger’.

-      Dat ziet er eerder goed uit…

Geen tijdelijke betekenis, maar vervang het eens door ‘veeleer’ en je merkt dat er een gering nuanceverschil is. Eerder goed betekent: vrij goed; veeleer goed klinkt stroever, het heeft dan een meer vergelijkende betekenis: dit is goed, veeleer dan de andere mogelijkheid.

Je kan dus ‘eerder’ wel gebruiken in andere betekenissen dan die van ‘vroeger in de tijd’, maar je kan ‘veeleer’ het best niet gebruiken met die zelfde specifieke betekenis. Met ‘veeleer’ bedoelen we ofwel ‘liever’, ofwel gebruiken we het om een lichte bevestiging te geven, om te zeggen dat iets inderdaad zo is: ‘We kunnen hier veeleer spreken van een geval van overmacht’.

Om mijn voorlopig mysterieuze auteur nog eens te citeren: ‘…dit leidt immers bijna nooit tot een verlichting van de pijn, maar eerder tot een proliferatie van de symptomen.’ Hier kunnen we maar beter ‘veeleer’ gebruiken, omdat hij hier met ‘eerder’ niet bedoelt ‘vroeger’; het kan dus misleidend zijn om een woord te gebruiken dat ook nog een andere betekenis heeft. Om dubbelzinnigheid te vermijden, kunnen we in dit geval beter ‘veeleer’ gebruiken, dan twijfelt niemand en dat is altijd verkieslijk.

Dat zijn misschien heel subtiele verschillen, maar ze zijn niet onbelangrijk als je heel precies wil zeggen wat je bedoelt. Terloops wil ik nog opmerken dat in het Frans het onderscheid toch ietwat duidelijker is. Voor ‘vroeger’ zeggen we plus tôt, letterlijk ‘meer vroeg’; voor ‘veeleer’ gebruiken we plutôt. Een enkele letter en aaneen geschreven of niet en toch een zeer duidelijk verschil. Maar ook het verschil tussen ‘eerder’ en ‘veeleer’ is niet erg groot, vandaar dat we ze vaak door elkaar gebruiken, soms terecht en soms ten onrechte.

In beide gevallen, Frans en Nederlands, gaat het om het verschil tussen het letterlijk ‘eerder’ zijn in de tijd en de figuurlijke betekenis van ‘eerder’ komen in de volgorde van voorkeur. Dat is zeer typisch voor onze taal. Zo schatten wij wat hoger is ook hoger in in figuurlijke zin, zoals we wat lager is ook minderwaardig achten. We passen dan ruimtelijke begrippen toe op niet-ruimtelijke zaken zoals het uitdrukken van een volgorde, een prioriteit, een waardeoordeel. Onze taal, elke taal is op dergelijke mechanismen gebouwd, het zijn handigheidjes, het gebruiken van simpele, evidente begrippen voor allerlei doeleinden, zoals onder en boven, voor en na, in en uit, groot en klein, meer en minder, toekomst en verleden, zelfs links en rechts.

We hoeven niet eens veel Engels te kennen om meteen te begrijpen wat er bedoeld wordt met: I’ve been down so long it looks like up to me…

Op mijn jongste tekst over het Vie de Jésus van Ernest Renan kreeg ik alvast een leuke reactie van trouwe lezer en puntdichter Jacques Quekel, die ik jullie niet wil onthouden:

Toen Karel in Eeklo werd geboren

klonken er geen engelenkoren

ook de Heilige Geest

kwam niet naar het feest

daarom ging hij later voor de goden verloren.

Dank je wel, Jacques.

Zelf maakte ik me de bedenking dat indien ik hier over de Islam zou schrijven zoals ik over het Christendom schrijf, de reacties ongetwijfeld anders zouden zijn.

Vooreerst zouden de brave katholieken niet geschandaliseerd zijn, maar in tegendeel mijn harde taal toejuichen.

Vervolgens zou ik een totaal ander publiek aanspreken. Ik vermoed dat lezers die hier vaak terugkomen zich toch enigszins herkennen in wat ze hier vinden. Je moet al een vreselijke masochist zijn om jaren aan een stuk twee of drie keer per week ellenlange teksten te lezen die indruisen tegen alles wat je dierbaar is. Mocht ik hier bijna dagelijks de Islam verketteren en racistische praat vertellen over allochtone Belgen en autochtone Arabieren, dan zouden de meer evenwichtige, bedachtzame en redelijke mensen die naar ik vermoed nu soelaas vinden in mijn Kroniek, al gauw de wijk nemen en plaats maken voor een publiek dat men in Vlaanderen traditioneel veeleer bij de harde kern van het Vlaams Blok/Belang situeert en in Nederland, als ik goed ingelicht ben, bij de meer rabiate volgelingen van ene meneer Wilders.

Nochtans geldt al wat ik over het Christendom zeg ten minste evenzeer voor de Islam. Mijn harde kritiek is niet zozeer gericht op het katholicisme of op de katholieke kerk, als wel op de godsdienstige instelling waar ook ter wereld en, misschien vooral, op het klerikalisme, op de wereldse invloed van de kerken. Vandaag is dat klerikalisme bijvoorbeeld veel opvallender en meer flagrant aanwezig in Iran dan het hier bij ons wellicht ooit geweest is.

Waarom schiet ik dan zo onvermurwbaar op het christendom en meer bepaald het katholicisme, dat van mijn jeugd?

Omdat het me getekend heeft voor de rest van mijn leven, omdat het me gemaakt heeft tot wie ik ben. Omdat het me toen zo hopeloos veel en zo totaal nodeloos pijn heeft gedaan. Omdat het me zo zwaar teleurgesteld heeft, omdat het me zoveel onthouden en afgenomen heeft, omdat ik daardoor zoveel gemist heb, zoveel tijd verloren die ik nooit meer kan recupereren. Ik kan hoogstens nog trachten te begrijpen wat er toen gebeurd is en waarom, misschien, heel misschien, waarom toch?

Ik heb altijd geweten dat het een foute boel was, dat men niet eerlijk was, dat men ons bedroog. Maar toen was het gezag identiek met de godsdienst, zeker op school en in de jeugdbeweging, maar eigenlijk in het hele segment van de maatschappij waarin ik me door mijn afkomst bevond: de katholieke zuil in Vlaanderen in het midden van de twintigste eeuw. Later, wanneer ik er niet meer zal zijn, zal men daarover sociologisch onderzoek doen en zal men de psychologische analyse maken van de machtsprocessen die zich toen ontplooid hebben. Voor ons, die het meegemaakt hebben, is dat onmogelijk, wij kunnen er nog steeds nauwelijks over spreken. Ook ik heb als peuter te maken gehad met de onverwacht steels graaiende handen van een jonge priester-leraar in mijn gestreept pyjamabroekje. Het kost me zelfs nu, in de post-Vangheluwe-periode nog steeds moeite om dat hier neer te schrijven. Maar het was niet alleen of niet zozeer dat ene moment, dat nochtans onuitwisbaar in mijn arme ziel gebrand staat, maar de hele terreur die wij toen hebben moeten doormaken en die men toen normaal vond. Ik zeg het hier met de grootst mogelijke nadruk en met al de ingehouden verontwaardiging die ik kan opbrengen: het was niet normaal, het was misdadig!

En waar misdaad was, is er schuld. Bij de ontelbare daders, zeker. Zij hadden geen enkel excuus, zij wisten verdomd goed dat wat ze ons aandeden verkeerd was, en geen klein beetje. Het waren geen ‘relatietjes’, het was seksueel misbruik van onschuldige, nietsvermoedende kinderen, die zich in vertrouwen tot mensen wendden die aangesteld waren om voor hun zielenheil te zorgen. Het was machtsmisbruik op grote schaal en misbruik van vertrouwen op alle gebied, ook materieel en financieel. Het was bewuste indoctrinatie, doordachte hersenspoeling, met gevolgen tot op het einde van onze dagen en die zelfs deels voortleven in onze kinderen, omdat we ondanks onszelf, zoals zoveel slachtoffers van misbruik, op onze beurt ook daders zijn geworden, zelfs tegenover hen die we het meest van al liefhadden. Dat is misschien wat me nog het meeste verdriet, wat me nog het meest furieus opstandig en zelfs wraakzuchtig maakt.

De grootste schuld treft hen die het systeem hebben ontworpen en in stand gehouden, eeuwen lang en tegen alle beter weten in: de kerkelijke hiërarchie, al wie op een of ander niveau verantwoordelijk was voor de kerkelijke organisatie, voor de macht in de kerk.

Maar ook de intellectuelen van de kerk zijn mede schuldig, in hoge mate, omwille van hun stilzwijgende toestemming. Qui tacet consentire videtur. Zij hebben zich gehuld in hun zwarte, alles verhullende gewaden en hun dure toga’s, zich verborgen in hun ivoren torens, zich vermeid in hun pseudowetenschappelijke spielereien, steeds genietend van hun maatschappelijke onaantastbaarheid en hun pecuniaire veiligheid. Zij wisten, en ze hebben gezwegen, schandelijk gezwegen. Van een eenvoudige broeder in een klooster kan men nog beweren dat hij niet beter wist, dat hij onwetend niet kon zondigen. De zwartste zonden hebben de wetenden bewust begaan, keer op keer, jaar na jaar, eeuw na eeuw. En nog zwijgen zij en ontkennen zo alles wat er ooit is geweest, alles wat ooit verkeerd is gegaan en dat is zoveel, lieve God, zoveel!

Ik ben de zondebok geweest van hun systeem. Zij hebben mij beladen met hun zonden en me de woestijn in gestuurd om daar verdwaasd en van God en mens verlaten vergeefs rond te kijken, op zoek naar een beetje menselijke warmte. Ze hebben mij mijn seksualiteit afgenomen omdat de kerk hen van de hunne had beroofd. Ze hebben voor altijd dat mooiste, diepste, meest aangrijpende en heerlijkste aspect van mijn mens-zijn besmeurd met hun eigen geile frustraties. Ze hebben het meest lieflijke en levenskrachtige in mij grondig smerig gemaakt, voorgoed verguisd, tot in zijn diepste kern verknoeid, totaal kapotgemaakt, zonder enige kans op herstel. Ze hebben van mij een zondaar gemaakt, een misdadiger, terwijl ik een onschuldig slachtoffer was en zoveel zuiverder dan zij.

Ik heb altijd geweten dat niet ik, maar zij de daders, de misdadigers waren. Dat niet zij maar ik het goed voorhad. Maar wat doe je daaraan, als peuter, als kind, als knaap en zelfs als jonge man? In Vlaanderen in de tweede helft van de twintigste eeuw? Of in Spanje in de veertiende, in Zuid-Amerika in de vijftiende, in Nederland in de zestiende, in Frankrijk in de zeventiende, in Engeland in de achttiende, in Duitsland in de negentiende?

Ik kan er nu iets aan doen. Niet aan mijn verleden en niet aan dat van het christendom, van de kerk. Maar, voor wat het waard is, ik kan en moet spreken en ik zal niet zwijgen. Men zal van mij niet zeggen dat ik gezwegen en verzwegen heb.

J’accuse, godverdomme, ik klaag jullie aan, tot ik er bij dood val!

Was er een os en een ezel in de stal waarin Jezus geboren is?

Lucas is de enige evangelist die Jezus laat geboren worden in een stal, omdat er in het gastenverblijf geen plaats meer was. Maria bakert haar pasgeborene en legt hem in een kribbe, dat is een voederbak voor het vee, als een schraag of hangend aan de muur. Er is geen sprake van een os of een ezel. Waar komen die dan vandaan?

Als er een krib was in de stal, dan moet er ook vee geweest zijn, zo gaat de redenering. Een os, een lastdier, is dan waarschijnlijk. De ezel was en is een rijdier rond de Middellandse Zee. Het lijkt onwaarschijnlijk dat Jozef zijn hoogzwangere vrouw de reis van Nazareth naar Bethlehem, ongeveer 140 km, te voet zou laten afleggen. Een ezel ligt dan voor de hand.

Wij kennen allemaal de afbeeldingen van de zwangere Maria op haar ezel (bijvoorbeeld op de heerlijke volkstelling van Breughel, zoek haar op het schilderij), en van het kindje Jezus in het kribbeke, met de os en de ezel die voor wat dierlijke warmte zorgen in de stal. Maar er is geen enkele Bijbelse grond voor deze zo vertrouwde iconografische elementen. Toch wij twijfelen er geen ogenblik aan dat het zo gebeurd is. Waarom?

De eerste geschreven getuigenissen over de ezel en de os zijn ongeveer zo oud als het kindsheidevangelie van Lucas, dat wil zeggen ergens in rond het jaar 200. Men gaat ervan uit dat die teksten vroeger ontstaan zijn, misschien wel honderd jaar vroeger, maar dat zijn veronderstellingen, gebaseerd op controversiële literaire theorieën. Naast de vier evangelies waren er talrijke andere teksten die wijd verspreid waren. Het was Irenaeus of Lyon die rond 180 in zijn Adversus haereses voor het eerst uitdrukkelijk de vier evangelies vooropstelde en alle andere geschriften verwierp als ketters. Pas rond het jaar 400 werd de canon formeel vastgelegd in opeenvolgende concilies. De Vulgaat, de Latijnse vertaling omstreeks 400 door Hieronymus van het Oude testament en zijn herschrijving van de oud-Latijnse tekst van het Nieuwe Testament, legde voorgoed de samenstelling van de canonieke boeken vast. Al wat daartoe niet behoorde, was verboden lectuur voor de christenen.

Maar in de jaren die daaraan voorafgingen, waren er heel wat geschriften ontstaan die afweken in hun samenstelling van de vier evangelies. Sommige hadden elementen die niet in de vier evangelies stonden, andere lieten stukken uit het evangelie onvermeld. Sommige waren vrij kort, andere meer uitvoerig. Er is dus een lange periode geweest sinds het ontstaan van het christendom, waarin het helemaal niet duidelijk was welke teksten als officieel erkend werden en welke niet. Ook na 400 bleven allerlei versies circuleren, sommige waren zelfs meer populair dan de vier evangelies. In sommige streken (er-)kende men zelfs de evangelies niet en hield men het bij de traditionele plaatselijke teksten.

Een aanzienlijk aantal zogenaamde apocriefe (letterlijk: verborgen) boeken van de Bijbel behandelt de voorgeschiedenis van de Bijbel, een soort prequel (het tegenovergestelde van een sequel, een vervolg). Goede voorbeelden daarvan zijn de zogenaamde Kindsheidevangelies van Thomas de Israëliet en van Jacobus, de zogenaamde proto-evangelies. Het gaat dan over de ouders van Maria, haar geboorte en jeugd, haar verloving met Jozef, de geboorte van Jezus en zijn jeugd. Het is uit die geschriften dat wij de kleurrijke details hebben overgenomen zoals de ezel van Jozef en Maria en de os en de ezel in de stal, maar ook de heel concrete uitleg over haar maagdelijkheid, voor en na de geboorte van Jezus, vastgesteld door een vroedvrouw. Sommige andere verhalen zijn nog minder geloofwaardig. Zo zullen mensen van mijn leeftijd zich wellicht het verhaaltje herinneren van Jezus en Sint-Janneke die als kinderen in de zandbak aan het spelen waren; Jezus maakte met zand en water twaalf mussen (ondanks het feit dat het sabbat was!) en klapte in zijn handen, waarop de mussen verschrikt wegvlogen…

Het geloof van de christenen is niet zozeer wat Rome er vandaag over zegt, niet wat theologen erover schrijven, niet wat in de officiële Catechismus van de Katholieke Kerk staat en ook niet wat in de erkende Bijbel staat. Het is veeleer een vreemde verzameling van elementen die elke christen verzameld, betwijfeld en verworpen of behouden heeft in de loop van zijn of haar persoonlijke geschiedenis. Niemand kent alles, dat is onmogelijk. En zelfs wie ooit alles gelezen heeft, de hele Bijbel, de hele (dikke) catechismus, alle encyclieken en een berg theologische geschriften, de hele Codex Iuris Canonici, die kan onmogelijk alles onthouden uit die vaak tegenstrijdige geschriften.

Het christendom is wat christenen ooit gedacht hebben, gedurende tweeduizend jaar. Dat is een bonte verscheidenheid van opvattingen, door de eeuwen heen en verspreid over het grootste gedeelte van de wereld. Het officiële christendom was en is daarvan slechts een heel beperkt gedeelte, op verscheidene momenten vastgelegd door de tijdelijke gezagsdragers van de kerk. Ook vandaag denken christenen overal ter wereld ongeveer wat ze willen, zonder zich druk te maken over Bijbel, catechismus, dogma, encycliek of theologie.

Een typisch voorbeeld daarvan is het onderzoek naar de historische Jezus. Het Nieuwe Testament is de enige bron voor wat we weten over het leven van Jezus. Er is geen enkele betrouwbare historische bron die ook maar iets bevestigt over Jezus, zelfs niet het pure feit van zijn bestaan. Alles wat over hem geschreven is, staat enkel in de geschriften van de christenen, die allemaal ontstaan zijn lang na zijn vermeend leven. Zelfs de canonieke evangelies spreken elkaar voortdurend tegen, ook over de belangrijkste kwesties, zoals zijn geboorte, zijn mirakels, zijn boodschap, zijn lijden, zijn dood, zijn wederopstanding. De leer van het christendom heeft op vele punten nauwelijks iets te maken met het leven en de leer van Jezus zoals we dat kennen uit de evangelies, maar alles met de kerkelijke organisatie en de wereldlijke belangen van de kerk.

Men heeft dus van bij het prilste ontstaan van het christendom, in de kleine groep van joden en heidenen die zich op hem beriepen, steeds aan de het historische beeld van Jezus gewerkt. Vetrekkend van ongeveer niets, heeft men een figuur ontworpen die uiteindelijk God zelf was. Wat weten we met zekerheid over Jezus? Niets. Waarover is het christendom het eens? Dat hij geboren is in Israël, daar gepredikt heeft, wonderen verricht, dat hij door de Joden aan de Romeinse bezetter is overgeleverd en door hen ter dood gebracht. Van zijn prediking is niets genoteerd, de latere geschriften spreken elkaar voortdurend tegen en zijn niet op ooggetuigen gebaseerd. De mirakels zijn op zichzelf om evidente redenen totaal ongeloofwaardig, maar zelfs over die verhalen verschillen de evangelies, over het aantal zowel als de omstandigheden. Sommige komen voor bij de ene, andere bij de andere evangelist, er is geen eensgezindheid.

Vandaar dat er zoveel verschillende bronnen zijn, canonieke en apocriefe, die de verhalen brengen in allerlei versies, ze uitbreiden en aandikken met de meest fantastische elementen. In de loop van 2000 jaar, maar vooral in de eerste 1500, is er een kluwen van legenden ontstaan in allerlei vormen, literaire, artistieke, theologische, maatschappelijke en morele. De beschavingsgeschiedenis van het Westen was tot voor kort de geschiedenis van het christendom en die geschiedenis is goeddeels gebaseerd op legenden, vooral in de uiterlijke vorm van onze cultuur. Het is geen geschiedenis van God, maar een geschiedenis van mensen.

Verstandige mensen hebben dat steeds ingezien. Zij konden niet anders dan vaststellen dat wat de Kerk als de onwrikbare waarheid verkondigde niet klopte, dat er teveel interne contradicties waren, dat mirakels nu eenmaal niet gebeuren, dat de idee van een God zelf kunstmatig is, dat de bronnen van het geloof niet betrouwbaar zijn en de behoeders ervan niet te vertrouwen.

Met het ontstaan van de historische en literaire kritiek vanaf de Renaissance komt de hele geloofsstructuur onder vuur te liggen. Men bestudeert de Bijbel en ziet dat het onmogelijk het Woord van God kan zijn. Stilaan ziet men de hele christelijke beschaving voor wat ze is: het werk van mensen en niet altijd van de beste mensen. Het geloof wankelt en uiteindelijk gaat men zich ook vragen stellen over de legendarische, mythische, goddelijke stichter: Jezus. Sommigen blijven trouw aan de Bijbel maar verwerpen de vulgaire, inhalige, wereldse Roomse kerk of proberen haar te hervormen. Anderen gaan op zoek naar de kern van de Bijbelse verhalen, naar de authentieke boodschap van de stichter, Jezus. De Roomse kerk en ook alle andere ondertussen afgescheiden kerken en sekten verzetten zich met hand en tand tegen een objectieve, wetenschappelijke benadering van de geloofsgegevens, zelfs door bona fide gelovigen.

Een mijlpaal in die alternatieve lezing van de Bijbel is die van David Friedrich Strauss (1808-1874), die zijn Das Leben Jesu liet verschijnen in 1835. Hij schokte toen Europa met zijn stelling dat de mirakels van Jezus niet echt gebeurd zijn. Hij interpreteert ze als pogingen om op Oudtestamentische gronden Jezus als de Messias voor te stellen. Door hem de Bijbelse voorspellingen te laten vervullen leveren de evangelies het bewijs van zijn messiaanse authenticiteit.

Lang voor Strauss was er al ernstige kritiek op de Bijbelse mirakels, zowel die in het Oude testament als die van Jezus en de Apostelen. Spinoza publiceerde zijn Tractatus theologico-politicus anoniem in 1670, dus bijna tweehonderd jaar voor Strauss. Hij bespreekt daarin uitvoerig de profetieën, mirakels en bovennatuurlijke gebeurtenissen uit de Bijbel en verklaart ze, enerzijds door te verwijzen naar de onderliggende normale, natuurlijke maar niet onderkende feiten, anderzijds naar de nood die elke godsdienst heeft aan een bovennatuurlijk kader als legitimatie van zijn aanspraken op werelds en goddelijk gezag. Dit was de basis voor de godsdienstkritische houding van de hele Verlichting. Spinozisme was eeuwenlang synoniem voor ongeloof in heel Europa.

In Frankrijk was het Ernest Renan (1823-1892) die, grotendeels geïnspireerd door Strauss en andere Duitse historici, filosofen en exegeten, een lans brak voor de wetenschappelijke studie van de geloofsbronnen. Het begon met zijn Vie de Jésus van 1863 en schreef tijdens zijn leven in totaal zeven volumes van zijn Histoire de origines du christianisme (1863-1881). Zijn Vie de Jésus verwekte schandaal, paus Pius IX noemde hem de grootste godslasteraar van Europa. Renan werd ontzet uit zijn ambt als professor aan het Collège de France, de hoogste onderscheiding in het hoger onderwijs in Frankrijk. Later werd hij in zijn eer hersteld, hij werd zelfs administrateur van het Collège de France en kreeg de hoogste onderscheidingen, tot lidmaatschap van de Académie Française en het Légion d’honneur toe.

Ernest Renan, Vie de Jésus (Paris: Michel Lévy, 1863) verkocht als zoete broodjes. Een maand na de publicatie in juni 1863 schreef zijn uitgever hem: ‘La Vie de Jésus continue à s’enlever comme du pain! Je compte mettre en vente la 5^e édition avant la fin de cette semaine’. In het jaar volgend op zijn publicatie waren er dertien uitgaven, de 61^ste werd bereikt in 1921. De ‘édition populaire’ van 1864 kende nog meer succes en kende maar liefst 130 edities voor 1921. De belangrijkste revisie van het originele werk was die voor de 13^de editie van 1864 (hoewel hij zelf spreekt van ‘quatre ans depuis que le livre a paru’), waarin Renan zijn positie verduidelijkt en herziet in verband met het Johannesevangelie.

Van dit alles is er in mijn jeugd en mijn opvoeding tot in de (katholieke) universiteit toe nooit ofte nimmer sprake geweest. Kritiek, onder welke vorm dan ook op God, Christus, het christendom, de kerk of haar gezagsdragers, was totaal ondenkbaar. Er werd met geen woord gerept, zelfs niet om ze te veroordelen, over de talrijke ernstige auteurs die zich in de loop van de voorbije twintig eeuwen kritisch hebben uitgelaten over een of ander aspect van de godsdienst. Het is pas sinds ik op pensioen ben en probeer om in het reine te komen met mijn opvoeding en mijn actief leven, dat ik heb kennisgemaakt met deze rijke alternatieve traditie.

Enige tijd geleden vermeldde een bevriende kunstenares me terloops, naar aanleiding van een gesprek over geloof en atheïsme, dat zij een exemplaar bezat van Renans Vie de Jésus. Bij een volgende ontmoeting herinnerde ik haar daaraan, waarop ze me met enige aarzeling het mooi ingebonden boekje overhandigde dat ze altijd in de huisbibliotheek van haar vader had gezien en dat ze uiteindelijk had geërfd. Ik moest haar dure eden zweren dat ik het na lezing ongeschonden zou retourneren.

Thuisgekomen begon ik nieuwsgierig de lezing, maar onderbrak die al na enkele bladzijden van het avertissement waarmee het boekje, s.d. maar waarschijnlijk in 1928 in een populaire reeks meesterwerken uit de literatuur uitgegeven door Nelson en Calman-Lévy te Parijs maar gedrukt bij Nelson in Edinburgh, Schotland, begint. In dezelfde reeks vinden we onder meer Balzac, René Bazin, Chateaubriand, onze ‘Henri’ Conscience, Alphonse Daudet, Dickens, Dumas Père & Fils, Flaubert, Anatole France, Théophile Gautier, Kipling, La Bruyère, Lamartine, Pierre Loti, Maeterlinck, Prosper Mérimée, Poe (vertaald door Baudelaire!), Paul et Virginie van Bernard de St. Pierre, Saint-Simon, George Sand, Scott, twee Ségurs, Quo Vadis van Sienkiewicz, Stendhal, Tolstoï, Toergeniev, om slechts de meest bekende te noemen. Je vindt de reeks nog vaak in tweedehandse-boekenwinkels.

Vanwaar dat abrupt afbreken van die toch gefascineerde lectuur? De ‘waarschuwing’ van de auteur was niet overbodig. Deze uitgave was immers niet zijn originele Vie de Jésus van 1863, maar de édition populaire die hij daarvan vrijwel onmiddellijk maakte. Ik citeer: Puisqu’il m été donné de tracer de Jésus une image qui a obtenu quelque attention, j’ai cru devoir offrir cette image, sous une forme convenablement préparée, aux pauvres, aux attristés de ce monde, à ceux que Jésus a le plus aimés. Beaucoup de personnes ayant regretté que le livre, par son prix et son volume, ne fût pas disponible à tous, j’ai sacrifié l’introduction, les notes et certains passages de texte… (p. 7).

In de dertiende, gereviseerde uitgave schrijft hij, in de voetnoot op p. 33 van de Préface: Toutefois, comme en de tels sujets l’édification coule à plein bords, j’ai cru devoir extraire de la Vie de Jésus un petit volume où rien ne pût arrêter les âmes pieuses qui ne se soucient pas de critique. Je l’ai intitulé Jésus, pour le distinguer du présent ouvrage, lequel seul fait parti de la série intitulée: Histoire des Origines du Christianisme. Aucune des modifications introduites dans l’édition que j’offre aujourd’hui au public n’atteint ce petit volume : je n’y ferai jamais de changements.

Je begrijpt meteen mijn reactie: ik legde het petit volume kuis terzijde en spoedde me naar de website van In ’t Profijtelijk Boeksken, op zoek naar de ongekuiste dertiende uitgave. Ik vond en bestelde een gaaf exemplaar met slappe kaft maar zeer leesbare druk uit 1960, nog steeds uitgegeven bij Calman-Lévy in Parijs, voor amper zes euro, dat ik onlangs ging afhalen in Leuven en meteen uitlas.

Lieve lezer, bereid je voor op enige superlatieven, maar tevens op de gebruikelijke kritiek.

Ik bewonder dit werk ten zeerste. Het is een staaltje van de grote Franse prozastijl van de 19^de eeuw, uiterst vlot geschreven, in een prachtige beeldrijke maar zeer gemakkelijk te begrijpen taal, zelfs voor iemand als ik, voor wie het Frans slechts de derde taal is, waarvan mijn competentie ver beneden die van het Nederlands, mijn moedertaal blijft en ook veel beperkter dan mijn kennis van het Engels. Een plezier om te lezen dus, alle 430 bladzijden.

Ik was ook in de wolken over het objectieve standpunt dat de auteur inneemt. Vanaf de eerste bladzijde stelt hij dat hij niet gelooft in mirakels, profetieën of bovennatuurlijke verschijnselen. Hij gaat als historicus op zoek naar de historische Jezus. Meteen stelt hij vast dat onze wetenschappelijke kennis berust op zeer zwakke gronden, dat we zo goed als niets weten over Jezus. Maar daardoor laat hij zich niet afschrikken. Als we uit de geschiedenis enkel die feiten zouden aanvaarden die uitvoerig gedocumenteerd zijn door betrouwbare ooggetuigen, dan zou de geschiedschrijving een mager beestje zijn. Hij wil dus, op basis van onvolledige en onbetrouwbare getuigenissen, op basis van de legendarische verhalen, een beeld schetsen van wie Jezus zou kunnen geweest zijn. Hij geeft daarbij grif toe dat er geen enkele garantie is dat het resultaat van zijn creatief werk overeenstemt met de werkelijke Jezus. Hij hoopt alleen dat het een geloofwaardig beeld is, in overeenstemming met de kern van de legenden en niet in strijd met de verifieerbare kennis die we hebben van de historische omstandigheden ten tijde van Jezus.

Hij doet daarvoor een beroep op de evangelies en andere Bijbelse teksten, maar ook op historische bronnen uit die tijd en op apocriefe Bijbelteksten, evenals latere christelijke teksten, vooral omwille van de citaten die ze bevatten uit vroegere, ondertussen verloren gegane teksten. Het is een boeiend puzzelwerk geworden, de auteur moet zich daarbij kostelijk geamuseerd hebben, en ik bedoel dat echt niet ironisch.

Er zijn echter ook een aantal ernstige problemen. Het belangrijkste is dit: Renan gaat ervan uit dat Jezus echt geleefd heeft in de periode die de evangelies beschrijven; hij neemt ook aan dat de feitelijke gegevens van het Nieuwe Testament globaal gesproken correct zijn; hij aanvaardt bovendien dat de (synoptische) evangeliën grotendeels de ipsissima verba Christi bevatten, dat zij een vrij goede weergave zijn van wat Jezus werkelijk heeft gezegd.

Als rationalist verwerpt Renan alle mirakels, profetieën en bovennatuurlijke verschijnselen en aanspraken op goddelijkheid. Zijn Jezus is een mens, maar dan een uitzonderlijke mens, het beste wat de mensheid ooit heeft voortgebracht, een uitzonderlijk genie, de stichter van de beste godsdienst, nee, de enige echte godsdienst, een religie voor de universele mensheid. Dat bewijzen, zonder de mirakels, zonder bovennatuurlijke elementen is echter een zo goed als onmogelijke opgave. Zijn Jezus is een eenvoudige figuur in woord en daad, iemand die zich slechts langzaam bewust wordt van zijn uniciteit en van de mogelijkheden en opdrachten die hij daardoor heeft. Zijn Jezus is een mens, geen God, niet de Zoon van God. Renan vermeldt God geen enkele keer. Hij is een atheïst, dat heeft de paus en de kerkelijke hiërarchie en de hele katholieke gemeenschap goed begrepen.

Jezus komt in opstand tegen zijn Joodse omgeving, vooral de formalistische farizeeën. Hij verwerpt ook de politieke heersers, de Romeinen en hun poging om de wereld te ordenen door hem te onderwerpen aan hun werelds gezag. Het is een reine dwaas, die iedereen oproept tot de absolute zuiverheid van hart die Renan hem toedicht. Wij moeten volmaakt zijn, zoals onze goddelijke Vader volmaakt is. De volmaaktheid van die Vader is niets anders dan het beste waartoe de mens in staat is, de idealisering, de verabsolutering van wat goed is in de mens, maar daar slechts op zeer onvolmaakte wijze aanwezig. Wij mogen nooit met minder tevreden zijn dan met het allerbeste, het moreel meest hoogstaande. Dat is de eenvoudige boodschap van Jezus.

Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Wij zijn het zeer zelden eens over wat nu precies het beste is in concrete gevallen. Wij wensen ook voortdurend rekening te houden met die omstandigheden en met onze zeer reële beperkingen. Niemand is volmaakt, zeggen wij en we stellen ons noodgedwongen tevreden met veel minder dan het optimale. Idealen zijn er om na te streven, niet om ze te bereiken. Jezus uitdagende boodschap klinkt goed, maar ze is een beetje puberaal en dat is precies hoe Renan Jezus omschrijft bij het begin van zijn publiek leven: als een geëxalteerde, onrealistische, levensvreemde, landelijke charmante puber. En dat beeld verandert niet echt. Jezus groeit niet, wordt niet volwassen. Hij trouwt niet, heeft geen kinderen, werkt niet, hij leeft van de hemelse dauw. Hij laat zich onderhouden door zijn vrienden en vriendinnen en zwerft door een idyllisch geschilderd Galilea. Wanneer hij uiteindelijk toch in Jeruzalem de confrontatie aangaat met het establishment, de Joodse priesters en de Romeinse bezetter, gaat hij op korte tijd ten onder. Hij ziet het onvermijdelijke daarvan in en verzet zich niet eens.

Er is in het boek van Renan een diepe tegenstelling tussen al het positieve dat hij zegt over de historische, menselijke, eenvoudige Jezus, een dromer zonder enige ambitie en zijn rol als goddelijke stichter van de christelijke godsdienst. Renan komt daar niet uit. Net zoals Jezus verwerpt hij ongeveer alles wat nadien gebeurd is. Hij verfoeit het concrete christendom, vroeger en nu, maar zweert bij het originele ‘christendom’ van de jonge Jezus in Galilea, de absolute zuiverheid van het reine hart. Hij verwerpt al de dogma’s, de hele metafysica, de verrijzenis, het eeuwig leven, de beloning van de goeden en de bestraffing van de kwaden. Wat hij in de plaats stelt, is een idyllisch beeld van een schare jonge, ongeschoolde rondtrekkende joden, met een charismatische, fysiek aantrekkelijke centrale figuur, die de mensen meesleept met zijn eenvoudige boodschap.

Het is een beeld dat de kritiek niet doorstaat. Renan citeert de evangelies overvloedig, maar doet dat zeer selectief. Hij zweert bij de Bergrede als een onovertroffen morele gids, maar hij leest die Bergrede niet aandachtig, net zomin als al de andere teksten die hij aanhaalt. En wat niet past in zijn plaatje, dat vermeldt hij niet en dat is het grootste gedeelte van de evangelies. Renan is al net zo geëxalteerd en onrealistisch als de Jezus die hij tekent.

Bij het lezen van zijn Vie de Jésus merkte ik een knagende twijfel die bij mij opkwam. Renan geloofde zelf niet wat hij schreef. Op bepaalde momenten zie je dat hij begint te twijfelen, dat het idealistische bouwwerk dat hij opzet en dat ongetwijfeld verantwoordelijk is voor het enorme succes dat zijn boek heeft gekend, wankelt op zijn grondvesten. Jeugdig idealisme is mooi, maar daarop bouw je de wereld niet. Dat wist Renan maar al te goed. Wat hij gedaan heeft is een voor zijn tijd origineel en boeiend boek schrijven, niet de wereld veranderen.

Ik verdenk Renan er zelfs van dat hij zich daarvan zeer goed bewust was. Er zit onder zijn enthousiasme voor de jeugdige rebel Jezus een andere boodschap verborgen, misschien zelfs voor hem, zeker toen hij het boek schreef. Men kan zeer moeilijk atheïst zijn en tegelijk Jezus ophemelen als een unieke figuur, de beste aller mensen, die door zijn leven en leer ons allen de weg wijst naar het geluk hier op aarde. Bovendien is het historisch materiaal daartoe zelfs met de beste wil ter wereld totaal ontoereikend. Hij moet ingezien hebben dat zijn etiologische verklaring van het christendom niet klopte. Het christendom is niet ontstaan door het historische leven van Jezus, wellicht heeft die nooit echt bestaan, of zijn er talrijke dergelijke mensen geweest, zonder enig verder gevolg voor de geschiedenis. Veel eenvoudiger dan het historisch reconstrueren van de mythische, legendarische figuur van de Jezus van het christendom is het blootleggen van de mechanismen die het christendom heeft gebruikt om de figuur van haar stichter achteraf te construeren, als een goddelijke sanctionering voor haar wereldlijke macht. Door zijn reconstructie zo onwaarschijnlijk te maken, geeft Renan ons een sterke aanzet om het tegenovergestelde te denken. Hijzelf stelt het zelf zo: Certes, nous reconnaissons que le christianisme est une œuvre trop complexe pour avoir été le fait d’un seul homme. En un sens, l’humanité entière y collabora.

Dat is inderdaad het geval. Paulus bijvoorbeeld is voor het christendom van veel groter belang geweest dan welke denkbeeldige of reële Jezus dan ook en dat is ook zo voor Constantijn, Augustinus, Thomas Aquinas en nog vele anderen. Wat er met het prille christendom gebeurd is, ruwweg sinds de verwoesting van de tempel in Jeruzalem in het jaar 70, is aanvankelijk het werk geweest van een kleine groep overijverige fanatieke Joodse zeloten, leden van een sekte, waarbij zich gaandeweg zeer velen hebben aangesloten, religieus geïnspireerde mensen en anderen die uit waren op wereldse macht en bezit.

Het christendom is een aspect van onze beschaving, maar het is niet het enige. Het christendom is, in tegenstelling met wat de Bijbelse Jezus ervan zei, een zeer wereldse ideologie, een theocratie, of beter gezegd, een hiërocratie, een wereldheerschappij van de priesterkaste. Het christendom is een godsdienst die vooral uit is op uiterlijk vertoon en wereldse macht, zoals de farizeeën die Jezus zo haatte. Het christendom is zeer zichtbaar in onze beschaving, maar op een zeer oppervlakkige manier. De kathedralen, de schilderijen, de beeldhouwwerken, de literatuur, de muziek die het christendom opeist zijn niet het werk van God, maar van mensen en daarin hebben zij veel meer uitgedrukt dan alleen maar christelijke gevoelens. Ik maak me sterk dat de inspiratie voor de meeste of zeker voor de grootste kunstwerken en kunstenaars die de christelijke beschaving heeft voortgebracht nauwelijks iets te maken heeft met de christelijke of zelfs met welke religieuze ingesteldheid dan ook, maar alles met de diepmenselijke gevoelens en vragen waarvoor kunstenaars zo gevoelig zijn.

Dat alles heeft Renan zeer scherp aangevoeld en dat staat te lezen op elke bladzijde van zijn boek. Maar daarvoor moet men de tekst goed lezen en dieper graven dan het oppervlakkige enthousiasme dat Renan hier tentoon spreidt voor zijn wel zeer fictieve Jezus-figuur.

Albert Schweitzer (1875-1965) publiceerde in 1906 zijn Geschichte der Leben-Jesu-Forschung. Hij stelt daarin klaar en duidelijk: ‘De Jezus van Nazareth die openlijk naar voren kwam als de Messias, die de ethiek predikte van het Koninkrijk Gods, die het Koninkrijk der Hemelen stichtte op aarde en die gestorven is om aan zijn werk zijn finale consecratie te geven, die Jezus heeft nooit bestaan.’ Schweitzer gaf zijn werk als priester en als theoloog op en vertrok naar Afrika om daar als arts te werken voor de gezondheid van de inheemse bevolking. Dat was consequent denken en handelen. Hij kreeg in 1952 de Nobelprijs voor de vrede voor zijn zeer humanistische filosofie.

Enkele dagen geleden kon je hier mijn overpeinzingen lezen bij het boekje van Cornelis Verhoeven, De Duivelsvraag. Een pleidooi voor beschouwelijkheid. Ik zette me daarin af tegen de overdreven nadruk die ik bij Cornelis Verhoeven bespeurde op de ‘blote feiten’, het Ding an Sich. Ik wil daarop nog eens terugkomen, naar aanleiding van enkele lezersreacties.

Men begrijpe me niet verkeerd: het is niet dat er geen ‘blote feiten’ zouden zijn of dat ze onbelangrijk zouden zijn. De aardbevingen in Haïti en zeer onlangs nog in Japan zijn inderdaad in de eerste plaats louter fysische feiten. Zelfs het bloedbad op Utoya is een louter fysisch feit: de inslag van de kogels in het lichaam van de jongeren heeft een einde gemaakt aan hun biologische en persoonlijke integriteit. Maar je ziet meteen de armoede van een dergelijke redenering: de fysische feiten, op zichzelf totaal van betekenis verstoken, zijn de oorzaak van onnoemelijk menselijk leed en onvoorstelbare schade. Wie abstractie maakt van de gevolgen voor de betrokken mensen, voor de mensheid en voor het hele universum, mist een essentiële dimensie van wat een gebeurtenis is.

Meteen komen we tot de kern van de zaak. Het gaat om de abstractie, om het bekijken van iets van uit slechts één oogpunt, waarbij we alle andere mogelijke benaderingen buiten beschouwing laten. We moeten ons concentreren, zegt Verhoeven, op het ‘dat’ van het gebeuren, niet op het hoe of waarom. Dat er een aardbeving is geweest is het belangrijkste, dat moet ons verwonderen. Die redenering aanhouden voor wat op Utoya gebeurde, is al veel moeilijker: het is alsof de inslag van het metaal van de kogels in het vlees, het bloed en de botten van die mensen het belangrijkste of enige ‘feit’ zou zijn.

Ik ben het daarmee vanzelfsprekend niet eens, het is een redenering die indruist tegen al mijn overtuigingen en mijn diepste intuïties. Ik betwist natuurlijk het belang niet van de feiten zelf, dat zou al te dwaas zijn. Ik geef zelfs graag toe dat de enormiteit van naakte feiten allerhande mij voortdurend tot verwondering en beschouwelijkheid dwingen, daarvan getuigt elke bladzijde die ik schrijf. Denk aan de vele teksten over astronomische onderwerpen, zoals die over de maan, of over de seizoenen. Het zijn misschien vooral die grootschalige gebeurtenissen die zo’n diepe indruk op ons maken, zoals ons planetenstelsel of zelfs de kosmogonie zelf, het ontstaan van het universum en zijn explosieve geschiedenis van 13 miljard jaar. Maar ook de even ontastbare grootheid van het allerkleinste, het subatomaire houdt niet op ons te verstommen, naast het schrijnende leed van mensen hier op aarde.

Ik deel dus de verwarrende, ontstellende gevoelens van een trouwe lezer, die hij in zo prangende woorden beschrijft: de kille leegte, de eeuwige ijzigheid van de ruimte, de onafwendbare tijdloosheid van het universum, het onverstoorbaar voortschrijden van de fundamentele wetten van de materie en onze eigen nietigheid in het licht van dat alles.

Maar…

Er is een grote maar, inderdaad. Die overweldigende gevoelens zijn reëel, ze zijn diepmenselijk, ze zijn zelfs ‘normaal’, in die zin dat ze het natuurlijk gevolg zijn van onze ‘condition humaine’. Maar het is manifest niet zo dat het de enig mogelijke gevoelens zouden zijn, noch dat ze op een of andere manier onze diepste of meest belangrijke of meest waardevolle gevoelens zouden zijn, noch dat ze onvermijdbaar of onoverkomelijk zouden zijn. Wij moeten ons voortdurend bewust zijn van de hoge graad van abstractie die nodig is om tot dergelijke gevoelens te komen. En het is tegen die eenzijdige, exclusieve abstractie dat ik mij zo hevig verzet.

Wij mogen niet uit het oog verliezen dat zelfs wanneer wij dat uiterst abstracte standpunt innemen, waarbij wij onszelf herleiden tot een toevallig conglomeraat van subatomaire partikeltjes, totaal onbetekenend in het geheel der dingen en in de tijd, dat wij dan nog denkende en handelende, levende mensen zijn. Indien wij dat niet waren, dan was ook die gedachte niet aanwezig, zoveel is duidelijk. De verwondering is een verwondering van een mens en wij kunnen nooit afstand doen van ons mens-zijn, op geen enkele manier. Wij zijn biologische wezens, wij moeten volop moeite doen om in leven te blijven en we zijn daar onafgebroken mee bezig, ons lichaam is een levende machine met een complexiteit die nergens in het universum overtroffen of zelfs maar benaderd wordt.

Met ons verstand zijn we in staat tot zeer abstract denken en dat heeft ons in staat gesteld om, vooral door de wetenschap, de materiële wereld ingrijpend te veranderen in ons voordeel.

Maar zelfs wanneer wij op de meest abstracte manier aan wetenschap of filosofie doen, blijven we mensen. We moeten eten en drinken en derhalve ook urineren en ons ontlasten. Probeer daar maar eens abstractie te maken!

En dat is maar een begin. Als we erover nadenken, dan zijn we als mens op miljarden manieren verbonden met alles en iedereen om ons heen, in de tijd en de ruimte. Wij kunnen als mens niet alleen bestaan, los van onze omgeving, wij zouden het geen ogenblik uithouden. Wat we ook doen, we doen het altijd ergens, ooit. We kunnen ons niet losmaken van wat ons omringt.

Wij zijn historische wezens: wij hebben een persoonlijke geschiedenis, fysiek en mentaal, die bepaalt wat en hoe we in de wereld zijn. Bovendien leven wij in een historische dimensie: wij dragen in ons de geschiedenis van de hele mensheid mee, in onze genen, maar ook in onze beschaving, in onze cultuur.

En wij zijn solidaire, sociale wezens: wij hebben de anderen nodig om te overleven, materieel en emotioneel. Er zijn geen overlevingskansen voor een lone wolf, niet in de dierenwereld en niet onder de mensen, het volstaat om daar dertig seconden over na te denken om te weten dat het zo is.

Ik heb dus geen principieel bezwaar tegen het soort abstract denken dat aandacht vraagt voor of verpletterd wordt door de ‘blote feiten’, het is zowel onvermijdelijk als potentieel heilzaam. Maar het is en blijft een abstractie, een onvolkomen manier om de zaken te bekijken. Het is goed dat we kunnen getroffen worden door de overweldigende ruimte, door de fundamentele eenzaamheid van het individu, door de onverbiddelijke zinloosheid van alle bestaan en zelfs van alle leven. Maar dat kan en mag niet anders dan ons aansporen om die andere even essentiële dimensie van alle zijn en alle leven te onderkennen en te aanvaarden: dat alles structureel deel uitmaakt van het Universum, dat alles met alles verbonden is door wetmatigheid en toeval, dat leven onmogelijk is zonder ander leven, dat mensen altijd samenleven met anderen, met al het ander leven en met de rijke dode stof en het levend water op deze aarde, in een ononderbroken geschiedenis die begon toen het eerste leven op aarde ontstond.

Ik ben dus geen nihilist en ik betwijfel of iemand echt nihilist kan zijn tot op het bot. Zelfs Camus, die toch die reputatie heeft, was dat niet, zoals ik aantoonde toen ik zijn Le mythe de Sisyphe hier besprak. Wie echt nihilist is, kan niet anders dan op de composthoop gaan liggen en wachten to hij of zij begint te rotten, want zelfs actieve zelfdoding is voor de nihilist uitgesloten als een bewuste daad. Er is niemand die kiest voor de composthoop en dat is voor mij het beste bewijs dat er geen consequente nihilisten zijn. De enige echte nihilist is een dode nihilist, zou je kunnen zeggen in een gewaagde parafrase van een verschrikkelijke uitspraak over de Amerikaanse Indianen. Er zijn geen nihilisten, alleen maar mensen die er door persoonlijke omstandigheden gebracht worden om bij tijd en wijle toe te geven aan de nihilistische gedachten die ons allen besluipen.

Absoluut nihilisme heeft ook niets van doen met atheïsme, zoals gelovigen en deïsten vaak denken en schrijven. Het is niet omdat er geen externe zingever is zoals de God van het Christendom, het Jodendom of de Islam, dat er helemaal geen zin is, dat alles absurd is en om het even, verre van. Wij putten de zin voor het bestaan uit dat bestaan zelf: wij zijn er nu eenmaal en we proberen er het beste van te maken, dat is al. Hoe dat in zijn werk gaat, welke principes we daarbij hanteren, daarover zijn ontelbaar veel boeken geschreven en nog zijn we het niet eens. Er is ook niet één antwoord, er zijn er vele en we maken veel fouten voor we zelfs maar een idee hebben over hoe het moet. Maar het is duidelijk dat sommige daden niet goed zijn, zoals het vermoorden van achtenzestig vreedzame geëngageerde jonge mensen en dat andere dat wel zijn, zoals in liefde een kind verwekken, daar zijn we het wel over eens, dacht ik.

Als overtuigd atheïst vind ik in mijn levenshouding een sterke steun voor de momenten waarop gedachten over de absurditeit van het bestaan ook mij verontrusten of droef te moede maken. Ik weet dat wij er als mensen alleen voor staan, dat er geen Deus ex machina is, dat we ons geen illusies moeten maken, dat wij onszelf niets moeten wijsmaken (Hubert Dethier in Knack). Maar dat wij atheïsten geen verwachtingen zouden mogen koesteren, zoals Dethier beweert, dat betwist ik ten stelligste. Wij moeten niet hopen dat het onmogelijke gebeurt, zoals gelovigen doen, maar wij hebben wel het volste recht om te hopen dat het ons en onze geliefden en alle anderen goed zal gaan, ook al weten we dat dit niet het geval zal zijn. Dat is een vruchtbare hoop, die ons helpt om het goede te doen.

Atheïsten zijn geen wanhopige mensen, dat blijkt uit talrijke enquêtes en statistieken, ze zijn dat zelfs veel minder dan gelovigen. Wij weten dat er geen God is zoals die van het christendom of een andere godsdienst omdat er zo geen God kán zijn, dat zo’n God niet kán bestaan, dat het bestaan ook zonder zo’n God kan en dat wij mensen veel beter af zijn zonder zo’n Godsbeeld. Wij weten ook dat we er helemaal niet alleen voor staan, omdat we leven in verbondenheid met het Universum, met het leven op aarde, inzonderheid onze medemensen, vroeger, nu en in de toekomst, waar die ook leidt.

In 1971, dat is veertig jaar geleden, maakte ik op een of andere manier kennis met SFAN, de ‘vereniging voor science fiction en fantastiek’ en met hun tijdschrift, Info-Sfan. Ik was al jaren een verwoede lezer van sciencefiction, in het Engels en ben dat ook nog geruime tijd gebleven. Ik werd (sluimerend) lid van de vereniging, dat wil zeggen dat ik het niet onoverkomelijke lidgeld van 150 franken betaalde en het tijdschriftje las, tot ik in het najaar reageerde op enkele artikels in Info-Sfan en meteen de prijs van 150 franken won die was uitgeloofd voor de meest originele bijdrage.

Gisteren was ik aan het surfen en lo and behold! Daar was voorwaar Info-Sfan met mijn twee bijdragen… Ik kreeg van danige ontroering tranen in de ogen bij het herlezen van wat ik toen schreef. Al zeg ik het zelf: het is typisch Karel. De kritische geest, de encyclopedische kennis en de zorg voor het detail, de Bijbelse achtergrond, de etymologische belangstelling, de ruimere culturele blik, de aandacht voor waarden, de filosofische bespiegelingen, het is er allemaal. En ik moet zeggen, ook mijn stijl is in die veertig jaar nauwelijks veranderd. Een beetje belerend misschien, of zullen we zeggen, didactisch? Overtuigd en uit op overtuigen, zeker van de eigen zaak, polemisch tegenover wat ik als onvolkomen ervoer. Ietwat wijdlopig, maar steeds stevig gestructureerd in de opbouw van de gedachten. Ruime woordenschat, vlotte zinnen, een goede pen, zoals men zegt. Ja, toch?

Ik ben op die weg niet voortgegaan. Stilaan heb ik SF achter mij gelaten, niet zonder enige weemoed. Het gezin en het werk slorpten me meer en meer op, ik las minder en minder boeken, tot professor Benjamin Willaert me The New Yorker leerde kennen en ik me daarin wekelijks gretig verdiepte, meer dan dertig jaar lang. Ik las ook de auteurs die ik in The New Yorker vond. Schrijven deed ik bijna nooit meer, op een occasioneel gratuit opwellend gedicht na. Ik schreef al de hele dag op het werk, duizenden brieven, duizenden verslagen, memo’s en nota’s, later duizenden mails.

Pas toen het pensioen in zicht kwam, heb ik de draad van het actief lezen weer opgenomen en eenmaal ik al de tijd voor mezelf had, heb ik ook opnieuw de pen ter hand genomen, of liever: de tekstverwerker, de PC. Het resultaat, of toch het grootste gedeelte daarvan, vindt u hier, op mijn website, mijn Kroniek van mijn later leven.

Ik nodig je uit om eens kennis te maken met die twee vroege schrijfsels van mijn hand. Ik kon me toen, ondanks al het futuristische van de sciencefiction, in de verste verte niet voorstellen dat ik die teksten ooit nog zou terugvinden op zoiets als het internet of dat ik daarover veertig jaar later zou schrijven, een laptop op de schoot, draadloos verbonden met mijn lokaal netwerk, voor een ‘blog’ op zoiets als ‘Seniorennet’ en dat honderden lezers dat zouden komen bekijken van uit hun huiskamer… Wie weet wat men over nog eens veertig jaar zal zeggen over onze huidige tijd!

De eerste bijdrage, in de rubriek Tom Bombadil handelt (evident) over Tolkien en zijn Lord of the Rings, lang voor de filmtrilogie. De tweede gaat over Science Fiction als literatuur. Klik hier voor de nog zeer onvolledige website: http://sfan.be/index.html

en hier voor het tiende nummer van Info-Sfan, met daarin mijn bijdragen: http://sfan.be/publicaties/ISF10.pdf

Ken je Flanders Today? Het is een elektronisch weekblad van de Vlaamse overheid, in het Engels en het Frans. Op 24 maart van vorig jaar verscheen daar een interessant artikel over de 1000-jaarstorm, een storm zoals er maar om de duizend jaar een voorkomt, over de gevolgen ervan voor onze kust en hoe we ons erop kunnen voorbereiden. Klik hier als je dat artikel wil lezen in het Engels: http://www.flanderstoday.eu/content/thousand-year-storm

Vooruitziend zijn is een van de meest typische kenmerken van de mens. Als er iets is dat ons van de dieren onderscheidt, dan wel dit: met ons verstand kunnen we, op basis van wat we weten, ons gebeurtenissen voorstellen die zich eventueel zouden kunnen voordoen. We kunnen anticiperen op de feiten en ons op die manier wapenen tegen het onheil. Dieren kunnen zich alleen maar proberen aan te passen aan de dingen wanneer ze zich gebeuren; ze kunnen ten hoogste de tekenen herkennen die erop wijzen dat er iets op til is, bijvoorbeeld dat de herfst in aantocht is. Maar zij kunnen zich niet indekken tegen een 1000-jaarstorm.

Is het zinvol dat we dat doen? De Vlaamse overheid meent van wel, zelfs als dat miljoenen euro’s kost en ook als de plaatselijke bevolking het er niet mee eens is. De lokale tegenstanders denken vooral aan hun persoonlijk voordeel op korte termijn, niet aan de catastrofe die over duizend jaar misschien zou kunnen gebeuren. Ze vergissen zich in ieder geval op dit punt: een storm van die omvang kan hen morgen al overvallen.

Laten we nog een stap verder gaan. Het is zeer goed denkbaar dat een enorme asteroïde inslaat op aarde, met fatale gevolgen. Wetenschappers hebben nauwkeurig berekend hoe groot de kans is dat het gebeurt en wat de gevolgen zouden zijn, afhankelijk van de grootte van de asteroïde, haar soortelijk gewicht, de snelheid waarmee ze hier aankomt, de plaats van de inslag enzovoort. Veel minder aandacht gaat naar de maatregelen die we zouden kunnen treffen om ons tegen een dergelijke calamiteit te beschermen. Het is immers zeer de vraag of dat wel mogelijk is. Enkele jaren geleden, in 1998 was er een SF-film over dat onderwerp, Armageddon, waarin men probeerde om de asteroïde op te blazen of van haar koers te doen afwijken voor ze ons bereikte. Maar dat is sciencefiction, fictie dus en geen wetenschap. We kijken wel uit naar asteroïden, maar we bereiden ons niet concreet voor op een fatale botsing, terwijl die nochtans niet denkbeeldig is.

Als we deze twee kwesties, de 1000-jaarstorm en het Armageddon-scenario bekijken, dan zien we dat wij in het beoordelen van dreigingen rekening houden met verscheidene factoren, maar vooral met de kans dat het onheil ons persoonlijk treft, omdat we in de buurt van het gevaar zijn, omdat de kans dat het tijdens ons leven gebeurt reëel is. Als dat niet het geval is, dan is het een ver-van-mijn-bedshow.

Hoe groot is de kans dat je het slachtoffer wordt van een terroristische aanslag waarbij vele tientallen doden en nog veel meer gewonden vallen?

Het hangt ervan af. In Irak en Afghanistan is dat de dagelijkse realiteit. In België en Nederland is de kans toch wel uiterst gering. In Noorwegen…

En toch gebeurt het en dan is de wereld geschokt. Maar de schokgolf verzwakt naarmate hij uitdijt over de wereld. In heel Scandinavië was er een minuut stilte enkele dagen na de aanslagen in Oslo en op het eiland Utoya. Hier bij ons was er wat sensatiezieke mediabelangstelling, maar die kon het nieuws over de Tour de France of de Gentsche Fieste niet overschaduwen. In Irak zal men wellicht de schouders ophalen, in Afghanistan zegt men misschien: nu voelen jullie het ook eens! Over enkele dagen, wanneer de laatste doden begraven zijn, verglijden de vreselijke beelden van de doden en de gewonden en van de uitdagende moordenaar weer naar de achtergrond en weet niemand nog wat Utoya was, behalve enkele quizfanaten die erop rekenen dat ze die vraag over enkele maanden allicht voorgeschoteld krijgen.

Wij zijn heel goed in het vergeten. Het is een emotioneel beveiligingsmechanisme. Als we al het onheil en het leed waarmee de media ons overspoelen in het centrum van onze aandacht zouden houden, in de veronderstelling dat we dat zouden kunnen, dan zouden we gek worden.

Net zo met risico’s. Vandaag zullen er op onze Belgische wegen drie doden vallen. Zeven mensen zullen zelf een einde maken aan hun leven. In totaal sterven er elke dag 274 mensen in België. Elk jaar sterven hier ongeveer 25.000 mensen aan kanker, één op vier van alle overlijdens, in 80% van de gevallen ten gevolge van roken. En toch rookt één op drie Belgen ouder dan 15 elk dag. We nemen voortdurend risico’s, zelfs enorme risico’s, tegen alle beter weten in. Tabak en alcohol en andere drugs zijn zo vernietigend, dat we alle redenen hebben om ze te verbieden en de productie ervan uit te roeien, wereldwijd. Maar dat doen we niet. We lezen geen statistieken, we leren niet uit onze nare ervaringen en we wissen de herinnering aan schokkende gebeurtenissen uit ons geheugen, zodat we er geen rekening moeten mee houden.

In 1995 liet Timothy McVeigh, een 28-jarige Amerikaanse oorlogsveteraan, een bom ontploffen in het centrum van Oklahoma City; er waren 168 doden en meer dan 700 gewonden. De bom die Anders Behring Breivik op 22 juli 2011 liet ontploffen in Oslo was op net dezelfde manier gemaakt: met kunstmeststoffen die je ook vandaag nog overal vrij kan kopen. De buren van Breivik hadden wel opgemerkt dat hij veel mest kocht maar die niet uitreed, dat hij zijn boerderij verwaarloosde, maar niemand die aan een aanslag dacht, terwijl het scenario ons achteraf uiterst voorspelbaar lijkt.

Op 11 september 2001 vlogen twee lijnvliegtuigen tegen de Twin Towers in New York.

Wij mensen reageren emotioneel op de dingen. De gebeurtenissen in Oklahoma, New York en nu ook weer in Oslo en op Utoya schokken ons. Plots zien we in dat zoiets mogelijk is, ook hier bij ons. Het gevaar komt dichterbij, het risico is reëel en dus willen we ons ertegen beschermen. Wij eisen maatregelen, niet straks maar nu, dringend en drastisch.

De directe gevolgen van de aanslag op 9/11 waren verschrikkelijk: vele doden en gewonden, enorme materiële schade. Maar de gevolgen van de reacties van de Amerikaanse regering waren nog veel groter: de luchtvaart werd wereldwijd voor een hele periode zo goed als onmogelijk; de burgerrechten van de Amerikanen werden in belangrijke mate teruggeschroefd; Amerika viel Irak en Afghanistan militair aan, met honderdduizenden slachtoffers, onder wie ook duizenden Amerikanen. En waarom? Om het Amerikaanse volk te beschermen tegen terroristische aanslagen?

Hoe groot is de kans dat ergens ter wereld een aanslag als die van 9/11 nog eens zou plaatsvinden, zelfs als men geen énkele maatregel zou nemen om dat te verhinderen? Hoe groot de kans dat er in Amerika een tweede Tim McVeigh zou toeslaan? Hoe groot de kans dat er in Noorwegen nog eens 68 jongeren neer gekogeld worden door een waanzinnige schutter? Hoeveel mensen sterven er elk jaar ten gevolge van terroristische aanslagen in het Westen? Hoe groot is de kans dat een 1000-jaarstorm de Belgische kust raakt?

Indien Amerika al het geld dat men heeft gespendeerd om de herhaling van 9/11 te voorkomen, had besteed aan de grootste doodsoorzaken in de nationale statistieken, voornamelijk kanker en andere bestrijdbare en vermijdbare ziekten, dan had men niet alleen de honderdduizenden mensenlevens gered die zo nutteloos verloren gegaan zijn in Irak en Afghanistan, maar ook miljoenen andere op korte en lange termijn door de verbetering van de gezondheidszorg. Maar zo redeneren regeringen niet. Zij kennen de statistieken wel, maar ze weten dat ze bij het vastleggen van de prioriteiten in de eerste plaats rekening moeten houden met de emoties van de mensen bij de concrete gebeurtenissen zoals het drama van 9/11. Zij weten dat je niet mag reageren zoals de goedlachse burgemeester van Brussel, die de moord op een toevallige getuige van een roofoverval van de hand deed als een fait divers. Statistisch had hij gelijk, maar emotioneel en politiek was zijn reactie een onaanvaardbare en onbegrijpelijke flater.

Dat is de vraag die zich stelt: hoe reageren we op gebeurtenissen zoals het onvoorstelbaar bloedbad op Utoya? We verwachten dat de reactie in proportie is met de enormiteit van de gebeurtenissen. Na de tsunami in 2004 reageerde de hele wereld met massale geldinzamelingen en een globaal tsunami- alarmsysteem. Op de aardbeving in Haïti in 2010 volgden aanzienlijke humanitaire solidariteitsacties. Na de kernramp in Fukushima besliste Duitsland meteen om zeven kerncentrales meteen stil te leggen en om op korte termijn helemaal af te stappen van kernenergie.

Blijkbaar hebben we rampen nodig om ons te overtuigen om die maatregelen te treffen die we louter met ons gezond verstand of op basis van de statistieken wel zouden moeten maar in de praktijk nooit zouden nemen. In Nederland zou men nooit het Deltaplan hebben uitgevoerd, ten koste van vele miljarden, zonder de Grote Overstroming van 1953, die 1836 levens eiste en tienduizenden tijdelijk dakloos maakte. Nochtans was men al herhaaldelijk gewaarschuwd door voorgaande stormen en door de voorspellingen van wetenschappers. Dat is een voorbeeld van hoe het eigenlijk zou moeten: een beheersbaar risico met de gepaste middelen onder controle brengen.

Maar meestal reageren we anders, zoals Amerika na 9/11: men neemt maatregelen die helemaal niet in verhouding staan met de feiten, zoals de oorlogen in Irak en Afghanistan en de invoering van een quasi politiestaat in het meest vrije land van de wereld. Bovendien verkleinen de maatregelen het concrete risico helemaal niet en zijn de gevolgen zelfs averechts: er zijn veel meer Amerikanen gedood door de reacties dan door de aanslag, om nog te zwijgen van al de collateral damage, de onschuldige burgerslachtoffers en de verzetsstrijders. In Nederland heeft men de facto verhinderd dat de overstroming van 1953 zich nog een keer zou voordoen. In Amerika heeft men de kans op 9/11 alleen maar vergroot.

Hoe gaat Noorwegen reageren? Door een massale strijd tegen het terrorisme, van links of van rechts, van fundamentalistische christenen of van fanatieke moslims? Gaat men ingrijpende beperkende maatregelen nemen in een traditioneel zeer tolerante maatschappij, tegen een risico dat men in feite toch nooit kan uitsluiten, namelijk het irrationele extreme geweld van een waanzinnige? Gaat men de strategie van Anders Behring Breivik en van George Bush overnemen, namelijk de gewelddadige maar uitzichtloze strijd tegen een vermeende vijand, de moslimdreiging? Kunnen we het geweld wel vermijden? Het kan nog een miljoen jaren duren eer we alle wapens uit de wereld verbannen hebben, maar ook dan zal Kaïn nog altijd zijn broeder Abel kunnen doodslaan. Niet het geweld moeten we bestrijden, maar de oorzaken van het geweld.

Er is inderdaad een alternatief. De Noorse eerste minister verwoordde het spontaan en vol overtuiging: we moeten op dit extreme geweld reageren met nog meer democratie, nog meer openheid, nog minder ongelijkheid in onze maatschappij. Dat is de beste strategie op korte maar vooral op langere termijn. Het is bovendien de minst kostelijke in mensenlevens en middelen en de meest efficiënte. Maar het is vooral de meest menselijke en emotioneel de meest bevredigende. Ze brengt vrede en verzoening in de harten in plaats van haat en wraak.

elfs voor de meeste melomanen zal Zdeněk Fibich (1850-1900) een onbekende zijn, vrees ik. Dat was ook voor mij zo, tot ik ergens een verwijzing vond naar de twee strijkkwartetten die hij aan het begin van zijn loopbaan schreef (1874, 1878). Nieuwsgierig als ik ben naar mij onbekende muziek en naar strijkkwartetten, trok ik naar de Leuvense openbare bibliotheek Tweebronnen en ontleende er de cd met de twee vermelde strijkkwartetten en, als bonus, ook nog het tema con variationi in si b groot voor strijkkwartet uit 1883. De uitvoerders zijn het mij eveneens onbekende en overduidelijk Tsjechische Panochovo Kvarteto (Panocha Quartet), de opname is van 2001 en de cd is uitgegeven door Supraphon dat zijn thuisbasis eveneens heeft in Praag.

Fibich heeft niet erg veel kamermuziek geschreven, of daar is althans niet veel van bewaard. De zeer zelfkritische componist was blijkbaar nooit helemaal tevreden over dat aspect van zijn scheppend werk. Tijdens een grote opruimactie in 1897-98, twee jaar voor zijn dood, vernietigde hij ongeveer 120 vooral vroege werken, waaronder veel kamermuziek. Naast de drie werken voor strijkkwartet bleef er niet veel meer over dan de ongeveer vierhonderd werken voor piano, Moods, Impressions and Souvenirs die hij schreef als een soort van muzikaal dagboek van zijn liefde voor zijn vroegere leerlinge en de geliefde van zijn laatste levensjaren, Anežka Schulzová, die ook de libretti schreef voor zijn latere opera’s. Tijdens zijn leven berustte zijn roem vooral op zijn opera’s en symfonieën, die nu grotendeels in de vergetelheid zijn verzonken.

De twee kwartetten en het Tema con variationi zijn uiterst aangename werken, geschreven in een klassieke romantische stijl, sterk geïnspireerd door de muziek van Mendelssohn en Schumann, die hij leerde kennen tijdens zijn opleiding aan het conservatorium van Leipzig. De componist maakt volop gebruik van Tsjechische volksliederen en dansen voor zijn melodieën en ritmes. Het eerste kwartet bleef ongepubliceerd en zonder opusnummer en werd pas in 1926 teruggevonden. Enkel de bekende polka, de derde beweging werd uitgevoerd als een afzonderlijk werkje voor strijkkwartet.

Het tweede strijkkwartet brengt ons niets nieuws. Het dateert van het bijzonder vruchtbare jaar 1878 en kreeg zijn première op 28 december van dat jaar in Praag. Het is wat soberder dan het eerste kwartet, wat strakker opgebouwd. Ook hier vinden we, in het trage tweede deel, de Tsjechische sousedská terug, een soort Ländler in driekwartsmaat waarvan Fibich duidelijk heel veel hield.

Het Tema con variationi van 1883 was een gelegenheidswerkje, slechts twaalf minuten lang. Ook dit bleef verstoken van publicatie en opusnummer en dus van uitvoeringen. Het verschijnt hier voor het eerst weer als een welkome aanvulling.

Zdeněk Fibich was een tijdgenoot van zijn Tsjechische landgenoten Bedřich Smetana, Antonín Dvořák en Leoš Janáček. Toch verschilde hij van hen: zijn moeder was een Weense en zijn vader was in dienst bij de heersende klasse, de Duitssprekende Habsburgers. Fibich kreeg een eersteklas internationale opleiding die hem in Wenen, Praag, Leipzig, Parijs en Mannheim bracht. Hij was een kosmopoliet veeleer dan een nationalist, hoewel zijn muziek zeker zo fel gekruid is door de Tsjechische volksmuziek als van zijn veel bekendere landgenoten, die precies door hun uitgesproken nationalisme de volle aandacht kregen van binnen- en buitenlandse muziekliefhebbers, terwijl Fibich in eigen land geschuwd werd en in het buitenland verwaarloosd en geminacht om zijn gebrek aan fervent nationalisme.

Met deze bijdrage hoop ik de belangstelling voor deze interessante figuur een beetje aangewakkerd te hebben; voor mij was het in alle geval een interessante kennismaking.

Het loont de moeite om zich bij deze gelegenheid even te verdiepen in dat Tsjechische nationalisme. Ik vermeld hier slechts de brutale Germanisering door de Habsburgers vanaf 1620, die gepaard ging met een grondige contrareformatie, de gewelddadige herinvoering van het katholicisme door de Jezuïeten in een land dat voor bijna 100% protestants was sinds de Hussieten. Tsjechisch werd als taal volledig uitgeroeid, boeken in die taal werden als ketters publiek verbrand. Als gevolg van deze repressie verlieten miljoenen Tsjechen gedwongen hun land. Het was pas in de 19^de eeuw dat het nationalisme, zoals in vele andere ‘landen’, enig succes boekte, dat de volkstaal stilaan weer opgang maakte en dat men weer aanknoopte met de nationale tradities.

Maar dan kwamen de verschrikkingen van de beide Wereldoorlogen, die de etnische tegenstellingen opnieuw hoog deden oplaaien. De nieuwe Duitse bezetting, nu door de Nazi’s was even brutaal als de vorige. Toen het land bevrijd werd door de Russische troepen, leidde dat tot de verdrijving van miljoenen etnische Duitsers; in 1948 zorgde een coup ervoor dat Tsjecho-Slowakije achter het IJzeren gordijn belandde. De Praagse Lente werd in 1968 met wapengeweld door de landen van het Warschaupact bloedig onderdrukt. Ze bleven er tot aan de Fluwelen revolutie van 1989, toen het communisme vreedzaam ten onder ging. In 1993 splitste de in 1918 kunstmatig samengevoegde staat zich even vreedzaam op in de onafhankelijke staten Slowakije en Tsjechië. Vandaag is Tsjechië lid en zelfs tijdelijk voorzitter van de Europese Unie.

Digileen: het is misschien niet de meest welsprekende term, maar hij heeft het belangrijke voordeel dat hij Nederlands is, of toch gebaseerd op Nederlandse woorden en niet op Engelse. Al te vaak immers zien we dat de media en zelfs de overheid gebruik maken van Engelse termen om onze aandacht te trekken, ook als dat helemaal niet nodig is. Zo heet de toepassing om je federale belastingsbrief via internet in te vullen: Tax on Web. Waarom? Engels is niet een van de drie landstalen, maar misschien is dat net de reden…

Digileen staat voor digitaal lenen, dat had je zelf ook wel kunnen vinden. Het zegt niet wat we kunnen lenen en dat zal ik je vertellen. Het is een dienstverlening via de openbare bibliotheken in Vlaanderen en Nederland (denk ik), waarbij je muzikale cd’s gratis kan beluisteren. In feite gaat het om een dienst van de Centrale Discotheek Rotterdam (CDR), via hun website (je kan dit ook als een Nederlands woord lezen: zowel ‘web’ als ‘site’ zijn Nederlandse woorden, zeg dan: websiete).

Hoe gaat het in zijn werk? Je begint met het aanmaken van een account (daar gaan we weer); je surft hierheen http://www.digileen.nl/Digileen/ en je vraagt en krijgt gratis een inlognummer en een paswoord. Daarmee meldt je aan en dan kan je kiezen uit tienduizend cd’s, gerangschikt in twee categorieën, populair en klassiek, met talrijke zoekmogelijkheden, bijvoorbeeld: ‘kwartet voor violen’. Je krijgt honderd credits (waarom geen punten?) per week en je hebt één credit nodig per track (of onderdeel van een cd). Je kiest een cd uit, ‘ontleent’ die en zo verschijnt die op uw afspeellijst. Daar kan je klikken op wat je wil beluisteren, tot 70 (!)maal toe binnen de week dat die op uw afspeellijst blijft staan. Je hoeft niets te downloaden, geen programma en geen data, alles wordt gestreamd, dus rechtstreeks beluisterd op de website, er komt niets blijvend op jouw computer terecht.

Het programma werkt heel vlot, je hebt wel een recente web browser zoals Internet Explorer, Firefox, Safari of Google Chrome nodig en de meest recente versie van de Flash Player, maar die zijn allemaal gratis ter beschikking op het web en ze staan bijna zeker al op je computer.

Het aanbod is zeer ruim: tienduizend cd’s, maar het is ook erg beperkt. Je vindt er hoofdzakelijk cd’s van Naxos en enkele andere ‘goedkope’ merken, de grote en meer prestigieuze firma’s ontbreken volledig: niets van Deutsche Grammophon, EMI, Warner, Universal of Sony, zelfs niet van kleinere onafhankelijke merken als Hyperion of Accent. Maar Naxos alleen al heeft een fenomenaal aanbod in grote verscheidenheid, met heel wat uitstekende oudere en belangrijke historische opnamen en vooral ook veel onbekende namen, zowel van componisten als van uitvoerende artiesten. Je vindt er ook recente opnamen van al de klassiekers, maar dan met minder bekende maar daarom niet minder goede uitvoerders. Een echte goudmijn, maar zoek bijvoorbeeld niet naar Cecilia Bartoli of Philippe Jaroussky, wel naar Gigli, Karajan, Theodorakis…

Ik vind het een uitstekende aanvulling van het bestaande muziekaanbod. Ik genoot al van de strijkkwartetten van Schumann, enkele minder bekende werken van Frederick Delius en de filmmuziek bij Hamlet van Sjostakovitsj. Er staan ook enkele liedcycli van Schubert klaar met Prégardien en operamuziek van Theodorakis, gebaseerd op de klassieke Griekse drama’s, ik ben benieuwd. Tienduizend cd’s, het zou moeten lukken dat er niets bij is dat ook jou interesseert. Ga eens rondneuzen op de website, het kost je niets behalve je tijd.

Ave Maria?

In mijn jeugd was de Mariaverering niet alleen vanzelfsprekend, ze was ook alomtegenwoordig: ‘Waar men gaat langs Vlaamse wegen, oude hoeve, huis of stronk, komt men u Maria tegen, staat uw beeltenis te pronk’. Hoe dikwijls heb ik met de krop in de keel maar uit volle borst de hoge noten gezongen van het ontroerende ‘Onze Lieve Vrouw van Vlaanderen’, naar het overtuigde voorbeeld van mijn begeesterde Vader zaliger? Maar er is geen aspect van het Vlaamse katholicisme en de bijhorende volksdevotie dat zo snel en grondig ten onder gegaan is als precies die Mariaverering. Wij kunnen ons nu niet meer voorstellen hoe het vroeger geweest is, maar Maria was ooit de vierde persoon van de christelijke God, naast de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. In rangorde kwam ze, zeker bij de gewone mensen, vaak zelfs op de eerste plaats. Zij was inderdaad de Koningin van de Hemel, Regina Caeli.

Toen ik in 1968 secretaris werd van de Leuvense Theologische Faculteit was er in de grondig vernieuwde programma’s geen sprake meer van Mariologie en dat is zo gebleven tot de dag van vandaag. Men wist blijkbaar met de figuur van Maria geen blijf, men zat theologisch verveeld met de dogma’s over de maagdelijke geboorte van Jezus, over haar onbevlekte ontvangenis (dit is de al even merkwaardige veronderstelling dat Maria zou geboren zijn, als enige mens op aarde, zonder de erfzonde, niet te verwarren met het feit dat ze ‘ontvangen is van de Heilige Geest’ en dus maagd bleef als moeder van Jezus), over haar ten hemelopneming. En dus werd ze doodgezwegen. De pogingen van paus Johannes Paulus II, de vrome Pool Woitiła, om daarin enige verandering te brengen, onder meer door zijn mediatieke pelgrimstochten naar de bekende Maria-oorden, hebben slechts een beperkt succes gehad, zelfs in Polen. De tijd van Maria is voorgoed voorbij. De dogma’s hebben geen enkele grond, de volksdevotie is gegrond op heidense en aardse moederbeelden en kleurrijke maar totaal ongeloofwaardige legenden. Het was allemaal misschien wel goed bedoeld, maar men is duidelijk veel te ver gegaan in die verering, de fantasie is op hol geslagen, de ontnuchtering was onvermijdelijk.

Een typisch voorbeeld van die onbesuisde overdrijving vinden we in de manier waarop men is omgegaan met een van de liederen van Schubert, het alom bekende Ave Maria. Er is wellicht geen zanger of zangeres die niet ooit bezweken is voor de verleiding om dit lied te brengen, bij een trouwfeest of een andere religieuze plechtigheid, of zomaar, omdat het zo mooi is. Pavarotti, Joan Baez, Stevie Wonder, Perry Como, Carreras, Andrea Bocelli, Barbra Streisand en nog honderden anderen hebben het Ave Maria gekweeld. De tekst is die van het Weesgegroet, maar dan in het Latijn: Ave Maria…

Het zijn de woorden waarmee de engel Gabriel Maria begroet wanneer hij haar bezoekt, op het ogenblik dat haar veel oudere nicht Elizabeth in de zesde maand is van haar zwangerschap: de veel geschilderde Boodschap aan Maria. Toen Maria daarop haar nicht Elizabeth, de toekomstige moeder van Johannes de Doper, ging bezoeken, begroette die haar op haar beurt met dezelfde woorden: Benedicta tu inter mulieres en voegde eraan toe: et benedictus fructus ventris tui. Daarmee hebben we de eerste helft van het of de Weesgegroet, met de latere toevoeging van ‘Maria’ in het begin en die van ‘Jezus’ aan het einde, om misverstanden te vermijden. Tot in de dertiende eeuw was dat overigens de hele tekst, zoals blijkt uit de commentaar die Thomas Aquinas erbij schreef. En voor 1050 is er zelfs geen spoor van een dergelijke liturgische tekst… Het christendom heeft het in de eerste duizend jaar van zijn bestaan moeten doen zonder Weesgegroetjes, maar dat is ruim goedgemaakt door de miljarden exemplaren die in de volgende duizend jaar door de vingers geglipt zijn van kralenschuivende en rozenkransen prevelende simpele zielen.

Ik wil er nog op wijzen dat het kindsheidevangelie enkel bij Lucas voorkomt: Zacharias en Elisabet als wel zeer overjaarse ouders van Johannes de Doper en verwanten van Maria, de Boodschap aan Maria, het bezoek van Maria aan Elisabet met het Magnificat, de geboorte van Johannes de Doper, de volkstelling en de geboorte van Jezus, de besnijdenis van Jezus en de opdracht in de tempel, Simeon en Anna, de twaalfjarige Jezus in de tempel: het staat allemaal enkel bij Lucas; Matteüs heeft dan weer als enige een boodschap aan Jozef, de geboorte zelf, de drie koningen, de vlucht naar Egypte en de kindermoord. Marcus en Johannes beginnen met het publieke leven van Jezus. Dat is een knap staaltje van vermetele, door geloofsijver verblinde tekstkritiek door de kerkelijke instellingen die de canonieke geschriften hebben vastgelegd, die met andere woorden een definitieve keuze gemaakt hebben uit een veel groter geheel van teksten. Elke filoloog zou, wanneer hij vier bronnen heeft (de evangelisten) en wanneer slechts één ervan een feit vermeldt, terwijl het overgrote deel van de teksten ten minste drie van de vier bronnen vermeldt staat, dit als een voldoende reden beschouwen om dat ene getuigenis te schrappen als verdacht. Niet zo bij de Schriftgeleerden van het vroege christendom: al wat paste in hun kraam was juist en goed en het origineel Woord van God zelf, wat niet paste, hebben ze zonder meer geschrapt als des duivels, als Satansverzen zoals die in de Koran waarmee Salman Rushdie zich een fatwa op de hals haalde.

De Bijbelse bron voor het eerste deel van de tekst van het Weesgegroetje is met andere woorden op zijn zachtst gezegd onbetrouwbaar.

Wanneer het tweede deel erbij gekomen is, weten we niet. Het luidt: ‘Heilige Maria, Moeder Gods, bid voor ons, arme zondaars, nu en in het uur van onze dood. Amen.’ De tekst van dit tweede luik verschijnt voor het eerst in een wiegendruk in 1495 van uitgerekend Girolamo Savonarola, namelijk in zijn commentaar op het Ave Maria. Wellicht zijn de woorden van dit tweede tekstgedeelte gaandeweg aan het eerste toegevoegd in de liturgische praktijk en de volksdevotie. De eerste woorden, vooral het ‘Moeder Gods’ komen wellicht uit de Griekse traditie, waar Maria de Theotokos, zij die God baarde en Maagd was. Het tweede deel raakte wijd verspreid onder de katholieken in de zestiende eeuw, vooral na het Concilie van Trente, toen de tekst werd opgenomen in de Catechismus van Trente in 1566. Merkwaardig is dat de Anglicanen, die al in 1559 officieel afgescheiden waren van Rome, het Hail Mary zijn blijven gebruiken. Luther was veel kritischer voor de rol van Maria als een halve of hele godheid en een voorwerp van aanbidding, maar behield de devotie, wellicht onder druk van het gewone volk. Hij hield het echter bij de eerste helft van de tekst, die enkel de Bijbelse woorden bevat.

Laten we terugkeren naar het Ave Maria van Schubert. De tekst die wij (bijna) altijd horen is die van de Latijnse Weesgegroet, maar dat is helemaal niet de tekst die Schubert op muziek zette! Dit lied maakt deel uit van een cyclus van zeven liederen die Schubert in 1825 componeerde op teksten van Sir Walter Scott, meer bepaald uit zijn beroemde episch gedicht The Lady of the Lake (1810), in een losse Duitse vertaling van Adam Storck. Het zogenaamde Ellens dritter Gesang, Ellens derde lied is het zesde lied en het begint inderdaad met Ave Maria, maar daar houdt de letterlijke tekst van het Weesgegroet ook op. Wat volgt is dit:

Dit behoeft geen vertaling, vind ik, het is geen grootse poëzie, maar nogal gezwollen Engelse romantiek, die in het Duits nog zwaarder op de hand is.

Het hoeft ons niet te verwonderen dat de katholieke gemeenschap dit muzikaal prachtige lied heeft geaccapareerd, zeg maar gestolen. De aanhef is al voldoende als aanleiding, je hebt alleen nog een overijverige kwezel nodig die de tekst van Walter Scott en de Duitse vertaling verwerpt als te werelds en enkele haastige kunstgrepen en domme herhalingen inlast om héél het Ave Maria te doen passen in de ingetogen muziek van Schubert. Maar het blijft diefstal: Schubert heeft immers zijn muziek niet geschreven voor het Weesgegroet, maar voor een zeer werelds romantisch gedicht van Scott, dat destijds overal in Europa gelezen werd. Schubert was overigens een geenszins timide kritische gelovige en van het triomfantelijke institutionele katholicisme van zijn tijd moest hij helemaal niets weten: in àl zijn missen laat hij uit het Credo deze zin weg: et in unam, sanctam, catholicam et apostolicam ecclesiam, veel duidelijker kan het niet zijn: de ene, heilige, katholieke en apostolische kerk kon hem gestolen worden.

In de geslaagde en intussen tot ons cultureel erfgoed behorende film Fantasia (1940!) van Walt Disney volgt het Ave Maria ‘van’ Schubert op de ‘Nacht op de kale berg’ van Moessorgski, met een aangepaste Engelse tekst van de hand van Rachel Field (1894-1942), in haar tijd een heel bekende Amerikaanse schrijfster van hoofdzakelijk kinderverhalen. Van de drie strofen werd alleen de derde in de film gebruikt, zonder auteursvermelding, misschien wel op vraag van een terecht beschaamde schrijfster. De tekst heeft nog maar weinig te maken met het origineel, de Duitse ‘vertaling’ of het Weesgegroet, al zijn er echo’s van alle drie:

Ave Maria! Heaven's Bride.
The bells ring out in solemn praise,
for you, the anguish and the pride.
The living glory of our nights,
of our nights and days.
The Prince of Peace your arms embrace,
while hosts of darkness fade and cower.
Oh save us, mother full of grace,
In life and in our dying hour,
Ave Maria!

Ave Maria! Bruid des Hemels

De klokken luiden in plechtige lofzang

Voor u, uw angsten en uw trots.

De levende heerlijkheid van onze nachten

Van onze nachten en onze dagen

Uw armen omhelzen de Prins van Vrede

Terwijl de machten der duisternis vervagen en zich verschuilen

O, bewaar ons, moeder vol van genade

Tijdens ons leven en in het uur van onze dood

Ave Maria!

Ik heb deze vertaling rap gemaakt om een idee te geven van de rijmelarij die hier voor diepzinnigheid doorgaat bij Walt Disney.

Er zijn nog meer vertalingen, aanpassingen en varianten geschreven op de zuivere muziek van dit aangrijpend Schubert-lied; ze zijn evenmin het vermelden waard als het bovenstaande, ze blijven ver onder de artistieke kwaliteit van Schuberts muziek.

Als je nog eens het Ave Maria hoort van Schubert, let dan eens op de woorden: is het de christelijke versie met het Weesgegroet, of het origineel van Scott in het Duits?

Ik eindig mijn deconstructief verhaal met een andere heel bekende muzikale versie van het Weesgegroetje, waarbij meestal als componist vermeld wordt: Bach/Gounod. Het eveneens nogal ontluisterende verhaal daarachter is dat Charles Gounod, de Franse romantische componist in 1859 als een spielerei een eenvoudige piano-improvisatie schreef bovenop de melodie die Bach 137 jaar tevoren componeerde als de heerlijk eenvoudige maar pregnante Prelude, het eerste deel van zijn Wohltemperierte Klavier. Gounod speelde daarbij de twee melodieën gewoon tegelijk, een goocheltruc die door het succes uitgedaagde pianovirtuozen wel meer uithalen om hun vingervlugge kunstjes te etaleren, denk aan Liszt. Het was de pianist Zimmerman, later de schoonvader van Gounod, die de combinatie verder uitwerkte voor viool en neuriënd kinderkoor, nog steeds zonder verwijzing naar het Weesgegroet. Pas veel later knutselde hij ook de versie voor solostem ineen op de vertimmerde tekst van het Weesgegroet die zo’n kerkelijk succes zou worden.

Bach dacht dus helemaal niet aan deze ‘aanpassing’ van zijn muziek voor liturgisch of devoot gebruik en Gounod al evenmin! Er was weer een kwezel of een commercieel talent nodig, een combinatie die merkwaardig genoeg niet uitzonderlijk is, om het niet-religieuze muzikaal genie van anderen te usurperen en er het gezongen gebed (qui bene cantat, bis orat, of wie goed zingt, bidt tweemaal, gemeenzaam toegeschreven aan Augustinus maar zoals veel andere citaten niet in zijn oeuvre terug te vinden, klik en lees dit) van te maken dat Pavarotti en honderden anderen in talloze zeemzoete versies hebben gebracht en dat je nu nog rond Kerstmis in felverlichte winkelstraten en slechte tv-shows te verwerken krijgt.

Ad fontes! Terug naar de bron: luister eens naar de originele versies van Schubert, Gounod en Bach en laat de religieuze Schwärmerei voor de romantische vrome zielen van de negentiende-eeuwse economisch onderdrukte en intellectueel domgehouden en gehersenspoelde gelovigen.

Enkele dagen geleden, in de late namiddag, merkten we plots uit een ooghoek in een flits vlak boven onze tuinvijver een dramatische botsing tussen een roofvogel en een tortelduif. De pluimen stoven in het rond en vielen dwarrelend op het water, waar ze nu nog liggen, stille getuigen van de aanslag. Van de valk, wellicht, geen spoor, noch van het slachtoffer. We praatten erover met elkaar, Lut en ik, we waren verbaasd over dit uitzonderlijk voorval, het is niet iets dat je verwacht in je achtertuin. We hadden wel eens eerder een kleine roofvogel in de tuin gehad, maar het blijft een zeldzame verschijning. Achter in de tuin staan hoge dennen, een bescheiden bosje en wellicht zat de valk daar op de uitkijk. De tortels vliegen hier voortdurend rond, vijf, zes, zeven soms, ze vinden hun voedsel in de ruime kippenren van de buren, ze komen zelfs van onze voederplank smullen. Zo creëren ze een patroon, een gewoonte die prooivogels niet ontgaat.

Op die manier worden we geconfronteerd met een ruwe, explosieve, gruwelijke kant van het leven die in onze huiselijke omgeving en in ons dagelijks doen en laten niet opvalt. We krijgen wel de overlijdensberichten in de brievenbus van meestal oudere mensen uit de ruimere buurt, dat is een gewoonte die op het platteland nog niet uitgestorven is. Maar als inwijkelingen kennen we die mensen niet, we zijn er niet mee naar school geweest, we ontmoeten ze hoogstens bij de bakker of op een buurtfeest. Leven en dood verlopen hier langzaam, behalve wanneer we op het nieuws vernemen dat in het dorp een motorrijder aan hoge snelheid over de kop is gegaan en zijn nek heeft gebroken, een vrouw en drie jonge kinderen achterlatend.

De tuin is vooral een vreedzame, rustige plaats. De planten en bloemen volgen elkaar op in de seizoenen, ze ontluiken, bloeien en vergaan, ze woekeren of kwijnen weg en maken plaats voor andere. Maar alles verloopt traagzaam, je ziet het niet gebeuren, je merkt alleen het verschil als je goed kijkt. Je ziet niet elke bloem groeien, je ziet ze alleen als ze er opvallend zijn. Zo is er in de vijver, vlak bij de plaats waar de pluimen van de tortelduif nog op het water drijven, sinds enkele dagen een witte waterlelie met gele meeldraden open gebloeid, althans als er voldoende licht en warmte is, anders plooit ze haar bloembladen in een onmerkbaar proces weer dicht tot een bruingroene knop.

Het is hetzelfde proces van leven en dood dat zich afspeelt in de lucht boven de vijver en in het water. De waterlelie onttrekt haar voedsel aan haar omgeving net zoals de valk dat doet. Alleen het tempo, de snelheid waarmee het gebeurt, is anders: langzaam en onmerkbaar voor de waterlelie, explosief en dramatisch voor de valk en de tortel.

Wij hebben de neiging om wat we zien een langer leven toe te dichten dan er in werkelijkheid is. Wij zien de tortels elke dag rondvliegen en horen ze koeren, jaar na jaar en vragen ons niet af of het dezelfde vogels zijn, hoe lang ze leven, of ze jongen hebben… Tot op een dag een aan haar einde komt in het furieuze geweld boven de stille, roerloos verdroomde tuinvijver. Dan beseffen we weer dat het leven niet eindeloos is, dat het een begin en een einde kent en dat het einde soms veel vroeger komt dan verwacht, dat het dramatisch kan zijn en uiterst gewelddadig, dat dieren andere dieren opeten en dat wij, ook dieren, eveneens andere dieren brutaal doden en opvreten zonder er over na te denken.

De stille waterlelie, drijvend op het koele water en de tortelduif die boven de stille vijver met de roerloze ronde blaren uiteenspat in een ontploffing van dons en pluimen en plotse hevigheid. En wij die ernaar kijken in verwondering en ons verbonden weten met het leven, de koelte en de hevigheid.

We hebben het allemaal meegemaakt als kind, hebben er ons als ouder op onze beurt schuldig aan gemaakt en als grootouder is het vaak onze enige uitweg. Op de eindeloze kinderlijke vragen ‘waarom?’ vinden we meestal geen beter antwoord dat het definitieve maar teleurstellende ‘daarom!’ Het kan zijn dat we het antwoord niet weten, zoals wanneer een kind ons vraagt waarom de donder zo’n lawaai maakt. Of dat we de lange uitleg wel kennen, maar er niet willen aan beginnen, bijvoorbeeld over de manier waarop de elektriciteit tot bij de lamp op de slaapkamer komt. Het gebeurt ook dat we menen dat kinderen van die leeftijd nog niet rijp zijn de echte verklaring, bijvoorbeeld bij alles wat met seksualiteit te maken heeft. ‘Daarom!’ of een vage glimlach en een schouderophalend gebaar is dan het ontwijkend ‘antwoord’.

Dit blijkbaar typisch menselijk gedrag is de aanleiding voor een essay dat Cornelis Verhoeven schreef en dat al in 1983 verscheen bij De Nederlandse Boekhandel-Kapellen, in de reeks Essay, onder de titel: De duivelsvraag. Een pleidooi voor beschouwelijkheid, 81 blz. Ik kocht het ergens tweedehands voor enkele euro’s. Waarom de duivelsvraag? In het ooit vrome Nederland werden al te opdringerige vraagstellers daarmee terechtgewezen. Niet alleen is de ledigheid het oorkussen des duivels, ook van alles de reden of de oorzaak willen weten is gehoor geven aan de duivel. Was het niet dezelfde duivel die, in de gedaante van een slang of serpent, in het Aards Paradijs Eva met zijn suggestieve vragen ertoe bracht dat ze Gods gebod overtrad en zo Adam en de hele mensheid meesleurde in haar zondeval?

Aanvankelijk lijkt Verhoeven de kant te kiezen van het pientere jongetje dat hij wel zal geweest zijn, maar gaandeweg verlegt hij de nadruk van de gezonde behoefte naar uitleg en de ongezonde afwijzing ervan, naar de uiteindelijke ontoereikendheid van elke zelfs wetenschappelijke verklaring en vraagt hij onze aandacht voor het naakte feit, voor het ‘dat’ er iets gebeurt veeleer dan voor ‘hoe’ het tot stand is gekomen. Een voorbeeld dat hijzelf aanbrengt maakt duidelijk wat hij bedoelt.

Bij Matteüs 2,18 vinden we het verhaal van de kindermoord door de dienaren van Herodes. De evangelist citeert daar Jeremia: Een stem is te Rama gehoord, geween en veel geklaag: Rachel, wenend om haar kinderen, weigert zich te laten troosten, omdat zij niet meer zijn. Het is een perikoop die ook mij al aan het denken en het schrijven heeft gezet, klik hier voor het resultaat. Verhoeven wijst er terecht op dat voor Rachel, die hij hier opvoert als een van de moeders in Bethlehem, de dood zelf van haar kind het enige belangrijke is. Geen uitleg kan haar troosten, laat staan haar verlies doen vergeten. Het waarom is niet van belang, het rauwe feit is wat haar verplettert.

De beschouwelijkheid waartoe de auteur ons oproept heeft derhalve als voorwerp de gebeurtenissen zelf, in hun wondere onvoorspelbaarheid en onverklaarbaarheid. Hij vraagt onze volle aandacht voor de verwondering, niet over het hoe van de dingen, maar over het dat, over de dingen zelf. De aanblik van de sterrenhemel is het die ons tot ontzag dwingt, niet de wetenschappelijke uitleg. Ook daarover schreef ik hier al, klik hier.

Ik begrijp het onderscheid dat Cornelis Verhoeven maakt. Er klinkt een echo in van het motto van de fenomenologie van Edmund Husserl: Zu den Sachen selbst, of het Latijnse adagium ad fontes, terug naar de bron, de oorzaak zelf van onze verwondering. Ik ben het met hem eens dat verklaringen niet steeds verhelderend zijn en soms zelfs de aandacht van het feit afleiden en de verwondering kunnen doorbreken. De geboorte van een genie als Einstein is inderdaad veel belangrijker dan welke uitleg die we daarover kunnen bedenken. Maar het is een vervaarlijk hellend vlak waarop we ons begeven.

Want wat zouden we zijn indien we bij de zaken zelf zouden blijven, bij de initiële verwondering van de primitieve of de hoogbeschaafde mens voor de wereld waarin hij of zij leeft? Wanneer we ons zouden beperken tot beschouwelijkheid en niet op zoek zouden gaan naar het waarom der dingen? Wanneer we ons met zijn allen zouden terugtrekken in contemplatieve gemeenschappen, de dag doorbrengend met navelstaren, mediterend theedrinken, ooooooohm neuriënd en levend van de hemelse dauw of de giften van vrome gelovigen? Cornelis Verhoeven is een fenomeen en ook over zijn bestaan en zijn oeuvre kunnen we ons verwonderen, maar hij is ondenkbaar zonder de wereld waarin hij is opgegroeid en waarin hij heeft geleefd (1928-2001), met al zijn wetenschappelijke en technische verworvenheden, met zijn economische, sociale en politieke structuur. Er is zelfs geen ‘bloot feit’ van Cornelis Verhoeven, het is een zeer complex feit, zowel biologisch als cultureel als psychologisch en nog veel meer. Het blote feit van Cornelis Verhoeven is totaal oninteressant, net zoals het blote feit van de geboorte van Einstein van alle betekenis verstoken is en helemaal geen aanleiding geeft tot verwondering. Het is pas wanneer wij kennis maken met Verhoeven de filosoof, de classicus, de essayist dat hij onze aandacht trekt; het is pas wanneer wij met heel wat moeite enig inzicht krijgen in de relativiteitstheorie dat Einstein echt tot leven komt en dat onze verwondering en bewondering voor zijn genie begint.

Ik wil nog verder gaan en terugkeren naar het voorbeeld van Rachel, zowel de denkbeeldige moeder in Bethlehem als de aartsmoeder Rachel die als icoon staat voor alle joodse, ja alle moeders waar en wanneer dan ook die een kind hebben verloren. Het rauwe feit van de dood van hun kind grijpt hen aan, wanneer zij het vernemen, het treft hen als een mokerslag, als een fysieke aanslag op hun eigen integriteit, het is voor hen een levensbedreigende ervaring. Maar vrijwel meteen daarna stellen zich duizend vragen en niet in het minst die naar het waarom, het verschrikkelijke, wanhopige, onbegrijpende, onverklaarbare onbeantwoordbare waarom toch? En precies omdat op die vraag geen antwoord komt en omdat alle verklarende antwoorden irrelevant zijn, moeten we, willen we zelf kunnen overleven, uiteindelijk toch tot een antwoord komen.

Dat zal dan niet te maken hebben met de concrete omstandigheden: zelfs als je weet dat je dochter van de weg gemaaid is door een dronken jonge en onervaren weekendchauffeur, of je zoon bij het voetballen is bezweken aan een hartstilstand, of zijn lichaam na een lange strijd tegen de leukemie uiteindelijk totaal is weggeteerd, of je dochter tijdens haar dienst als politieagent is neergeschoten door koel moordende autodieven, of beestachtig vermoord is door een onverdachte buurman die een seksuele seriemoordenaar blijkt te zijn, dan nog heb je geen antwoord op de vraag naar het waarom. Waarom immers jouw zoon, jouw dochter? Waarom precies dan, precies zo?

Een antwoord kunnen we enkel vinden in een groter geheel, niet in de concrete omstandigheden. In het leven, in het Universum heeft alles een reden, alles een oorzaak en een gevolg. De dingen die gebeuren zijn het gevolg van alles wat eraan voorafging. Er is dus een onvermijdelijkheid in de wereld, maar een die we niet kunnen voorspellen. Er zijn zoveel factoren, waarvan wij slechts een miniem aantal kennen en waarvan we er nog minder kunnen beheersen. Het samenspel van al die grote en kleine omstandigheden zorgt voor het resultaat, dat door zijn bizarre onvoorspelbaarheid veel meer te maken lijkt te hebben met het toeval, het noodlot dan met enige raad of reden, met enige verstaanbaarheid. En toch gebeurt er niets in de wereld dat ontsnapt aan de strenge wetten die de natuur beheersen tot in het kleinste detail en tot in de meest wereldschokkende enormiteit. Het is uit dat besef dat we, stilaan en geholpen door de tijd en de goede mensen om ons heen, ons stilaan leren verzoenen met de intrinsieke zinloosheid van de tragiek van ons verlies.

Een jonge universiteitsstudente die samen met enkele vriendinnen omkomt in een helaas typisch maar op zich dwaas verkeersongeval, tijdens het weekeind, op weg naar een fuif, daar is geen reden voor, dat is waar. De statistieken kunnen misschien wel aantonen dat er een hogere waarschijnlijkheid is dat die omstandigheden zich zullen voordoen op dat ogenblik, maar als we daarmee rekening zouden moeten houden, dan kwam niemand nog buiten en werden we allemaal gek, de muren oplopend in een spiraal van onhoudbare paranoia. Wij moeten leren berusten in het ‘blote feit’. Elk ogenblik van elke dag worden we eraan herinnerd dat er aan dat feit niets meer te veranderen valt, dat we dat ene woord niet meer kunnen spreken dat er misschien verhinderd had dat iemand net dat had gedaan of gelaten dat de fatale gebeurtenis heeft veroorzaakt. Elke dag spoken de schuldgevoelens door ons hoofd omdat we net niet daar waren wanneer onze geliefde afgestorvene ons het meest nodig had, dat we die banale seconde niet hebben benut die hen hadden kunnen redden. Maar dat zijn destructieve gevoelens, ze zijn futiel, vergeefs, te laat, want ze zijn onmachtig om de feiten nog te veranderen en voor onszelf brengen ze geen soelaas, in tegendeel, ze trekken ons steeds dieper in de woedende wieling van de wanhoop, ze sluiten ons bitter af van de werkelijkheid en leiden recht naar de ondergang.

Er is geen diepere reden, oorzaak of verantwoording voor wat er gebeurt. Het zijn inderdaad blote feiten, ze gebeuren nu eenmaal. Ze hebben geen zin of betekenis op zichzelf. Maar wij mogen niet weigeren om ons te laten troosten, zoals Rachel, omdat onze kinderen er niet meer zijn. Zolang we zoeken naar de zin van wat ons is overkomen, weigeren we alle troost, zowel die van de mensen om ons heen als de troost die we uiteindelijk in onszelf moeten vinden, in het besef dat al wat gebeurt het gevolg is van alles wat eraan voorafgegaan is, zowel de betekenisvolle factoren als de louter toevallige. Er is geen duistere macht die onze dochter precies in die bocht plaatste op het moment dat die jonge roekeloze chauffeur de macht over het stuur verloor. Er is ook geen bewaarengel die haar daartegen kon beschermen. Het is het spel van de natuurwetten waaraan wij allen en alles in het Universum onderworpen zijn, de zwaartekracht en ook de andere krachten, die wij kennen of nog niet kennen maar die zorgen dat de dingen de verwoestende kracht hebben die auto’s tot schroot en geliefden tot verhakkelde lichamen herleidt. En het spel van wat wij het toeval noemen, het onvoorspelbare resultaat van teveel factoren om op te noemen, teveel elementen in de vergelijking om haar oplosbaar te maken, teveel krachten die elkaar opheffen of versterken maar met een onweerstaanbare precisie je kind uitgerekend daar plaatsen op dat fatale ogenblik.

Het is pas wanneer we erin slagen in te zien dat de wereld zo is, uit zichzelf zo zinloos ondanks al onze beste inspanningen, dat het noodlot onafwendbaar is, dat je nooit alle risico’s kan voorzien of uitsluiten, het is pas dan dat we kunnen beginnen te denken aan vertroosting. Dan kunnen we stilaan enig begrip opbrengen voor de dader: ook hij is een mens, iemands zoon, iemand met een toekomst, maar getekend voor het leven. Dan eist het leven ons weer op: onze andere geliefden, onze werkomstandigheden, de echte vrienden en de goede kennissen, familieleden die de moed hebben om ons aan te spreken. Dan kunnen we, heel langzaam aan, onze blik weer naar buiten richten, los van de onzalige gedachten en de verscheurende beelden die ons hart en onze dromen bezwaren. Dan gaat de zon weer op, wordt het weer lente en zomer, maar ook de herfst en de donkere winter die de herinneringen naar boven haalt in al hun blijvende gruwelijkheid. Dan ontmoeten we weer andere mensen, lotgenoten, elk van hen op hun manier want niemand leeft zonder leed.

Dit essay van Cornelis Verhoeven is misleidend. Het loodst ons naar een manier van denken die niet menselijk is, die enkel dwaalfilosofen of onwereldse monniken vermag te bekoren. Wij mogen nooit toelaten dat de blote feiten ons verpletteren. Wij zijn in staat om de oorzaken en de gevolgen van onze daden en die van anderen te onderkennen, maar wij weten ook wanneer het geweld dat ons treft zinloos is, onbedoeld maar onvermijdelijk. Dat er dan wel slachtoffers zijn, maar geen schuldigen die we kunnen ter verantwoording roepen om zo onze woede te koelen. Wij kunnen zin geven waar er geen is, wij kunnen iets maken van ons eigen leven en van dat van anderen. Kijk om je heen, naar die wondere, wondere wereld die wij mensen voor ons hebben veranderd op duizenden manieren, goede en slechte. Er zijn geen ‘blote feiten’, wij kleden ze mededogend aan, elk ogenblik van ons bestaan. Pas wanneer we dat niet meer kunnen, laten we ons verpletteren, weigeren de troost die ons erfrecht is als medemens. De vraag naar het waarom van de blote feiten is precies de duivelsvraag, een waarop geen antwoord is en die de mens naar de rand van de afgrond brengt.

Het leven op aarde, in dit Universum dat ons met ontzag vervult, is vol gevaren, het is een precair, kwetsbaar bestaan, het mag een wonder heten dat we in leven zijn, voor een korte tijd. In het onthutsende besef dat ik nu leef, dank zij maar ook ondanks alles, heb ik een relatieve rust gevonden die mij toestaat om naast al het goede ook wat onvolkomen is te aanvaarden voor wat het is: la condition humaine, het leven zoals het is.

Ulrich Libbrecht, Is God dood? Zoektocht naar de kern van de spiritualiteit, Lannoo-Tielt, 2004, 292 blz., paperback, € 16,95, ontleend in Tweebronnen, Leuven

Ulrich Libbrecht (°1928) was van 1973 tot aan zijn emeritaat in 1994 hoogleraar Sinologie en Oosterse filosofie aan de Leuvense Universiteit. Hij heeft een eigen website, klik hier.

In dit boek dat hij op rijpere leeftijd schreef, heeft hij een moedige poging ondernomen om zijn verhouding tot het westerse christendom uit te klaren in het licht van zijn vertrouwdheid en affiniteit met de oosterse filosofie. Ik vermoed dat het materiaal van dit boek in ruime mate teruggaat op de vele lezingen die hij heeft gehouden over dit onderwerp. Dat blijkt uit de spreektrant die overal duidelijk aanwezig is, maar helaas ook uit de vele herhalingen en uitweidingen.

In feite is het een harde afrekening geworden met het christendom. Als je alles wat hij daarover zegt apart zou zetten, dan zou je een zeer leesbare samenvatting overhouden van de kritiek die men vanuit verschillende standpunten kan hebben op de christelijke leer en op de Westerse Godsidee en metafysica. Libbrecht is zoals hij zelf zegt een ketter, ik noem hem een atheïst. Hijzelf neemt dat woord nooit in de mond, maar op de keper beschouwd is hij het wel, voortgaand op wat hij in dit boek over God en geloof schrijft. Hij verkiest de term panentheïst. Laten we daar even bij stilstaan.

Pantheïsme noemt men die opvatting waarbij het Universum een eenheid is met een sacraal karakter. Er bestaat dus niets buiten het Universum. Het Universum en God zijn identiek. Alles behoort dus tot God, vandaar pantheïsme, van het Grieks pan (alles) en theos (God). Waarin bestaat nu het sacraal karakter van het Universum? Dat is verre van duidelijk. Indien God in alles is en alles in God, dan is alles ook sacraal. Maar als alles sacraal is, als er niets is dat niet sacraal is, dan is dat een lege term, een die geen onderscheid aanduidt en die dus helemaal niets meer uitdrukt. Dat is zeker zo voor Spinoza, die geen onderscheid maakt tussen God en de Natuur (Deus, sive Natura) en die elk sacraal karakter van God of de Natuur ontkent. Voor hem is godsdienst een sociaal fenomeen, dat maatschappelijk nuttig kan zijn, vooral voor de lagere klassen. Maar het Universum is gewoon wat het is. Hij is dus een atheïst, zoals Steven Nadler en Jonathan Israel overtuigend aangetoond hebben.

Ik heb hier al verwezen naar het World Pantheist Movement (klik op de naam als je naar hun website wil gaan). Zij hebben het over een eerbied voor het Universum en over een spiritualiteit die daarop steunt. Maar ik zie met de beste wil van de wereld niets theïstisch in hun beginselverklaringen, er is nergens sprake van een God, enkel van het Universum. Waarom zich dan (pan-)theïstisch noemen? In feite zijn ook zij zuivere atheïsten. Het is niet omdat men bewondering, ontzag en eerbied heeft voor het Universum dat men een of andere vorm van theïsme aanhangt. Het is evenmin zo dat men als atheïst géén eerbied, ontzag of bewondering zou mogen hebben voor het Universum, of dat men geen behoefte heeft aan een spiritualiteit, een ethiek of een vorm van beleving en ritueel, individueel of met anderen.

Ik meen dus dat pantheïsme een onduidelijke term is. Als een vorm van theïsme verwijst hij naar een levenshouding waarbij men het bestaan van een transcendente God erkent, een alomtegenwoordige Kracht die het Universum schraagt, maar die toch op een of andere manier verschillend is van dat Universum. Maar als pan-theïsme ontkent men dan weer dat dualisme: God en de natuur zijn één.

Panentheïsme, van het Grieks pan, theos en en (in), dus God is in alles, stelt dat God het Universum overstijgt, maar dat hij alomtegenwoordig is in het Universum. Gans het Universum is dus vervuld van God, maar valt er niet mee samen. God is een kracht die het Universum doordringt en vervult, maar naast of boven het Universum is er iets dat anders, meer is dan het Universum. De vraag is dan: wat kan er buiten het Universum nog zijn? Wat is de verhouding tussen dat ‘iets’ en het Universum? Wat kunnen we over dat ‘iets’ zeggen? Ook Libbrecht zal met die vraag worstelen: hij noemt het een Mysterie, iets waarover we niet kunnen spreken, maar dat we wel kunnen ervaren, namelijk in de mystiek. We komen hierop nog terug.

Libbrecht wijst het christendom waarin hij is opgegroeid en dat hij grondig heeft bestudeerd, radicaal af. Op grond daarvan kan men niet anders dan hem een atheïst noemen. Maar hij kan blijkbaar niet helemaal afstand nemen van de godgedachte en van een of andere vorm van metafysica, van het bestaan van ‘iets’ (hij noemt het ‘N-iets’) dat het Universum overstijgt. Hij is daarvoor op zoek gegaan in de Oosterse filosofie en de Oosterse religieuze traditie. Hij probeert, zegt hij herhaaldelijk, het christendom te ver-oosteren, te ‘boeddhiseren’. Hij doet dat op grond van zijn kennis van de oosterse filosofie en godsdiensten, maar ook op basis van mystieke ervaringen die hij heeft gehad op bepaalde plaatsen en bij bepaalde gelegenheden.

In zijn boek vinden we van beide aspecten een overvloed van informatie. Wat hij ons aanreikt aan kennis van de oosterse filosofie en godsdienst, met haar talrijke vreemde kernwoorden, is verwarrend, bevreemdend en in de grond nietszeggend. Het blijft een vreemde wereld voor ons, we kunnen wel enigszins vermoeden waar het om gaat, maar het is allesbehalve overtuigend, zelfs niet na een grondige studie van de gebruikte termen. Bovendien zegt de auteur zelf dat die filosofische en godsdienstige formuleringen noodzakelijkerwijze voorbijgaan aan het essentiële: de mystieke ervaring.

Wat hij dan zegt, of probeert te zeggen over die mystieke ervaring, over het Mysterie dat bestaat buiten het Universum, is even noodzakelijkerwijze nog veel waziger en nog minder overtuigend. Ik twijfel geen ogenblik aan de eerlijkheid van de auteur en aan de ernst en de diepgang van de ervaringen die hij heeft gehad in Ierland en in het Verre Oosten. Maar wat heb ik daaraan? Wat hebben wij allen daaraan? Religieuze ervaringen zijn persoonlijk en niet overdraagbaar. Ze vinden hun oorsprong in de ontmoeting van een ontvankelijke mens met bepaalde omstandigheden in het leven en in de natuur die tot een of andere onzegbare extatische ervaring kunnen leiden. We hoeven niet aan dergelijke ervaringen te twijfelen, ze zijn afdoende beschreven, onder meer op uitstekende wijze door William James in zijn Varieties of Religious Experience, klik hier voor mijn bespreking. Maar er is geen enkele aanwijzing, laat staan een bewijs, dat er aan die reële ervaringen van concrete mensen ook maar iets zou beantwoorden in de wereldse of buitenwereldse realiteit (wat dat ook moge wezen…). Het zijn emotioneel sterk gekleurde ervaringen, maar ze hebben geen enkele wetenschappelijke, filosofische of zelfs religieuze bewijskracht, ze bewijzen niets, behalve zichzelf.

Professor Libbrecht meent van wel. Hij bouwt er zelfs zijn hele betoog op. In de mystieke ervaring heeft de mens rechtstreeks contact met het Mysterie. Dat contact is voor hem het hoogste en meest sublieme dat de mens kan betrachten of verhopen. Het ontlokt de auteur enkele beeldrijke paragrafen, zowel over oosterse als over westerse mystiek en mystici. Maar zoals ik al zei: wat hebben wij daaraan? Het lijkt een beetje op het mysterieuze land El Dorado, waar het goud in overvloed aanwezig was, maar dat niemand ooit heeft kunnen vinden. Het is niet omdat sommigen zeggen dat ze dat land gezien hebben, dat het er ook is…

In de vlotte verteltrant van dit boek botsen deze verschillende ideeën voortdurend met elkaar, soms met verhelderend effect, maar vaak ook met frustrerende verwarring als gevolg. De scherpe afrekening met het katholicisme leidt de lezer recht naar atheïsme en antiklerikalisme, maar dat wordt doorbroken door de pogingen van de auteur om bepaalde christelijke dogma’s te redden door ze een (soms zeer vergezochte) nieuwe duiding te geven vanuit het boeddhisme. Zijn afwijzing van de traditionele westerse filosofie en metafysica wijst eveneens in de richting van scepticisme, monisme en wetenschappelijk naturalisme, maar dan komt hij weer aandraven met zijn persoonlijke mystieke ervaringen en die van anderen en met de rijke tradities van de oosterse filosofieën en godsdiensten, die hem doen geloven in dat mysterieuze N’iets.

Zo komen we er niet uit, lieve lezer. Er zijn geen zeven wegen naar de ene waarheid en er zijn ook geen zeven waarheden. Professor Libbrecht is zeer overtuigend in zijn ongenadige kritiek op het katholicisme waarin hij is opgegroeid en waarin hij heeft geleefd. De beschrijving van zijn geestesnood bij de ongerijmdheden van het geloof van zijn vaderen is zowel schrijnend als respectabel in haar wanhopige eerlijkheid. Maar wat hij in het Oosten heeft gevonden, het Licht dat hij daar meent te ontwaren, is mijns inziens slechts de weerkaatsing, in een duistere spiegel dan nog, van het valse Licht der Wereld dat het christendom in het Westen verkondigd heeft. De oosterse filosofie en godsdiensten verschillen niet fundamenteel van de westerse, enkel in hun vorm, zoals ook de oosterse en westerse mens niet fundamenteel van elkaar verschillen. Het Boeddhisme biedt geen oplossing, niet als een alternatief voor het christendom en niet als een inspiratiebron om het versleten christendom op een nieuwe leest te schoeien en zo te revitaliseren.

Wie zoals de auteur teleurgesteld is en zelfs gedegouteerd door het christendom, zal in dit boek veel treffende en overtuigende raakpunten vinden. De laatste jaren zijn er anderzijds steeds meer mensen die in het Boeddhisme een alternatief gevonden hebben voor de godsdienst van hun jeugd. Het weze hen vergund en voor hen zal wat professor Libbrecht hier aanreikt wellicht zinvol zijn. Maar de echte zoekende mens zal zich net zo min tevreden stellen met de exotische terminologie van de oosterse filosofie en kleurrijke godsdienstige rituelen als met de christelijke theologie en mystiek. Wie behoefte heeft aan een godsdienst, kan maar best aansluiten bij de meest gangbare in zijn of haar omgeving, dat zei ook Spinoza al: het heeft geen zin om met veel bombarie het katholicisme af te zweren om prompt bij het protestantisme te belanden in zijn tijd, of om vandaag over te schakelen naar het boeddhisme, hindoeïsme, taoïsme of, godbetert, de beruchte scientology-‘kerk’.

We hoeven het christendom niet te proberen boeddhiseren of te hindoeïseren, dat lukt toch nooit, zoals ook pogingen om inheemse godsdiensten te christianiseren altijd deerlijk mislukt zijn. Er is geen toekomst voor godsdiensten, behalve als een ontoereikend soort soelaas, een doekje voor het bloeden of een pleister op een houten been, de opium van het volk. De grond van het probleem, namelijk de zingeving voor de niet-gelovige moderne mens, de kern van de spiritualiteit voor deze tijd, daar komt professor Libbrecht niet aan toe. Wellicht is dat werk voor de volgende generatie, maar dat kan alleen lukken als we daar vanaf vandaag werk van maken.

'Mijn koninkrijk is niet van deze wereld.'

Het woord ‘koninkrijk’ komt in de Nieuwe Bijbelvertaling niet zo heel vaak voor. Dit zijn de aantallen voor het Oude Testament:

Exodus(1) 1 Koningen(3) 1 Kronieken(2) 2 Kronieken(8) Ezra(4) Nehemia(1) Ester(4) Psalmen(2) Jesaja(2) Jeremia(3) Klaagliederen(1) Ezechiël(2) Daniël(20) Amos(2) Tobit(1) Judit(2) Ester_(Grieks)(17) 1 Makkabeeën(9) 2 Makkabeeën(6) Sirach(1) Toevoegingen_Daniël(1)

De hoge frequentie in Daniël is volledig te wijten aan de droom van Nebuchadnezar en de uitleg die Daniël eraan geeft: het gaat om het koninkrijk van de Meden en de Perzen.

De joden hadden het niet zo begrepen op koningen. De verhalen die we in de Bijbel daarover aantreffen, lopen meestal niet goed af. Geen wonder dat men uiteindelijk besliste om geen koningen meer aan te stellen: alleen Jahweh heerste. Wellicht ligt daarin de oorsprong van het Joodse monotheïsme: Jahweh als koningsfiguur, de priesters als wereldlijke én religieuze leiders, een echte hiërarchie, van het Griekse hieros, priester en archein, heersen, besturen, leiden.

En dit zijn de aantallen voor het Nieuwe Testament:

Matteüs(51) Marcus(18) Lucas(39) Johannes(3) Handelingen(8) Romeinen(1) 1 Korintiërs(4) Galaten(1) Efeziërs(1) Kolossenzen(1) 1 Tessalonicenzen(1) 2 Tessalonicenzen(1) 2 Timoteüs(1) Hebreeën(1) Jakobus(1) 1 Petrus(1) 2 Petrus(1) Openbaring(3).

Opvallend is dat het woord ‘koninkrijk’ het vaakst voorkomt in de synoptische evangeliën, die grotendeels gebaseerd zijn op een gemeenschappelijke vroegere, verloren gegane bron (Q of Quelle). Johannes gebruikt het woord slechts bij twee gelegenheden en Paulus bijna helemaal niet.

Bij Matteüs vinden we bijna uitsluitend de formule: het koninkrijk der hemelen, enkele malen: het koninkrijk van God. Bij Marcus en Lukas is het bijna uitsluitend: het koninkrijk van God. Dat is ook zo bij Johannes en bij Paulus. In Johannes 18, 36 vinden we de bekende tekst: Jezus antwoordde: ‘Mijn koningschap hoort niet bij deze wereld. Als mijn koningschap bij deze wereld hoorde, zouden mijn dienaren wel gevochten hebben om te voorkomen dat ik aan de Joden werd uitgeleverd. Maar mijn koninkrijk is niet van hier.’

Het is de meest nadrukkelijke verklaring van deze fundamentele boodschap, die alleen bevestigt wat we ook bij de synoptici al vonden: het koninkrijk is niet van deze wereld, het is het Rijk Gods, het rijk der hemelen. Het is aan de vertegenwoordiger bij uitstek van de wereldse macht, van de Romeinse bezetter, de landvoogd Pilatus, dat Jezus die verklaring aflegt, om zo het contrast tussen die wereldse macht, de koninkrijken van de aarde en het on-wereldse, bovenaardse koninkrijk der hemelen, het Rijk Gods, in alle duidelijkheid te stellen. Pilatus vraagt hem, de beschuldiging herhalend van de farizeeërs, de Joodse religieuze machthebbers: zijt gij de koning der Joden? Jezus antwoordt: gij zegt dat.

Dit is de volledige passage zoals ze bij Johannes, hoofdstuk 18 staat, hier in de Nieuwe Bijbelvertaling:

28 Jezus werd van Kajafas naar het pretorium gebracht. Het was nog vroeg in de morgen. Zelf gingen ze niet naar binnen, om zich niet te verontreinigen voor het pesachmaal. 29 Daarom kwam Pilatus naar buiten en vroeg: ‘Waarvan beschuldigt u deze man?’ 30 Ze antwoordden: ‘Als hij geen misdadiger was, zouden we hem niet aan u uitgeleverd hebben.’ 31 Pilatus zei: ‘Neem hem dan mee, en veroordeel hem volgens uw eigen wet.’ Maar de Joden wierpen tegen: ‘Wij hebben het recht niet om iemand ter dood te brengen.’ 32 Zo ging de uitspraak van Jezus in vervulling waarin hij aanduidde welke dood hij sterven zou.

33 Nu ging Pilatus het pretorium weer in. Hij liet Jezus bij zich komen en vroeg hem: ‘Bent u de koning van de Joden?’ 34 Jezus antwoordde: ‘Vraagt u dit uit uzelf of hebben anderen dit over mij gezegd?’ 35 ‘Ik ben toch geen Jood,’ antwoordde Pilatus. ‘Uw volk en uw hogepriesters hebben u aan mij uitgeleverd – wat hebt u gedaan?’ 36 Jezus antwoordde: ‘Mijn koningschap hoort niet bij deze wereld. Als mijn koningschap bij deze wereld hoorde, zouden mijn dienaren wel gevochten hebben om te voorkomen dat ik aan de Joden werd uitgeleverd. Maar mijn koninkrijk is niet van hier.’ 37 Pilatus zei: ‘U bent dus koning?’ ‘U zegt dat ik koning ben,’ zei Jezus. ‘Ik ben geboren en naar de wereld gekomen om van de waarheid te getuigen, en ieder die de waarheid is toegedaan, luistert naar wat ik zeg.’ 38 Hierop zei Pilatus: ‘Maar wat is waarheid?’

Merkwaardig is de manier waarop men die ene zinsnede in het Nederlands heeft vertaald. In de vroeger alomtegenwoordige Willibrordvertaling staat het zo:

Pilatus hernam: Gij zijt dus toch koning? Jezus antwoordde: Ja, koning ben ik. Hiertoe ben ik geboren en hiertoe ben ik in de wereld gekomen om getuigenis af te leggen van de waarheid.

Let op het verschil met de meer accurate Nieuwe Bijbelvertaling, die veel minder triomfalistisch is: ‘U zegt dat ik koning ben’, waaronder we moeten verstaan: ik heb dat niet gezegd, een verwijzing naar de eerste vraag van Pilatus naar Jezus’ koningschap en Jezus’ eerste antwoord: ‘Vraagt u dit uit uzelf of hebben anderen dit over mij gezegd?’ (34) Ook de Griekse en de Latijnse tekst van de Vulgata zijn ondubbelzinnig: su legeis hoti basileus eimi, tu dicis quia rex sum ego. Er staat niet: Ja, ik ben koning (Willibrord) en er staat ook niet: gij zegt dat ik me koning noem. Jezus neemt klaar en duidelijk afstand van de beschuldigingen van de Joden, die door Pilatus overgenomen worden. Hij zegt zonder meer dat hij géén koning is, dat hij geen aanspraak maakt op die titel, dat hij dat nooit gedaan heeft. Dit wordt bevestigd door al de plaatsen in het Nieuwe Testament waar sprake is van het koninkrijk der hemelen of het koninkrijk Gods: nergens is Jezus de koning, God is de enige heerser. Het Rijk Gods is waarlijk niet van deze wereld, het bevindt zich in de hemelen.

Wanneer de goede moordenaar, die we enkel bij Lukas aantreffen (23, 43-44) hem zegt: ‘Jezus, herinner, nu mij wanneer u komt in uw Rijk’, antwoordt Jezus: ‘Vandaag zul je met mij in het paradijs zijn’. Voor ‘Rijk’ staat er: regnum, basileian, koninkrijk dus. Het paradijs waar Jezus over spreekt is ook niet van deze wereld, het is iets dat deze wereld overstijgt, een toestand waarbij men los is van de aarde.

Toch nog een woord over de Nieuwe Bijbelvertaling. In de Griekse tekst staat driemaal het woord 'basileia' en in het Latijn driemaal 'regnum'. Waarom dan de eerste twee keer deze woorden vertalen als 'koningschap' en de derde keer, in dezelfde zin, als 'koninkrijk'? Daardoor verdraait men de inhoud bijna zo flagrant als de Willibrordvertaling. Als men Jezus laat spreken over 'mijn koningschap', dan lijkt het alsof hij inderdaad op een of andere manier koning is. Maar dat staat er niet! Hij spreek over zijn koninkrijk, basileia, regnum, dezelfde woorden die er ook telkens staan als hij spreekt over het koninkrijk Gods, het koninkrijk der hemelen.

Het loont ook de moeite om even de verschillen te bekijken in het verhaal over Jezus verschijning voor Pilatus bij de drie synoptici en bij Johannes.

Beginnen we met Matteüs. Op de vraag van Pilatus of hij de koning der joden is, wat in strijd zou zijn met de akkoorden die de joden gesloten hadden met Rome, op hun eigen verzoek, antwoordt Jezus kort: Gij zegt het (tu dicis, su legeis); dat is ook zo bij Mt en Lk. Van dan af doet Jezus er het zwijgen toe, wat de hogepriesters, Herodes of Pilatus hem ook vragen of zeggen. Dat Jezus letterlijk van Pontius naar Pilatus gestuurd wordt, met Herodes als tussenstation, staat enkel bij Lukas; ook de verklaring van Pilatus dat Jezus onschuldig is staat enkel daar vermeld. Mt en Mk sluiten weer aan bij Lk wanneer Pilatus de Joden de keuze laat tussen Jezus en Barabbas. Opvallend daarbij is dat bij Mt Pilatus Jezus niet de koning der Joden noemt, maar ‘Jezus, de zogenaamde Christus’. Enkel Markus legt hem deze woorden in de mond: Willen jullie dat ik de koning van de Joden zal vrijlaten?

Wat een verschil met het verhaal van Pilatus’ rechtspraak dat wij bij Johannes vonden. Enkel daar staat de befaamde tekst over Jezus’ koninkrijk. De andere twee vindplaatsen voor het woord ‘koninkrijk’ bij Johannes staan in het derde hoofdstuk, in het nachtelijk gesprek met Nicodemus, telkens als ‘koninkrijk der hemelen’.

Er kan dus niet de minste twijfel over bestaan: volgens elk van de vier evangelisten zelf heeft Jezus op geen enkel moment gedacht dat hij hier op aarde een koninkrijk zou vestigen, noch dat zijn leerlingen dit na hem zouden doen. Het nachtelijk gesprek met Nicodemus (Joh. 3) is daarover zeer verhelderend:

1 Zo was er een farizeeër, een van de Joodse leiders, met de naam Nikodemus. 2 Hij kwam in de nacht naar Jezus toe. ‘Rabbi,’ zei hij, ‘wij weten dat u een leraar bent die van God gekomen is, want alleen met Gods hulp kan iemand de wondertekenen doen die u verricht.’ 3 Jezus zei: ‘Waarachtig, ik verzeker u: alleen wie opnieuw wordt geboren, kan het koninkrijk van God zien.’ 4 ‘Hoe kan iemand geboren worden als hij al oud is?’ vroeg Nikodemus. ‘Hij kan toch niet voor de tweede keer de moederschoot ingaan en weer geboren worden?’ 5 Jezus antwoordde: ‘Waarachtig, ik verzeker u: niemand kan het koninkrijk van God binnengaan, tenzij hij geboren wordt uit water en geest. 6 Wat geboren is uit een mens is menselijk, en wat geboren is uit de Geest is geestelijk. 7 Wees niet verbaasd dat ik zei dat jullie allemaal opnieuw geboren moeten worden. 8 De wind waait waarheen hij wil; je hoort zijn geluid, maar je weet niet waar hij vandaan komt en waar hij heen gaat. Zo is het ook met iedereen die uit de Geest geboren is.’ 9 ‘Maar hoe kan dat?’ vroeg Nikodemus. 10 ‘Begrijpt u dit niet,’ zei Jezus, ‘terwijl u een leraar van Israël bent? 11 Waarachtig, ik verzeker u: wij spreken over wat we weten en we getuigen van wat we gezien hebben, maar jullie accepteren ons getuigenis niet. 12 Wanneer jullie me niet geloven als ik over aardse dingen spreek, hoe zouden jullie me dan geloven als ik over hemelse dingen spreek?

Het koninkrijk van God kan men enkel zien als men opnieuw geboren is, als men dus is overgegaan van dit aardse leven naar een nieuw leven. Wie dit niet begrijpt, zoals Nicodemus, nochtans een geleerde, een leraar van Israël, moet bedenken dat Jezus niet spreekt over aardse dingen, epigeia, maar over over hemelse dingen, epourania, dingen die te maken hebben met de ouranos, de hemel. Bij Mt is dit de term die Jezus gebruikt voor het rijk der hemelen: basileia toon ouranoon, dat voortdurend voorkomt in de parabelen: het rijk der hemelen is als...

Bij Johannes neemt Jezus de laatste twijfel weg. Hij wimpelt de beschuldiging af als zou hij zich koning noemen: het zijn anderen die dat gezegd hebben en ook Pilatus zegt het op zijn beurt, Jezus niet, nooit heeft men hem daarop kunnen betrappen. In tegendeel, hij verklaart zich nader, mocht er nog enige twijfel bestaan over zijn zending: de enige reden waarom hij geboren is, waarom hij naar deze wereld gekomen is, is dat hij is komen getuigen van de waarheid. Hij is geen rijk komen stichten op aarde, geen wereldse macht. Hij is een getuige van de waarheid, meer niet. Hij wil dat de waarheid zegeviert, niet de leugen. Hij wil dat de mensen zoeken, inzien wat de waarheid is en er ook naar leven.

In het Grieks staat er voor 'getuigenis afleggen' marturèsoo. De oorspronkelijke betekenis van matyros is helemaal niet 'martelaar', maar getuige. Lut heeft daarover een interessante tekst op haar blog, waar het gaat over de Palestijnse 'martelaars', de zelfmoordterroristen.

En dan volgt een van de meest merkwaardige passages in het hele Nieuwe Testament. Pilatus, Romein onder de Joden, vreemdeling, zoals Mozes stranger in a strange land, de buitenstaander par excellence, burgerlijk en religieus, de proverbiale plantrekker, de man die zijn handen wast in onschuld en ze dan aftrekt van Jezus om hem over te leveren aan de Joden, die man antwoordt op Jezus’ verklaring dat hij enkel gekomen is om getuigenis af te leggen van de waarheid. Hij heeft het allemaal al zo vaak gehoord. Als intellectueel, levend in een tijd van syncretisme, waarin talloze godsdiensten elk voor zichzelf de unieke waarheid claimen, weet hij dat er niet één waarheid is, dat de godsdiensten en de filosofen elkaar allemaal tegenspreken en dat ze dus niet allemaal gelijk kunnen hebben. Hij slaakt een diepe zucht en haalt de schouders op bij die plechtstatige verklaring van deze Jezus, zijn mission statement en zegt, de ogen ironisch ten hemel slaand: ‘De waarheid? Maar beste man, wat is de waarheid?...’ Quid est veritas? Ti estin alètheia?

Daarop breekt Pilatus de ondervraging af. Dit is geen misdadiger, dit is een filosoof! Of een geestesgestoorde. Maar in geen geval schuldig en dat zegt hij ook aan de Joden. Maar het mocht niet baten. Wij kennen de rest van het verhaal.

Ik heb jullie uitvoerig onderhouden (dat hoop ik althans) over het koninkrijk der hemelen, het Rijk Gods en over Jezus’ vermeend koningschap. Wij hebben gezien dat de Joden in het Oude Testament spaarzaam omgingen met het woord. Ze gebruikten het enkel voor andere koninkrijken, dat van de Meden en de Perzen bijvoorbeeld. Na hun eigen nare ervaringen met koningen in hun verre voorgeschiedenis wensten ze geen koninkrijk meer te zijn, geen koningen meer te hebben naast Jahweh. Wanneer Jezus dan komt en herhaaldelijk spreekt over de komst van het koninkrijk der hemelen, weten zij zeer goed dat hij het niet heeft over een werelds rijk. Maar zij maken misbruik van Jezus’ woordkeuze om hem bij de Romeinse landvoogd te beschuldigen van wereldse ambities: hij zou zich koning van de Joden genoemd hebben, een manifeste leugen. Jezus heeft steeds duidelijk gemaakt, tot aan het kruis, tot zijn laatste snik, dat hij spreekt over de hemel, niet over de aarde, over het Rijk van God, niet dat van Jezus, een geestelijk rijk, waartoe eenieder kan behoren die oprecht naar de waarheid zoekt.

Wie goed naar Jezus luistert, kan iets vernemen over de waarheid. Dat is zijn enige taak, zegt hij zelf, in het aanschijn van de dood, zijn enig doel: de mensen de weg tonen naar de waarheid, hen zelf doen nadenken over wat waar is en wat niet. Maar zij mogen zich niet vergissen: het gaat niet om het vestigen van een wereldse macht die de waarheid in pacht heeft en die ze oplegt aan de mensen, die hen dwingt te leven volgens hun versie van de waarheid. Dat heeft niets te maken met het Rijk Gods, met het koninkrijk der hemelen, dat bovenaards is, niet van deze wereld. De waarheid vinden we niet in de wereld en niet bij de macht. Iedereen kan de waarheid zoeken, men hoeft niet over macht te beschikken, in tegendeel: hoe meer macht men heeft of ambieert, hoe kleiner de kans dat men de waarheid zal vinden. De waarheid zoeken we het best in ons hart. Ze vinden doen we met onze geestelijke vermogens, met ons verstand, onze geest, ons brein, ons bewustzijn, onze hersenen of hoe je het ook wil formuleren.

Wanneer we deze prachtige gedachten en deze wijze Jezuswoorden ter harte nemen en vervolgens kijken naar de geschiedenis van het christendom, dat zich beroept op deze Jezus en op dit Evangelie, dan wordt het ons droef te moede. Hoe is het zo grondig verkeerd kunnen gaan? Hoe heeft men zo radicaal het tegenovergestelde kunnen nastreven van wat de stichter van het christendom zelf zo overduidelijk heeft gezegd en herhaald: mijn koninkrijk is niet van deze wereld! Hoe heeft men zo flagrant dit mission statement naast zich neer kunnen leggen en zo brutaal en zonder omzien uitgerekend steeds weer net dat kunnen doen wat Jezus niet wou: een werelds koninkrijk hier op aarde stichten en dan nog in zijn naam! Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel, hebben we leren bidden, maar dat is uitgerekend wat Jezus niet wilde, wat hij wou verhinderen, waarvoor hij waarschuwde: als hij dat had gewild, dan had hij wel aan zijn hemelse Vader gevraagd om zijn legioenen naar de aarde te sturen om te verhinderen dat hij zou gevangen genomen worden en uitgeleverd, gehoond, gemartelaard, gedoornekroond en gekruisigd!

Jezus was, naar hij zelf nadrukkelijk verklaarde, niet gekomen om een koninkrijk te stichten op aarde, maar om te getuigen van de waarheid, om ons op te roepen om niet de macht te zoeken, maar de waarheid. Ik laat het aan jou over om de geschiedenis van het christendom te bekijken en de kerk van vandaag en dan te oordelen of Jezus’ eigen woord gehoor heeft gevonden in de kerk die hem tot God zelf verheven heeft.

Begin juli is het weer de tijd van de zomersolden. Ikzelf merk daar niet veel van, ik heb zeer beperkte noden wat mijn kledij en mijn schoeisel betreft, alles gaat vele jaren mee, zeker nu ik me niet elke dag meer hoef aan te tutten om een representatieve functie aan de universiteit uit te oefenen. Amazon, ’s werelds grootste internetboekhandel en muziekwinkel, doet ook mee aan de solden en stuurde me onlangs een gepersonaliseerd mailtje om dat aan te kondigen. Op grond van mijn koopgedrag selecteerden ze een aantal cd’s, dvd’s en boeken die me zouden kunnen interesseren en ik moet toegeven: het was een schot in de roos.

Enkele weken geleden had ik me laten verleiden om een dubbele dvd te kopen met daarop zes strijkkwartetten van Beethoven, live uitgevoerd door het uitstekende Alban Berg Quartett in de Mozart-Saal van het Konzerthaus in Wenen in 1989. Het bleek een goede keuze te zijn: magnifieke video-opname, prachtige klank en bovendien: meer dan drie uur muziek en beeld van de bovenste plank voor 6,99 euro! Maar het kan nog beter: de eerste twee dubbeldvd’s van de volledige reeks van drie zijn nu bij Amazon te koop in de formule ‘vier cd’s voor twintig euro’, verzendkosten inbegrepen! Lieve lezer, dit is pas een koopje! Naast de twee Beethoven-dvd’s kan je dus nog twee cd’s of dvd’ kiezen uit de duizenden klassieke of andere interessante aanbiedingen. Ik heb mijn keuze onmiddellijk gemaakt en kijk watertandend uit naar de postbode (of toch naar wat hij meebrengt) in de komende dagen. Het is alleen jammer dat het derde volume in de volledige reeks strijkkwartetten van Beethoven niet goedkoop aangeboden wordt, maar dat is wellicht een kwestie van tijd, ik houd het in de gaten.

De zestien strijkkwartetten van Beethoven (1770-1827) behoren volgens alle melomanen tot het beste wat de mens op muzikaal gebied heeft voortgebracht. Ze zijn geschreven tussen 1799 en 1826 en illustreren perfect de evolutie die Beethoven en de Westerse muziek in die periode heeft doorgemaakt. Een betere uitvoering dan die van het ABQ is nauwelijks denkbaar. Dat we dit nu voor een bespottelijke prijs in huis kunnen halen op dvd is werkelijk ongelooflijk. Muziekliefhebbers zijn dezer dagen echt verwend. Niet alleen nu in de solden, maar het hele jaar door is een groot aantal ietwat oudere maar uitstekende uitvoeringen van de beste klassieke muziek nu te koop voor drie, vier euro. Het volstaat om even te zoeken, het best bij Amazon France want als je daar bestelt, betaal je geen porto voor verzendingen vanaf 15 euro. Warm aanbevolen!

Ik wil nog even doorgaan over het thema dat ik gisteren aansneed en waarop ik enkele positieve reacties kreeg. In een daarvan merkte iemand op dat de bijdrage die een werknemer betaalt om lid te worden van een vakbond, fiscaal aftrekbaar is. Stel dat je in een belastingsschaal komt van ongeveer 40%, wat niet zo uitzonderlijk is. Op je lidgeld of contributie van 120 euro krijg je dan via je belastingsbrief 40% of 48 euro terug. Voeg daarbij de 80 euro die je van je werknemer krijgt als vakbondspremie, dan krijg je dus 128 euro terug op je uitgave van 120 euro. Merkwaardig inderdaad.

Maar er is een aspect van de vakbondswerking die ik onderbelicht heb gelaten, namelijk het werkoverleg. Zowel privébedrijven als de overheidsinstellingen hebben een typische piramidale structuur: de top beslist, het middenkader voert de beslissingen uit en de basis doet wat haar opgedragen wordt. Bedrijven zijn zelden of nooit democratieën. Er is een gezagsstructuur en die vindt haar weerslag in de verloning, de bezoldiging: wie het hoogst staat in de gezagsstructuur, aan de top van de piramide, verdient het meest. Als arbeider heb je zo goed als niets te vertellen in je bedrijf en je loon is vele malen kleiner dan dat van je bazen.

Dat zorgt voor problemen, want niet iedereen aan de top is zich bewust van de concrete problemen die zich aan de basis stellen. De beslissingen die men op het hoogste niveau neemt, hebben vaak al dan niet voorziene negatieve gevolgen voor de werknemers. Feedback vanuit de basis en het middenkader is ook voor het bedrijf wel degelijk belangrijk. Zo kan men immers de praktische problemen aanpakken die zich stellen bij het omzetten van beleidsbeslissingen in concrete richtlijnen op de werkvloer.

Maar juist door die piramidale gezagsstructuur van de bedrijven ontbreekt het vaak aan overlegstructuren om die nuttige, ja noodzakelijke terugkoppeling mogelijk te maken. Er is in onze bedrijven veel te weinig werkoverleg. Heel wat werknemers die hun bedrijf genegen zijn, kunnen nergens terecht met hun zinvolle suggesties voor betere werkorganisatie, veiligheid, collegialiteit, efficiëntie, milieubewust werken, teamvorming enzovoort. De vakbonden hebben dit goed aangevoeld en hebben zich daarvoor ingezet. In grote en middengrote bedrijven zijn er verplichte vormen van werkoverleg: vertegenwoordiging van de vakbonden in de ondernemingsraden en de comités voor veiligheid en gezondheid op het werk.

Een belangrijk en potentieel destructief nadeel van dit systeem is dat het helemaal gesyndicaliseerd is: de vakbonden hebben het werkoverleg gemonopoliseerd. De werkgevers verwijzen alle terechte vragen van werknemers voor meer inspraak naar die verplichte overlegstructuren. Werknemers zijn dus gedwongen om via die kanalen te werken, ze moeten zich wel bij de vakbond aansluiten als ze enige zeggingskracht willen hebben en zelfs als ze gewoonweg willen gehoord worden. Dit is een andere reden om aan te sluiten bij een vakbond of zelfs om délégué, vakbondsmilitant te worden, dan degene die ik gisteren heb vermeld. Ongetwijfeld is dit het geval voor veel verstandige, toegewijde, geëngageerde en sociaalvoelende werknemers.

Er zijn echter duidelijke negatieve aspecten aan deze manier om aan werkoverleg te doen.

Door werkoverleg te verbinden aan de vakbondswerking krijgen alle suggesties van werknemers een syndicaal tintje: de werkgevers of de directie interpreteren alle voorstellen van de werknemersdelegatie als pogingen om hun gezag te ondermijnen, om minder te moeten werken, om meer loon te krijgen en meer vakantie en andere voordelen. In werkelijkheid gaat het nochtans vaak om verstandige voorstellen die daarmee niets te maken hebben, maar alles met een betere arbeidsorganisatie of betere arbeidsverhoudingen, kwesties die evengoed of zelfs nog beter kunnen aangebracht worden door individuele werknemers, los van elke syndicale organisatie.

In mijn ervaring althans is het zo dat de vakbonden niet de minste belangstelling hadden voor dergelijke suggesties en inderdaad enkel uit waren op het bekomen van voordelen.

Bovendien zien werknemers die zich willen inzetten voor hun eigen bedrijf en voor hun collega’s en die zich daarvoor noodgedwongen aansluiten bij een vakbond, zich vaak verplicht om mee te werken aan de regionale, sectoriële en zelfs nationale activiteiten en acties van de vakbonden, iets waar ze in principe niet de minste belangstelling hebben. Verkozen lokale vakbondsvertegenwoordigers worden opgeroepen om mee te werken aan bijeenkomsten, studiedagen, betogingen, stakingsposten, dat alles met vrijstelling van werk in het eigen bedrijf. Dat is niet minder dan een perversie van de oorspronkelijke uitstekende en eerlijke bedoelingen van deze werknemers.

Het duurt dan meestal ook niet lang voor dergelijke voluntaristische werknemers gedesillusioneerd afhaken. Door de directie en de werkgevers en zelfs door hun collega’s worden ze scheef bekeken omdat ze tot de vakbond behoren, ook als ze gewoon met voorstellen komen die enkel met het werkoverleg in het eigen bedrijf te maken hebben. Hun suggesties worden daarom meestal zonder meer genegeerd, terwijl ze als vriendelijke of zelfs verontwaardigde reactie van een individueel en ongebonden personeelslid misschien nog enig gehoor hadden kunnen krijgen.

Ik ben tijdens mijn actieve loopbaan steeds een voorvechter geweest van werkoverleg, zowel onder collega’s als in gesprek met de directie. Ik ben erin geslaagd, ondank veel tegenstand van alle kanten, om daarvoor binnen het bedrijf structuren op poten te zetten met regelmatige bijeenkomsten en met informatiestromen naar de directie. Dat heeft geleid tot belangrijke hervormingen, niet in het minst in verband met de informatisering van de Leuvense universiteit en haar faculteiten en diensten. Dat heeft vele jaren van onverdroten en hardnekkige inspanningen vereist, maar vandaag beschikt de Leuvense universiteit over een geïntegreerd administratief systeem en daar doet iedereen zijn voordeel mee: studenten, bedienden, professoren en wetenschappelijk personeel en ook het publiek.

Een voorbeeld. Toen ik de verantwoordelijkheid kreeg voor de Studentenadministratie stelde ik vast dat de wachttijden voor de inschrijving van nieuwe studenten vaak opliepen tot zeven uur, wat overigens al het geval was toen ik me voor het eerst liet inschrijven, dertig jaar tevoren, in dezelfde grauwe, onvriendelijke en ongezellige omgeving. Door overleg met collega’s en met de technische diensten zijn we erin geslaagd om dat op korte tijd te reduceren tot een gemiddelde van tien minuten, je leest het goed: tien minuten! En dat met elektronische studentenkaarten met pasfoto en met chip en met elektronische betaling, in dezelfde middeleeuwse universiteitshallen, maar nu met moderne voorzieningen en een aantrekkelijke artistieke inkleding.

Dat alles hebben wij gerealiseerd zonder enige tussenkomst van de vakbonden, het kwam zelfs niet bij ons op om aan hen te denken. Dat toont aan dat werkoverleg niet alleen noodzakelijk maar ook perfect mogelijk is en tot fantastische resultaten kan leiden en dat het niets te maken hoeft te hebben met syndicale eisen.

Ik betreur dan ook ten zeerste de absolute monopolisering van het werkoverleg in het syndicaal overleg, door de vakbonden én door de werkgevers en de directies. Werkoverleg en syndicale werking zouden niets met elkaar mogen te maken hebben, omdat het twee totaal verschillende domeinen zijn.

Ik betreur evenzeer de verregaande politisering van de vakbonden. Vakbondseisen voor beter loon en betere werkomstandigheden hebben vanzelfsprekend een politieke weerslag. Wanneer men de pensioenleeftijd verlaagt of verhoogt, heeft dat een enorme weerslag op de economie en op de staatsuitgaven. Maar dat wil nog niet zeggen dat het een zuiver politiek probleem is. Ik verklaar mij nader. Een vakbondseis zou kunnen zijn: de verlaging van de pensioenleeftijd bij personen die zwaar fysiek werk doen. Dan zet men zich in voor een specifiek probleem van een concrete groep van mensen. Wanneer wij als land of als verenigd Europa een algemene beslissing nemen over de pensioenleeftijd voor alle werknemers, dan is dat daarentegen een louter politiek probleem, dat evident een sociale weerslag heeft, maar een dat gesteund is op een afweging tussen wat wenselijk en billijk is enerzijds en wat economisch mogelijk is anderzijds. En dat is geen syndicaal probleem, meen ik en in dat gesprek moeten de vakbonden zich terughoudend opstellen en de politiek zijn werk laten doen. In een democratie is het immers de politiek die de grote lijnen van het beleid vastlegt en niet drukkingsgroepen zoals de vakbonden en de werkgeversorganisaties of andere lobby’s.

Men moet met andere woorden steeds een correct onderscheid maken tussen de politiek, het syndicaal overleg en het werkoverleg. De algehele vermenging van deze drie aspecten van onze samenleving die we vandaag meemaken is er mede de oorzaak van dat het maatschappelijk overleg op alle punten vastloopt. De politieke partijen zijn geïnfesteerd door de vakbonden, de werkgeversorganisaties en andere belangenorganisaties. De vakbonden terroriseren bedrijven en verhinderen vruchtbaar werkoverleg op de werkvloer en maken zich zelfs schuldig aan intimidatie, pesterij en grove mishandeling van kwetsbare collega’s. En de werknemer staat erbij en kijkt ernaar en wordt wanhopig van al die onzin en klopt zijn uren en denkt aan zijn gezin en zijn hobby. Maar de werkgever, even wanhopig en om dezelfde redenen, geeft het op en pakt zijn biezen naar de lagelonenlanden. Straks hebben we hier geen werknemers meer, geen werkgevers en geen bedrijven, alleen nog staatsinstellingen en vakbonden. Dat is wat zij zouden willen, blijkbaar. Dat is wat ze hadden in de vroegere communistische dictaturen.

We weten hoe het daar afgelopen is.

Waarom ik geen syndicalist ben?

Tijdens mijn veertigjarige loopbaan aan de Leuvense universiteit heb ik op geen enkel ogenblik de positieve invloed ervaren van de syndicale vertegenwoordiging die daar nochtans aanwezig was. Dat de vakbond (enkelvoud! In de beginjaren was het ondenkbaar dat er een andere dan de katholieke vakbond zou ‘opkomen’…) dat die vakbond, zei ik, aanwezig was, merkten we enkel op wanneer de vierjaarlijkse syndicale verkiezingen in aantocht waren en we allemaal een nieuwsbrief kregen, verzonden door de personeelsdienst met de binnenpost van de universiteit. Ik kende wel enkele verhalen van collega’s die een verhoging (enkele schamele honderden franken per maand, niet meer) gemist hadden wegens een negatief advies van hun diensthoofd en die zich dan prompt lieten syndiceren, zoals dat heet in Vlaanderen (zijde gij gesyndiceerd?). Daarop tekende de vakbond bezwaar aan tegen de beslissing en dat was meestal voldoende om tot een herziening te komen van de beslissing. De universiteit wou immers geen conflicten met de vakbond en het was voor haar als werkgever nu eenmaal veel efficiënter om die kleine meerkost te betalen aan het personeelslid dan om een langdurig proces van onderhandelingen te voeren waarvan het resultaat waarschijnlijk toch hetzelfde zou zijn. Zo komt het dat er bij de vakbond vooral ontevredenen aangesloten waren en misschien ook wel een aantal mensen die de extra bescherming nodig hadden die lidmaatschap van de vakbond en vooral het onaantastbare statuut van verkozen vertegenwoordiger biedt. Aan de universiteit bekende niemand spontaan dat hij of zij aangesloten was, er rustte een heus taboe op het lidmaatschap.

Ik heb altijd vaag geweten dat je moest betalen om lid te zijn. Wat ik tot de dag van vandaag niet wist, is dat leden van de vakbond bij wet of bij CAO (collectieve arbeidsovereenkomst) recht hebben op een vakbondspremie, uitbetaald door, je gelooft het nooit, de werkgever! Afhankelijk van de sector waarin je werkt, betaal je jaarlijks een lidgeld van ongeveer 120 euro, maar je krijgt daarvan ongeveer 80 euro terug. Als lid betaal je dus amper 40 euro, de vakbond krijgt de volle 120 euro. De werkgever betaalt dus per lid 80 euro aan de vakbond. Voor niet-leden betaalt de werkgever niets; de loonkost van een gesyndiceerde werknemer is dus hoger dan van een niet-gesyndiceerde.

Kijk, dat heb ik nooit geweten. En als ik het had geweten, dan was ik daarover verontwaardigd geweest, zoals ik het nu ben, niet alleen over dat systeem, maar vooral over het feit dat men dit steeds zorgvuldig verborgen heeft gehouden, behalve voor de leden van de vakbond natuurlijk. Op die manier is lid worden van de vakbond wel heel erg aantrekkelijk: je betaalt een peulschil, waarvan je 75% meteen terugbetaald krijgt. Het resterende bedrag, het vernoemen niet waard, verdien je gegarandeerd terug door de andere voordelen die vakbondsleden genieten, bijvoorbeeld een betere loopbaanbegeleiding en bescherming bij conflicten.

Desondanks was amper één op tien personeelsleden lid. Als je het academisch en wetenschappelijk personeel erbij rekende, was dat nog veel minder. Lid zijn van de vakbond gold als een bewijs van zwakte: je kon je eigen boontjes niet doppen en dus liet je dat maar doen door de vakorganisatie, die je daarvoor betaalde met je lidmaatschap. Dat lijkt een normale en billijke zaak, maar niet als je bedenkt dat de kost voor het personeelslid zelf minimaal of zelfs onbestaande is, dat de werkgever betaalt en dat personeelsleden die niet aangesloten zijn geen extra premie krijgen van de werkgever.

Als je dus bedenkt dat de vakbonden voor 75 % of in de praktijk zelfs voor de volle 100% betaald worden door de werkgevers, dan werpt dat een totaal ander licht op de sociale verhoudingen. De vakbonden zijn dan niet meer echt de vertegenwoordigers van de gesyndiceerde werknemers, die zich verenigd hebben en die een deel van hun loon afstaan om zich te laten bijstaan om hun rechten te verdedigen, zoals dat aan het einde van de negentiende eeuw het geval was.

Vandaag zijn de vakbonden in feite bedrijven, grootschalige parastatale organisaties die door de staat (als grootste werkgever van dit land) en de bedrijven betaald worden om allerlei luxevoordelen te bekomen voor hun leden en daardoor, toegegeven, in een aantal gevallen ook voor de andere. Het gaat echter niet meer om het verbeteren van de elementaire werkomstandigheden, die zijn immers wettelijk bepaald en zeer genereus: 36-urenweek of nog minder, een maand vakantie, dubbel vakantiegeld, eindejaarspremie, ouderschapsverlof, recht op ziektedagen en baaldagen, extra loon voor zaterdag- , zondag-, feestdag-, nacht- en avondwerk, ploegwerk, zwaar en ongezond werk, brugpensioen, vervroegd pensioen zonder inleveren, groepsverzekering, verzekering tegen arbeidsongevallen en ongevallen van en naar het werk enzovoort enzovoort. Al dat is verworven, mede door de vakbonden, historisch gezien, ik geef het toe.

Maar als we de situatie vandaag bekijken, dan zijn de vakorganisaties, de nationale vakbonden, niets anders dan commerciële bedrijven. Zij lokken klanten met extra voordelen allerhande, zoals kosteloze of goedkope verblijven in vakantiehuizen, reizen naar exotische oorden, dienstverlening bij het invullen van de belastingsbrief en bij aanvragen en uitbetalingen van werkloosheidsuitkeringen en subsidies allerhande en nog veel meer dat ik niet weet en niet wil weten omdat het mij nog bozer zou maken. En al wat een lid moet doen, is een som gelds betalen die op geen enkele manier in verhouding staat met de geleverde prestaties, omdat de staat en de bedrijven de kosten dragen.

Maar het zijn geen echte commerciële bedrijven: ze werken niet met winst en verlies, zij leven vrijwel uitsluitend op de subsidies die ze krijgen van de werkgevers. Als men de vakbondspremie zou afschaffen, hoeveel werknemers zouden zich dan nog laten syndiceren? Wat zou er overblijven van de vakbonden als ze het enkel zouden moeten doen met de vrijwillige bijdragen van de leden? Het is een vicieuze cirkel: de vakbonden dreigen met georganiseerd geweld en staking; de bedrijven betalen een losgeld voor de sociale vrede onder de vorm van de vakbondspremie aan de gesyndiceerde personeelsleden; dat maakt de vakbonden nog machtiger, zodat hun dreigementen nog meer indruk maken; dat levert nieuwe voordelen op voor de werknemers, maar vooral nog meer macht voor de vakbonden, vooral door hun verbondenheid met de politieke partijen, die ze op dezelfde manier chanteren, door hun leden te dwingen (‘op te roepen’) om al of niet voor een bepaalde partij te stemmen. In elke partij is officieel bekend welke verkozenen de huisvakbond vertegenwoordigen.

Wie niet aangesloten is, dat is in feite een steenezel, zoals wij hier zeggen. Je moet goed gek zijn om die voordelen niet te willen: je kan nergens zoveel winst maken op je schamele dertig euro als door lid te worden van een vakbond en dat zonder enig risico voor je geïnvesteerd ‘kapitaal’. En toch doen vele werknemers dat niet. Het ACV, de katholieke vakbond, beweert dat 60% van de actieve beroepsbevolking lid is van een vakbond. Ik betwist die cijfers niet, al heb ik er bedenkingen bij. In sommige sectoren is iedereen gesyndiceerd, zoals in de bouw (96%). Dat wil zeggen dat je in de bouw niet binnenkomt als je geen vakbondskaart hebt. Dat zijn situaties die doen denken aan de maffia en aan de vroegere communistische staten. Dat is geen vrije vakbond meer, dat is intimidatie.

De vakbonden zijn machtige spelers op het sociale vlak, maar ook op het politieke. Dat maken we vandaag ook mee in België. Eindelijk heeft di Rupo in zijn schabouwelijk zogezegd Nederlands zijn beleidsnota voorgelezen, eindelijk zien we een klein lichtje aan het einde van de tunnel en kijk: daar zijn de vakbonden om in een ongebruikelijk staaltje van mediamieke eensgezindheid het politieke akkoord te verwerpen en zonder enige scrupule te dreigen met straatgeweld en stakingen, algemene of in sleutelsectoren zoals het openbaar vervoer, waar een twintigtal vakbondsafgevaardigden en maar al te stakingsbereide werknemers het hele land kunnen lamleggen door hun gerichte acties.

Je vraagt me waarom ik nooit aangesloten was bij een vakbond, waarom ik geen syndicalist ben? Ik zou me doodschamen, in naam van de echte syndicalisten van honderd jaar geleden, die nog echt een voelbaar deel van hun loon moesten afstaan en die nog echt solidair waren en nog opkwamen voor echte mensenrechten. Het syndicalisme van vandaag is een aanfluiting van die heroïsche sociale strijd voor de ontvoogding van de arbeider en de burger. De vetbetaalde leiders en vrijgestelden van deze organisaties zij niet waardig om de geuzennaam van syndicalist te dragen. Schandelijk is het. Daarom ben ik geen syndicalist.